SPRAWOZDANIA
Międzynarodowa konferencja
Mniejszość niemiecka w Polsce i Polacy w Niemczech w perspektywie jednoczącej się Europy
Wrocław, 9-11 grudzień 1993
W dniach 9-11.12.1993 roku odbyła się we Wrocławiu międzynarodowa konferencja na temat: „Mniejszość niemiecka w Polsce i Polacy w Niemczech w perspektywie jednoczącej się Europy” przygotowana i zorganizowana przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego przy wsparciu finansowym Fundacji im. Friedricha Naumanna i „Słowa Polskiego” . W programie kon
ferencji przewidziano wystąpienie zaproszonych uczestników z Polski i Nie
miec, informacje o konkursach pamiętnikarskich „Jestem Niemcem w Polsce”
i „Polacy w Niemczech” oraz dyskusję panelową dotyczącą problematyki
„Niemcy w Polsce, Polacy w Niemczech, a zagadnienia integracji europejskiej” . Pierwszy dzień konferencji rozpoczął Zbigniew Kurcz (Instytut Socjologii UWr.), z referatem „Mniejszość niemiecka we współczesnej Polsce” wskazując na fakt, iż Niemcy stanowią najliczniejszą mniejszość narodową w Polsce.
Według najnowszych szacunków w Polsce żyje 300 tysięcy Niemców rekrutują
cych się w 90% z ludności rodzimej, skupionych w ponad 50 stowarzyszeniach społeczno-kulturalnych działających w 22 województwach. Daje się zaobserwo
wać ciągły wzrost liczebności mniejszości niemieckiej w Polsce. W przekonaniu Z. Kurczą przyczyn tego należy szukać w istniejących różnicach między warunkami życia i ekonomiczną pozycją państw: niemieckiego i polskiego, w źle przeprowadzonej weryfikacji ludności rodzimej, krzywdach, jakich dozna
ła ona po drugiej wojnie światowej ze strony władz administracyjnych i wojsko
wych oraz obcości kulturowej repatriantów ze Wschodu. Dalszy wzrost lub spadek liczebności mniejszości niemieckiej zależy od poziomu i jakości życia w Polsce oraz uprzywilejowania mniejszości przez stronę niemiecką.
136 SPRAWOZDANIA
Bożena Domagała (Studium Nauk Społecznych AR-T Olsztyn) przed
stawiła „Socjologiczne problemy mniejszości niemieckiej na Warmii i Mazu
rach” . Miarą sukcesu organizacyjnego ruchu mniejszości niemieckiej na tym terenie jest liczba powstałych stowarzyszeń, rozmiary i zasięg ich działalności oraz tendencje zjednoczeniowe. Towarzyszy temu ewolucja głoszonej ideologii, od postulatów obrony interesów grupy i zaspokajania jej potrzeb socjalnych i kulturowych, po konkretny program polityczny zaprezentowany podczas ostatnich wyborów. Autorka stwierdza, że mniejszość niemiecka na Warmii i Mazurach jest grupą mniejszościową w przypadku jej cech demograficz- no-organizacyjnych, nie zaś jeśli chodzi o ideologię wyrażającą się w poczuciu
„bycia u siebie”, ocenę własnego dziedzictwa kulturowego i misji, którą chce wypełnić, mając za sobą finansowe i moralne zaplecze w postaci państwa i społeczeństwa niemieckiego.
Maria Szmeja (WSP Kraków) w referacie „Polacy, Niemcy czy Ślązacy? Stan i przemiany ludności rodzimej na Śląsku” podjęła próbę wyjaśnienia indyferen- tyzmu narodowego Ślązaków. Poddała analizie ich system identyfikacji grupo
wej, który stanowi konfiguracja takich symboli, jak: terytorium, język, religia, praca, wspólnota przeżyć, stosunek do obcych. Występujące obecnie zaburze
nia, wyrażające się w zanikaniu identyfikacji narodowej, a wzmacnianiu identyfikacji etnicznej, mogą mieć swą przyczynę w manipulacji elementami systemu identyfikacyjnego, dokonywanej dla doraźnych celów politycznych, zarówno przez Niemców, jak i Polaków. Referentka wskazała na fakt zamyka
nia się w sobie Ślązaków jako grupy. W ciągu ostatnich lat wyraźna jest tendencja do wzmacniania ich identyfikacji etnicznej, a unikania narodowej.
Przyczyn tego jest wiele, a jedną z nich jest rozczarowanie niemiecką i polską polityką wobec regionu.
Sesję popołudniową rozpoczął Andrzej Sakson (Instytut Zachodni Poznań) referatem „Geneza i struktura społeczna mniejszości niemieckiej w Wielkopol- sce”, w którym przedstawił nie tylko genezę i strukturę społeczną mniejszości niemieckiej, ale też jej rozmieszczenie przestrzenne i struktury organizacyjne w Wielkopolsce. Scharakteryzował również życie kulturalne i religijne, a także sytuację społeczno-ekonomiczną tej zbiorowości. Obserwacje poczynione pod
czas analiz posłużyły A. Saksonowi do przedstawienia dość oryginalnej typo- logizacji mniejszości niemieckiej, której stosowalność wykracza poza granice Wielkopolski: „prawdziwi Niemcy”, „Niemcy z dobrymi papierami”, „Niemcy ze słabymi papierami”, „Polacy niemieckiego pochodzenia”, „kandydaci na członka mniejszości niemieckiej” .
Henryk Galus z Komisji Socjologicznej Gdańskiego Towarzystwa Nauko
wego mówił o „Mniejszości niemieckiej na Pomorzu Wschodnim” . W swym wystąpieniu przypomniał, że polska rewindykacja po zaborze pruskim była najgłębsza i przyniosła stosunkowo trwałe rezultaty właśnie na Pomorzu Wschodnim, pomimo ograniczeń i zagrożeń okresu międzywojennego, wojny
i okupacji w latach 1939-1945. Przedstawił także proces głębokiego „wymienie
nia” ludności Gdańska sięgającego 80% ogólnej liczby mieszkańców. W ostat
nich latach Gdańsk wyrasta na znaczący ośrodek społeczno-kulturalny mniejszości niemieckiej, zanosi się więc na bardziej aktywną obecność mniej
szości niemieckiej na Pomorzu Wschodnim w RP, niż to miało miejsce w czasach PRL.
Drugiego dnia konferencji blok referatów podejmujących problematykę emigracji polskiej w Niemczech zainicjował Krzysztof Ruchniewicz (Instytut Historii UWr.) wystąpieniem na temat: „Polska emigracja polityczna w Niem
czech w latach 1945-1980”, w którym opisał środowisko polskiej emigracji i jej najważniejsze organizacje, przedstawił stanowisko Rządu Federalnego wobec polskiej emigracji i jego główne kierunki działań na przyszłość, a także program i działalność Polskiej Partii Socjalistycznej. Rozważania zostały zakończone na 1980 roku, kiedy to po ogłoszeniu stanu wojennego w 1981 roku zapocząt
kowana została nowa fala emigracji polskiej na Zachód.
„Nowe spojrzenie na problematykę polskiej emigracji w Niemczech” było tematem wystąpienia Władysława Misiaka (Instytut Socjologii UWr.), który zaproponował skupienie się na teoretycznych i metodologicznych aspektach możliwości weryfikacji dotychczasowych badań emigracji polskiej w Niemczech.
Podstawy do tego nowego spojrzenia wynikają z dostępu do nowych źródeł i materiałów (zniesienie cenzury), rozwoju nowych teorii w naukach zainteresowa
nych procesem emigracji, a także wykorzystania własnych badań nad emigracją polską w Niemczech. W. Misiak przedstawił również kilka problemów, które jego zdaniem wymagają nowego wyjaśnienia i naświetlenia: powody mniejszego w przeszłości zainteresowania socjologów badaniami Polonii niemieckiej w po
równaniu np. z emigracją do USA, Kanady czy Australii; powody znacznego zróżnicowania politycznego, społecznego i kulturowego różnych kategorii Polaków w Niemczech; kwestię niewielkiej liczby osób reemigrujących z Niemiec do Polski po przemianach ustrojowych w Polsce; status i przekształcenia w kwestii możliwości zatrudnienia i pracy legalnej i nielegalnej Polaków w Niemczech, wreszcie przyszłość Polonii w Niemczech w perspektywie integracji europejskiej.
Celem referatu Zygmunta Kłodnickiego (Katedra Etnografii UWr.) „Relacje międzygrypowe - Polacy i Niemcy w przysłowiach” było przedstawienie tego, jak rysuje się stereotyp Niemca w przysłowiach polskich, a Polaka w przysłowiach niemieckich. Autora interesują sądy, przesądy, wierzenia i oceny związane z wizerunkiem zachodniego sąsiada Polski, jak również niemiecki obraz Polaków.
Heinrich Mrówka (Johann Gotfried Herder Institut Marburg) w swoim wystąpieniu: „Polacy w Niemczech na tle emigrantów z innych państw” wyraził krytyczny stosunek wobec dotychczasowych badań nad Polonią w RFN.
W jego przekonaniu od lat operuje się nierzetelnymi szacunkami dotyczącymi jej wielkości. Wyjeżdżający z kraju Polacy nie chcą być Polakami w Niemczech i ażeby awansować, osiągnąć wyższy standard życia, starają się jak najszybciej
138 SPRAWOZDANIA
upodobnić do Niemców, co referent nazywa „samogermanizacją” . Polacy zostali przedstawieni jako żyjąca w Niemczech mniejszość narodowa i jako część wielkiej zbiorowości obcokrajowców. Według H. Mrówki polscy emig
ranci są bierni w porównaniu do Turków, Włochów czy Jugosłowian i niewiele robią, aby stworzyć polskie lobby.
Hans-Peter Meister z Polskiej Rady Konsultacyjnej w Berlinie występując z referatem „Grupy Polaków w Niemczech o zróżnicowanych interesach ze względu na historię ich migracji i status prawny”, podkreślił brak istnienia oficjalnego przedstawicielstwa Polaków w Niemczech, ich sprzeczne interesy i słabe zintegrowanie. Wskazał również na fakt, iż wiele spraw i problemów ważnych dla mniejszości polskiej w Niemczech nie zostało jeszcze prawnie uregulowanych.
Popołudniową sesję drugiego dnia konferencji zakończyła Ewa Helias z Berliner Institut für Vergleichende Sozialforschung, mówiąc o „Legalnych możliwościach pracy dla Polaków w RFN oraz problemach z tym związanych”.
Scharakteryzowała wszystkie możliwości legalnej pracy na terenie Niemiec dla pracowników z Europy Środkowej i Wschodniej, ukazując przy tym liczbowy stan zatrudnienia oraz problemy występujące w trakcie pracy, zwłaszcza w zakresie jej warunków i płac.
Poszczególnym etapom konferencji towarzyszyła ożywiona dyskusja, w któ
rej uczestniczyli autorzy wystąpień oraz zaproszeni goście. Wciąż podnoszono kwestie podwójnego obywatelstwa, szczególnie istotną dla Polaków żyjących w Niemczech, mocno zakorzenionych stereotypów Niemca i Polaka pełnych wzajemnych uprzedzeń i niezrozumienia, a także niedostatecznych prawnych uregulowań zagadnień istotnych dla obu mniejszości.
W ostatnim dniu wrocławskiej konferencji laureatka konkursu pamiętnikar
skiego Ewa Jakubek przedstawiła swoje motywacje i doświadczenia z pisania pamiętnika. Odbyła się również dyskusja panelowa, w której poruszano problematykę „Niemcy w Polsce, Polacy w Niemczech, a zagadnienia integracji europejskiej” , prowadzona przez Władysława Misiaka, z udziałem Gerharda Jakoba (Institut für Deutsche Sprache, Mannheim), Friedricha Petracha przewodniczącego Niemieckiego Towarzystwa Kulturalno-Społecznego we Wrocławiu, Ireny Matzner - uczestniczki konkursu pamiętnikarskiego i Zdzi
sława Zagórskiego (Instytut Socjologii UWr.) oraz wszystkich obecnych uczest
ników i gości konferencji.
Władysław Misiak we wprowadzeniu w tematykę dyskusji podkreślił z żalem, że prowadzi się niewiele badań opinii dotyczących perspektywy integracji europejskiej w odniesieniu do mniejszości niemieckiej w Polsce. Zaznaczył także, że istotne są więzi ekonomiczne oraz szukanie wspólnych interesów, rynków pracy, dzięki którym można przechodzić do więzi kulturowych.
Friedrich Petrach domagał się dla mniejszości niemieckiej takich samych praw i obowiązków, jakie mają Polacy. Zdaniem mówcy Niemcy napotykają na
szczególne trudności w przypadku posługiwania się językiem niemieckim, kultywowania tradycji i kultury (robi się to tylko w domu), nie mają także swoich szkół, jak na przykład żyjący w Polsce Litwini czy Ukraińcy. Podnosił też kwestię Kościoła, niemieckich mszy i brak ustawy o mniejszościach. F.
Petracha niepokoi prowadzona przez mass media i zauważalna w polityce nagonka na mniejszości, w szczególności niemiecką, co sprawia, że Niemcy nie czują się w Polsce zbyt bezpiecznie.
W przekonaniu Ireny Matzner, Polki mieszkającej w Niemczech, to Polakom trudno czuć się bezpiecznie w Niemczech, ze względu na wzrost nastrojów radykalnego ekstremizmu, bezrobocia i niechęci do obcokrajowców.
Z drugiej strony, o Niemcach jako ludziach można powiedzieć wszystko, co najlepsze, a dyskryminowanym jest się tylko przez przepisy i oczywiście 0 wszystkim decyduje polityka. Jak zauważyła I. Matzner, Polacy w Nie
mczech są bardzo zagubieni, spotykają się tylko w kościołach, są słabo zorganizowani, większość nie zna języka niemieckiego, nie orientuje się więc w sprawach niemieckich.
Na sytuację słabego zorganizowania środowisk polskich w Niemczech, częstego nie przyznawania się do swej polskiej tożsamości, wskazał również Gerhard Jakob. Źródeł lepszych stosunków między Polakami i Niemcami upatruje w sferze komunikacji masowej. W sferze kultury wysokiej inne są relacje, poglądy na Polskę i Polaków, a inne wśród ludzi prostych, słabo wykształconych. Mniejszość niemiecka w Polsce nie potrafi się dobrze zaprezen
tować, jest mało nowoczesna, realizuje tradycje starego pokolenia. Dyskutant zgłosił duże zastrzeżenia do telewizji polskiej i przedstawienia przez nią obrazu niemieckiej mniejszości - prymitywna muzyka, marsze itp. Stwierdził również istnienie podobieństwa Polaków i Niemców, zarówno w aspektach pozytyw
nych, jak i negatywnych. Podkreślił potrzebę jak najszerszego włączania się w proces zbliżania do siebie tych dwóch narodów.
Dla Zdzisława Zagórskiego kwestia mniejszości nie jest problemem społecz
nym. Uważa, że nie należy jej demonizować, gdyż mamy w Polsce do czynienia z inną skalą problemu niż na przykład w byłym ZSRR. Są problemy, ale na innym szczeblu, innej natury, tym bardziej, że wciąż brakuje uregulowań prawnych. Ponadto nie można odrywać problematyki mniejszości od idei narodu. Integracja europejska jest niemożliwa w „starych okopach” . Całe to zagadnienie należy ujmować globalnie, bez odrywania od szerszych procesów.
Regionalizacja jawi się tutaj jako jeden z możliwych środków w zakresie integracji. Z. Zagórski dodał też, że trzeba brać pod uwagę bariery strukturalne 1 dystans cywilizacyjny istniejące między polskim i niemieckim społeczeństwem.
Zbigniew Kurcz, powołując się na swoje badania i obserwacje, potwierdził podobieństwo Polaków i Niemców zaakcentowane w wypowiedzi G. Jakoba.
W świetle kilku przykładów postawił pytanie, czy wyczekiwana ustawa o mniej
szościach rzeczywiście rozwiąże wszystkie problemy. Jego zdaniem wiele dob
140 SPRAWOZDANIA
rego i złego dla sprawy mniejszości mogą uczynić dziennikarze, także politycy, zarówno lewicowi, jak i prawicowi, wykorzystujący kwestię mniejszości w róż
noraki sposób. Wysunął też tezę, że Europa wtedy będzie się jednoczyła, kiedy znikną problemy gospodarcze.
Bożena Domagała zgodziła się ze zdaniem Z. Zagórskiego, że mniejszości nie są problemem w sensie socjologicznym, istotnym dla życia społecznego Polski, aczkolwiek nie można tego nie dostrzegać i bagatelizować.
Maria Szmeja przychyliła się do wcześniejszych opinii, iż obraz kultury niemieckiej przedstawiany w polskich środkach masowego przekazu jest rzeczy
wiście bardzo ubogi. Ale też faktem jest, iż większość członków tej mniejszości jest „plebejska” i ich zapotrzebowanie na kulturę jest dość niskie.
W trakcie wrocławskiej konferencji poruszone zostały tylko niektóre aspekty współistnienia i funkcjonowania mniejszości niemieckiej w Polsce i polskiej w Niemczech. O tym, że kwestia mniejszości i zakorzenione stereotypy zawsze wywołują wiele emocji, można się było przekonać podczas dyskusji. Mniejszość pozostaje również przedmiotem w przetargach politycznych obu sąsiadujących państw.
Konferencja potwierdziła ważność problematyki etnicznej dla rozwoju społeczeństw europejskich, tym bardziej, iż w okresie wcześniejszym kwestie etniczne mniejszości narodowych były w Polsce poruszane w niewielkim stopniu. Sprawą wartą uwagi byłoby poznanie, czy dotychczasowe deklaracje przynależności do mniejszości znajdą kontynuację w szerszym oparciu o nie
miecką kulturę i wartości. Z uwagi na politykę RFN emigracja Polaków do Niemiec uległa gwałtownemu zahamowaniu. Rodzi się pytanie, czy Polacy, którzy osiedlili się w Niemczech w latach osiemdziesiątych, będą pielęgnowali polskie tradycje i zachowają swoją tożsamość.
Zgodnie z opinią uczestników konferencji zagadnienia dotyczące mniejszości wymagają dalszych szczegółowych badań, śledzenia wszelkich procesów zwią
zanych ze zmianami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi w Polsce i w Niemczech.
Jak wskazują dotychczasowe badania, stosunek grup mniejszościowych do idei zjednoczonej Europy i wyjścia ponad granice narodowe, jest wypadkową ich sytuacji ekonomicznej, statusu prawnego i skłonności do identyfikowania się ze strukturami ponadnarodowymi. To właśnie dzięki mniejszościom może dokonywać się przepływ wartości, stylów życia i wzorów kulturowych.
Staraniem organizatorów materiały z konferencji są przygotowywane do druku w Wydawnictwie Uniwersyteckim Uniwersytetu Wrocławskiego. Do tomu dołączone zostały referaty: Joachima Rogalla „Mniejszość niemiecka w Polsce w świetle niemieckiej literatury przedmiotu” i Norberta Cyrusa
„Polsko-niemiecka emigracja zarobkowa” .
Iwona Kutarba
