dowego i jego miejsce w koncepcji szko- ły jednolitej (J. Kiihnert); fakultety ro- botnicze na wyższych uczelniach wraz z całym systemem kształcenia umożli- wiającym dojście robotników i chłopów do wyższych uczelni (H. Stallmann); pró- ba dokonania analizy porównawczo-so- cjologicznej reformy szkolnej strefy i jej ocena w pracach pedagogicznych zachod- nich Niemiec (H. Messmer — IZEBF).
Problemy oświaty w Austrii przed- stawia syntetyczny referat (H. Engel- brecht) omawiający koncepcje i formy działania w oświacie władz alianckich na terenie tego kraju. Analizując struk- turę komórek oświatowych tych władz i ich pole działania Autor wykazuje specyfikę Austrii w porównaniu ze stre- fami niemieckimi. Austriacy mieli znacz- nie większą samodzielność działań wo- bec aliantów, m. in. wskutek uznania przez nich za partnera rządu austria- ckiego K. Rennera. Uważa, że główne problemy modelu oświaty zostawiono w gestii Austriaków, ingerencje aliantów ograniczały się do inspiracji pewnych idei, jak również do wzmocnienia sys- temu nauczania języków obcych w szko- łach średnich kraju.
Wydawnictwo to, jak każda praca zbiorowa, złożone jest z materiałów róż-
nej wartości, od głosów specjalistów zajmujących się od wielu lat badaniem tego okresu rozwoju historii oświaty, przez wypowiedzi tzw. biurokracji ad- ministracyjnej, aż po relacje samych nauczycieli, czynnych współtwórców te- go okresu. Ta różnorodność w y d a j e się szczególnie cenna dla czytelnika zain- teresowanego problematyką. Referaty hi- storyków oświaty, wyzyskujące n a j n o w - sze, udostępnione obecnie źródła, wzbo- gacają naszą wiedzę wieloma szczegó- łowymi, bardziej precyzyjnymi danymi (np. stosunek aliantów do lekcji historii w Berlinie — artykuł B. Rang w IZEBF), ale generalnie biorąc nie zmie- niają w istocie wcześniej ' scharaktery- zowanych przez historyków ogólnych ten- dencji rozwojowych. Wypowiedzi bezpo- średnich współtwórców t e j polityki wskazują natomiast wyraźnie, jak da- lece upływające lata i zmienione w a - runki społeczno-polityczne rzutują na op- tykę i rozłożenie akcentów w ocenie t a m - tych lat. Dla historyka jest to niezwy- kle ciekawa konfrontacja, a zarazem w y - raźne przypomnienie relatywnej warto- ści materiału wspomnieniowego.
Łucja Borodziej
PEDAGOGICKA ENCYKLOPEDIA SLOVENSKA. Sührn poznatkov o minulosti a pritomnosti pedagogiky, vychovy, gkolstva a osvety na Slovensku. I. zväzok A—O. Zostavila Hlavna Redakcia Pedagogickej Encyklopedie Slovenska pri Uni- verzite Komenského v Bratislave. Spracoval kolektiv autorov pod vedenim Hlavnej Redakcie Pedagogickej Encyklopedie Slovenska. Vedûci autorského kolektivu a k a - demik Ondrej Pavlik, Bratislava 1984, Veda, Vydavatel'stwo Slovenskej Akadémie Vied, ss. 744, ilustr. 1191.
Pierwszy tom Pedagogicznej encyklo- pedii Słowacji zapowiada dzieło pod wie- loma względami wybitne i wyjątkowe.
Gdy ukaże się drukiem tom drugi, obej- mujący hasła pozostałych liter alfabetu, będzie pora na pełne omówienie donios- łości tej Encyklopedii. Na razie trzeba zwrócić uwagę na niektóre, szczególnie ważne aspekty.
Polskie współczesne piśmiennictwo pedagogiczne nie posiada równorzędnej publikacji. Słownik pedagogiczny Win-
centego Okonia ma zupełnie inny zakres i charakter. Przede wszystkim jest to słownik „uniwersalny", grupuje hasła do- tyczące pedagogiki z obszaru wszystkich krajów i narodów. Zewnętrzna formuła słownika nie pozwala na szersze rozwi- janie objętościowe haseł, eliminuje ilu- stracje, ogranicza format publikacji.
Trzeba tu dodać, że również współczes- ne piśmiennictwo czeskie nie ma ency- klopedii pedagogicznej, a w jakiejś mie- rze zastępuje ją Pedagogicky slovnik w
dwóch tomach. Wydane przed dwudzie- stu przeszło laty w Związku Radziec- kim i NRD encyklopedie pedagogiczne (w tych krajach istnieją zresztą odrębne Akademie Nauk Padagogicznych) są rów- nież encyklopediami „powszechnymi", obejmującymi całość wiedzy pedagogicz- nej.
Pedagogiczna encyklopedia Słowacji zajmuje się natomiast problematyką nauczania i wychowania we własnym kraju, a informacje dotyczące zagadnień pedagogicznych w innych krajach u- względriia tylko w kontekście ich po- wiązań ze Słowacją. Pod tym względem jest to publikacja wyjątkowa. Skoncen- trowanie uwagi na obszarze własnego tylko k r a j u przydało j e j ponadto wiele walorów poznawczych, które nikną na ogół w encyklopediach o szerszym za- kresie.
Wyjątkowe są również okoliczności powstania i opublikowania tego dzieła.
Zwrócił już na nie uwagę we Wstępie przewodniczący zespołu autorskiego prof.
Ondrej Pavlik, podkreślając, że Encyklo- pedia powstała „w niewiarygodnie krót- kim czasie" i była owocem inicjatywy i wysiłku małej grupy ludzi. Pierwszy bowiem tom Encyklopedii — ogrom pra- cy autorskiej, redakcyjnej i techniczno- -poligraficznej — ukazał się! drukiem w 1984 г., a pierwszy zamysł i projekt o- pracowania Encyklopedii obrazującej całość zagadnień pedagogicznych Sło- wacji powstał w roku 1975. Wówczas też zawiązał się Komitet Inicjujący i Głów- na Redakcja. Od tego czasu zdołano o- publikować tom pierwszy i oddać do produkcji wydawniczej tom drugi.
Tu trzeba dodać, że inicjatywa opra- cowania Encyklopedii narodziła się w Katedrze Historii Wychowania Uniwer- sytetu im. Komeńskiego w Bratysławie.
Zespół pracowników t e j Katedry, którą od wielu lat kieruje znany słowacki hi- storyk wychowania prof. Jozef Ma tej, ma już wielkie doświadczenie i zasługi w podejmowaniu dużych, syntetycznych prac zbiorowych. Można t u przykładowo wymienić podręczniki: Dej iny ćeskej a slovenskej pedagogiky (1976), Dejiny Skolstva a pedagogiky (1981) i szereg
innych dużych prac monograficznych z zakresu myśli pedagogicznej i dziejów wychowania. Można powiedzieć, że ini- cjowanie i współudział w opracowaniu Encyklopedii stanowiło dla pracowników tej Katedry naturalne i chlubne uwień- czenie ich zainteresowań i prac nauko- wych. Prawdopodobnie ich zasługą jest tak szerokie uwzględnienie problematyki historycznej w bardzo wielu hasłach En- cyklopedii.
O. Pavlik podniósł jeszcze jedną okoliczność sprzyjającą szybkiemu wy- daniu tego dzieła. Otóż wykorzystano tu doświadczenia redakcyjne zdobyte pod- czas prac nad obszerną, sześciotomową ogólną Encyklopedią Słowacji (Encyklo- pedia Slovenska, t. ~'l—6, Bratislava 1977—1982, red. V. Hajek). Jest to ency- klopedia określana w terminologii sło- wackiej jako „vlastivedna", to jest do- tycząca k r a j u ojczystego, a więc w swym zakresie identyczna z omawianą tu En- cyklopedią pedagogiczną.
Tom pierwszy zewnętrznie prezen- t u j e się bardzo okazale. Otrzymał duży, encyklopedyczno-albumowy format, płó- cienną oprawę z obwolutą, doskonały papier, wykwintny krój czcionek oraz bardzo liczne o dobrej jakości ilustracje.
Jest to książka trwała, bardzo estetycz- na. Jest ona wyróżniającym osiągnięciem poligrafii słowackiej. Nakład pierwszego wydania wynosi 25 tys. egz. Jest to du- żo w społeczeństwie słowackim liczącym 4 i pół miliona obywateli.
Zawartość ' tematyczną precyzyjnie określa podtytuł: Zbiór informacji o przeszłości i teraźniejszości pedagogiki, wychowania, szkolnictwa i upowszech- niania kultury w Słowacji. Tomy za- wierają duży zakres tematyczny obej- mujący teorię i praktykę pedagogiczną, treści wychowania i jego kierunki, sy- stem szkolnictwa i instytucje związane z nim, system upowszechniania kultury, biografie znanych i zasłużonych pracow- ników we wszystkich tych dziedzinach.
Ponadto znajdujemy w Encyklopedii wie- le haseł objaśniających pojęcia i terminy potocznie używane we wspomnianych wyżej dziedzinach. Na końcu tomu pierwszego zamieszczono szczegółowy
spis wszystkich wychowawczych i kształcących instytucji w Słowackiej Republice Socjalistycznej. Spis ten wy- mienia instytucje, szkoły i uczelnie dzia- łające w poszczególnych jednostkach administracyjnych Republiki i podaje liczbę zatrudnionych tam pracowników, studentów i uczniów. Jest to bardzo obszerny spis zajmujący wiele stron drobnego druku. Dane pochodzą z ro- ku 1980.
Czytelnika polskiego może zainte- resować termin „osveta", który znalazł się w podtytule Encyklopedii i wyzna- cza procentowo duży zakres j e j tema- tyki. Termin ten w języku słowackim nie pokrywa się z naszym pojęciem
„oświata". Oddajemy go w tym miejscu jako polskie „upowszechnianie kultury", z poczuciem niepełnego wyrażenia jego znaczenia semantycznego. Sama Ency- klopedia w odnośnym haśle „Osveta" pi- sze, co następuje: „sposób wychowania i formowania społeczeństwa, kierunek kształcenia i wychowania ludzi doros- łych. Celem o. jest takie ukształtowanie świadomości i postępowania ludzi, aby skierować ich zainteresowania w stronę nauki, techniki, sztuki i przez to pod- nieść ich poziom ogólny, rozbudzić po- trzeby kulturalne i nauczyć je zaspo- kajać".
W tak rozumianym pojęciu „osveta"
mieści się zarówno folklor, jak i ochro- na przyrody ojczystej, uczestniczenie bierne i czynne w życiu kulturalnym, amatorski ruch artystyczny, populary-
zacja nauki i techniki.
Merytoryczną ocenę haseł — głów- nie z punktu widzenia potrzeb i zainte- resowań czytelnika polskiego — dogod- niej będzie przeprowadzić wówczas, gdy ukaże się również tom drugi. Obecnie — tytułem zachęty dla tych czytelników, którzy zechcą sięgnąć do tomu pierwsze- go — kilka refleksji dotyczących znacze- nia Encyklopedii i sposobu jej opraco- wania.
Encyklopedia przeznaczona jest dla nauczycieli, wychowawców, pracowni- ków kultury, a także rodziców uczestni- czących przecież stale i czynnie w kształceniu i wychowaniu swoich dzie-
ci. Przyjmując zakres chronologiczny od średniowiecza do 1980 г., Encyklopedia ukazuje rozwój treści i metod naucza- nia i wychowania na ziemiach słowac- kich tudzież skutki tych działań. Oczy- wistą jest rzeczą, iż w centrum uwagi autorów haseł znalazła się współczes- ność, okres po II wojnie światowej. Ta- ka tendencja wynikała 'z celu całego dzieła. Jest to cel praktyczny. Encyklo- pedia ma pouczyć czytelników o kon- kretnych działaniach pedagogicznych, ich skutecznych możliwościach i urobić ich przekonanie o wynikach osiągniętych w zakresie kształcenia i wvchowania spo- łeczeństwa w ciągu ostatnich ponad trzydziestu lat. Taka jest — jak się zda- je — obiektywna, merytoryczna i ideo- wa wymowa treści haseł Encyklopedii, które łącznie stanowią niezwykle wy- czerpujące i obrazowe ujęcie bardzo wielu faktów i zjawisk składających się na procesy kształcenia i wychowania na Słowacji.
Cechą znamienną i nader pozytyw- ną omawianego dzieła jest konsekwen- cja w utrzymaniu jednolitego, zamierzo- nego na początku, charakteru ideowego i informacyjnego haseł. Bardzo to dobrze świadczy o pracy zespołu redakcyjnego, który potrafił ujednolicić treściowo, a nawet stylistycznie, teksty pochodzące od różnych autorów. Przynajmniej jed- ną czwartą część pierwszego tomu z a j - m u j ą hasła biograficzne ludzi związa- nych ze szkolnictwem, nauczaniem i wychowaniem w przeszłości i obecnie.
Jest to cenna część Encyklopedii, b a r - dzo urozmaicająca panoramę dawnej, a przede wszystkim współczesnej kultu- ry Słowacji. Właśnie z biogramów n a u - czycieli i działaczy kulturalnych widać, jak wielu z nich działało czynnie w róż- nych dziedzinach życia społecznego i j a - kie m a j ą tu zasługi.
Autorzy i redaktorzy Encyklopedii pragnęli niewątpliwie przedstawić sze- roką dokumentację działalności ludzi, wydarzeń i instytucji związanych z n a - uczaniem i wychowaniem. Udało im się to w całej pełni. Dokonali ponadto je- szcze czegoś więcej. Oto właśnie Ency- klopedia wymownie ukazuje, jakie zna-
czenie kiedyś i dzisiaj m a j ą edukacja (w naszym tego słowa znaczeniu), kul- tura, tradycje rodzimej przeszłości, ję- zyka i piśmiennictwa na ziemiach sło- wackich. Ukazuje również — i to szcze- gólnie dobitnie — jak wielki postęp do- konał się w tej dziedzinie od czasu wkroczenia Słowacji na drogę socjalis- tycznego rozwoju.
Encyklopedia ma być podręcznym, podstawowym kompendium wiedzy, in- formatorem, książką wszechstronnie uży- teczną. Z tego względu znalazły się w niej hasła rzeczowe w różny spo- sób związane ze społecznymi procesami wychowywania i oddziaływania na zbio- rowość. Autorzy przy tym dążyli do kompletności. Dlatego trafiły tu takie hasła, jak „archiwum", „amfiteatr", „ka- talog", „chrestamatia", „epidemia", „fi- lozofia", „literatura" (przykładowo bio- rąc), typowe dla encyklopedii ogólnych.
Z uznaniem należy powitać hasło bar- dzo już współczesne „dyskoteka" i wy- rażony w nim pogląd autorów słowac- kich na tę formę życia towarzyskiego i spędzania wolnego czasu młodzieży. Czy-
telnika polskiego może zastanowić brak hasła „inicjacja" i nader zawężone ro- zumienie pojęcia „edukacja".
Bardzo mało haseł dotyczy różnych zjawisk patologii społecznej, w których wychowanie i oddziaływanie środowiska społecznego mogłoby przynieść dobre skutki. W tomie pierwszym autorzy po- święcili niewiele uwagi alkoholizmowi.
Mało też w tomie pierwszym znaleźć można tzw. poloników. Właściwie tylko dwa hasła: „Kraków" i „Jagielloński Uniwersytet", do takich bezpośrednio można zaliczyć. Spodziewamy się wię- cej w tomie następnym z uwagi na daw- ne (renesansowe) tradycje . kulturalne polsko-węgierskie (i słowackie) i współ- czesne kontakty pedagogów i twórców kultury.
Można szczerze pogratulować sło- wackim pedagogom ich kolejnego i wy- bitnego osiągnięcia w postaci pierwszego tomu Pedagogicznej encyklopedii Sło- wacji. Oczekujemy na tom drugi, podo- bnie zasobny w fakty i stwierdzenia.
I
Tadeusz Bieńkowski
„HISTOIRE DE L'ÉDUCATION", NR NR 22 (MAI 1984), 23—24 (SEPTEMBRE 1984), 25 (JANVIER 1985), 26 (MAI 1985), Paris, ss. 126, 210, 142, 130.
Na przełomie roku 1983/1984 „His- toire de L'Éducation" obchodziła pięcio- lecie swego istnienia. Z tej okazji sekre- tarz redakcji P. Caspard dokonał krót- kiego podsumowania dotyczącego rynku czytelniczego, rodzaju odbiorców, profilu czasopisma (nr 22, m a j 1984: „Histoire de l'Éducation" et ses lecteurs. Un bi- lan). Czasopismo to wydawane jest w 1300 egzemplarzach, z czego około 900 rozchodzi się od razu. Abonentów sta- łych jest ponad 700, z czego 40°/o to prenumeratorzy zagraniczni. Stara się ono pełnić funkcję instrumentu badaw- czego. Jego cztery główne rodzaje in- formacji to doroczny przegląd bibliogra- fii poświęconej -historii edukacji we Francji (numer podwójny), syntezy i pod- sumowania historiograficzne, informacje o życiu naukowym, recenzje ukazują-
cych się wydawnictw. Te grupy z a j m u j ą odpowiednio 44; 27; 9 i 20°/o objętości czasopisma w ostatnich dwóch latach.
Publikacja trafia do bibliotek instytucji i szkół wyższych oraz do odbiorców in- dywidualnych, z których większość to profesjonalni badacze lub nauczyciele, zainteresowani badaniami w historii edukacji. Krąg czytelniczy wskazuje, iż pole zainteresowań badawczych historii edukacji dzieli się na trzy wielkie ob- szary: historia sensu stricto, historia na- uk o wychowaniu i poszukiwaniach dy- daktycznych, historia nauczania i wy- chowania. Rynek stale się rozszerza i wskazuje, iż „»Historia Edukacji« zna- lazła swoją publiczność, która zaapro- bowała zadanie, które wydawnictwo so- bie postawiło" (s. 94), co więcej, w nie sprzyjających raczej okolicznościach dla
<
