Jacek Jeremicz
Katedra Archeologii
Uniwersytet im. Marii Curie-Sk odowskiejł Lublin
Problematyka rekonstrukcji religii s owia skiej ł ń
Odtwarzanie religii jest dla archeologa jednym z trudniejszych wyzwa w pracy badawczej. Jest toń tym bardziej mudne, je eli chodzi o religi poga sk S owian mi dzy VI a XII wiekiem. Brakujeż ż ę ń ą ł ę bowiem sta ych i trwa ych fundamentów, na których mo na by odtworzy ,,panteon” s owia skich bogówł ł ż ć ł ń czczonych niegdy na ziemiach polskich. Zarówno czas, brak tradycji pisanej, jak i sytuacja politycznaś wymuszaj ca niszczenie wszelkich przejawów poga skiego kultu spowodowa y niemo no pe negoą ń ł ż ść ł odtworzenia ówczesnego systemu religijnego. Dzisiaj na polskich stanowiskach wczesno redniowiecznychś miejsca, czy przedmioty kultowe s wyj tkowymi artefaktami, a ich przeznaczenie cz sto kwestionowane.ą ą ę Dlatego naukowcy badaj c ten wycinek historii stworzyli metody pozwalaj ce odkry elementy dawnychą ą ć wierze .ń
Jednym z wa niejszych wiadectw przesz o ci s ród a pisane. Maj one t warto , e przekazujż ś ł ś ą ź ł ą ą ść ż ą to, co nieuchwytne w religii: opisy rytua ów, teksty modlitw, szczegó y dotycz ce wi tych miejsc. Polscył ł ą ś ę naukowcy koncentruj si na badaniu zabytków pi miennictwa pochodz cych z ró nych okresów, jak ią ę ś ą ż ró nych nacji. Ze róde najwcze niejszych, na które powo uj si badacze, mo na wymieni ,,Ksi g IV”ż ź ł ś ł ą ę ż ć ę ę Herodota z Halikarnasu przekazuj c zwyczaje religijne plemienia Neurów z V wieku p.n.e. ( owmia skią ą Ł ń 1986, s.87-88). Część naukowców wywodzi pewne tradycje religijne S owian opieraj c si równie na ,,ł ą ę ż Germanii” Tacyta (S upecki 2000, s.43). Bardziej szczegó owe od nich s informacje pochodz ce z relacjił ł ą ą kronikarzy arabskich z X i XI wieku. Dzi ki zapiskom mi dzy innymi ibn- Rosetha i al- Gardeziego mo naę ę ż dzisiaj stwierdzi istnienie modlitw dzi kczynnych w religii s owia skiej ( owmia ski 1986, s.87-88).ć ę ł ń Ł ń Jednymi z najbardziej bogatych w informacje s ruskie ród a pisane. ,,Powie doroczna” przedstawiaj caą ź ł ść ą wydarzenia z lat 944 i 971 przekazuje imiona bóstw czczonych przez S owian (Gieysztor 1982, s.263-ł 264). ,, ywot w. Awramija” z XV wieku zawiera wzmiank o kamiennym pos gu boga Welesa wŻ ś ę ą Rostowie, zniszczonym w ko cu XI wieku (Strzelczyk 1998, s.27). Wykorzystywane s równie dzie ań ą ż ł pisane pozostawione przez niemieckich dziejopisów: Thietmara, Adama z Bremy czy Helmolda (S upeckił 2000, s.43). Ich relacje dotycz jednak e religii S owian yj cych na terenie Pomorza Zachodniego. Tamą ż ł ż ą pó na faza poga skiej religii ró ni a si od swych korzeni. W ród róde pisanych wykorzystywane s doź ń ż ł ę ś ź ł ą bada równie kroniki polskich autorów. Mi dzy innymi mo na tu zaliczy ,,Roczniki lub kroniki s awnegoń ż ę ż ć ł Królestwa Polskiego” Jana D ugosza, Kronik Wielkopolsk , oraz ,,Kronik ksił ę ą ę ążąt polskich” autorstwa Piotra z Byczyny (Strzelczyk 1998, s.17-18). S one jednak dzie ami pisanymi z perspektywy pewnegoą ł odst pu czasu, co obni a ich warto poznawcz . Naukowcy opieraj si tak e fragmentarycznie naę ż ść ą ą ę ż
ród ach pisanych z innych rejonów Europy, mi dzy innymi Czech, Bu garii i dawnej Jugos awii.
ź ł ę ł ł
Innym wa nym wiadectwem przesz o ci s toponimy, czyli nazwy miejscowe wskazuj ce w tymż ś ł ś ą ą przypadku na religijne przeznaczenie miejsc. Dzi ki rozmaitym metodom lingwistycznym mo na doszukaę ż ć si w nazwie miejsca jego pierwotnego znaczenia lub roli, jak pe ni o dla poga skiej spo eczno ci lokalnej.ę ą ł ł ń ł ś Opieraj c si dodatkowo na ród ach pisanych, czy tradycji naukowcy ustalili mi dzy innymi, e nazwyą ę ź ł ę ż miejscowo ci Gosty , Gostynia, Goszcz to nazwy s owia skie mog ce oznacza gaj - wi ty las, w którymś ń ł ń ą ć ś ę sk adano ofiary bogom. Wyniki bada toponomastycznych zosta y potwierdzone przez wykopaliskał ń ł archeologiczne. To samo dotyczy miejsc kultu poga skiego, odkrytych za nasz wschodni granic , gdzień ą ą ą nazwa Perynia sama nasuwa skojarzenia ze wschodnios owia skim bogiem Perunem (Mo dzioch 2000,ł ń ź s.158). Najs ynniejszym z poga skich miejsc w Polsce potwierdzonych tradycj i ród ami pisanymi jestł ń ą ź ł Góra l a, zwana inaczej Sobótk . Tak sam nazw nosi o wi to poga skie obchodzone 24 czerwca.Ś ęż ą ą ą ę ł ś ę ń Mia o ono prawdopodobnie charakter agrarny i zwi zane by o z kultem p odno ci. Natomiast s siaduj ca zł ą ł ł ś ą ą ni góra Radunia jest toponimem nazwy s owia skiego wi ta zmar ych – Radunicy ( owmia ski 1986,ą ł ń ś ę ł Ł ń s.163-165). To tylko przyk ady z ogromnego wachlarza zagadnie zwi zanych z toponomastyk . ł ń ą ą
Powy ej opisywane sposoby dotarcia do wiedzy o religii S owian uzupe nia proces naukowegoż ł ł badania tego zagadnienia. Chodzi w tym wypadku o badania archeologiczne miejsc kultu poga skiego.ż ń Dzi ki eksploracji kurhanów wczesno redniowiecznych w Guciowie (woj. lubelskie) i Puszczyę ś Bia owieskiej, oraz przeprowadzanym tam badaniom gleboznawczym i palinologicznym mo na stwierdzi ,ł ż ć e cmentarzyska by y sytuowane zarówno w lasach, jak i na polanach (Zoll-Adamikowa 2000, s.215).
ż ł
Dzi ki badaniom ratowniczym na Ostrowie Tumskim we Wroc awiu jest znane rozplanowanie wn trzaę ł ę wi tyni, która wed ug danych archeologicznych i dendrochronologicznych funkcjonowa a w czasie reakcji
ś ą ł ł
poga skiej (Mo dzioch 2000, s.182) Tak e wymiana do wiadcze mi dzy naukowcami z kraju i zagranicyń ź ż ś ń ę mo e przynie du e efekty. Poprzez odkrycia z terenów dawnych ziem ruskich znane s charakterystyczneż ść ż ą dla S owian miejsca kultu poga skiego - tzw. ł ń swiatiliszcza, które maj swoje polskie odpowiednikią (Mo dzioch 2000, s.174). Rol uzupe niaj c badania archeologiczne s badania osadnictwa w skaliź ę ł ą ą ą mikroregionu pozwalaj ce uchwyci usytuowanie i funkcjonowanie wi tych miejsc wzgl dem osadą ć ś ę ę ludzkich (Zoll-Adamikowa 2000, s.215).
W tworzeniu ogólnych tez dotycz cych systemów religijnych w archeologii pomagaą religioznawstwo. Poj cia podstawowe, jak religia, i pomocnicze takie, jak polidoksja, politeizm, prototeizm,ę demonologia pozwalaj usystematyzowa informacje i wyci gn w a ciwe wnioski. Równie du rolą ć ą ąć ł ś ż żą ę poznawcz w rozwa aniach maj wyniki bada innych religii poga skich, które daj podwaliny pod tezyą ż ą ń ń ą pomocne przy rekonstruowaniu religii S owian (Moszy ski 1967, s.233 -715).ł ń
Niepo ledni rol przy udowadnianiu naukowych tez dotycz cych religii ma etnografia. W ró nychś ą ę ą ż rejonach Polski, gdzie urbanizacja nie osi gn a znacznych rozmiarów przetrwa y stare, poga skie zwyczajeą ęł ł ń wplecione w chrze cija ski kalendarz mieszka ców wsi. Dotyczy to zarówno ogólnego spojrzenia na wiat,ś ń ń ś jawi cy si w miejscowych legendach, obrz dach, w zachowaniach, takich jak praktyki antywampiryczne zą ę ę Podlasia, które przetrwa y do pocz tku XX wieku (Szyma ski 2000, s.145). Badania etnograficzneł ą ń
dostarczaj równie modlitw, w których zawarte s b agania wznoszone do zjawisk takich jak ksi yc, czyą ż ą ł ęż poj abstrakcyjnych, jak Dola (Gieysztor 1982, s.160). Niektóre z lokalnych przejawów ycia spo ecznegoęć ż ł o pod o u religijnym przetrwa y do dzisiaj. Przyk adem jest miejscowo Kleczanów (woj. wi tokrzyskie),ł ż ł ł ść ś ę gdzie na le nej polanie, po ród kurhanów odbywaj si tradycyjne zabawy mieszka ców. Mimo, e festynś ś ą ę ń ż w Kleczanowie jest zwie czeniem uroczysto ci w dniu Zielonych wi tek, nie ma w ród ach pisanychń ś Ś ą ź ł adnej informacji o odpustach ko cielnych zwi zanych z tym miejscem (Buko 2000, s.75-77). W tym
ż ś ą
przypadku jest zauwa alna tradycja, w której pami o odleg ej przesz o ci ma dla zwyk ych ludzi ogromneż ęć ł ł ś ł znaczenie.
Na religi s owia sk sk ada o si bardzo wiele elementów. Zarówno miejsca, obrz dy i inne religieę ł ń ą ł ł ę ę mia y wp yw na obraz poga stwa. Oczywi cie wizja systemu religijnego S owian nigdy nie b dzie pe na, ał ł ń ś ł ę ł niedoskona o obecnych metod wymaga od naukowców ci g ej korekty stawianych tez. Jednak olbrzymieł ść ą ł zainteresowanie ze strony naukowców, jak i spo ecze stwa pozwala przypuszcza , e obraz s owia skiejł ń ć ż ł ń religii b dzie uzupe niany i korygowany. Mo na wi c mie nadziej na odtwarzanie wi kszo ci z ma ychę ł ż ę ć ę ę ś ł elementów sk adaj cych si na t jedn z najbardziej tajemniczych religii wiata.ł ą ę ą ą ś
Wykaz cytowanej literatury:
Buko A.
2000 Poga skie miejsca wi te w krajobrazie osadnictwa Wy yny Sandomierskiej, [w:] red. S. ń ś ę ż Mo dzioch,ź Cz owiek, sacrum, rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym redniowieczu. Spotkania ł ś ś bytomskie IV, WERK, Wroc aw sł . 61-82.
Gieysztor A.
1982 Mitologia S owianł , P.W.N., Warszawa.
owmia ski H.
Ł ń
1986 Religia S owian i jej upadekł , P.W.N., Warszawa.
Moszy ski K.ń
1967 Kultura ludowa S owian 2ł , cz.1, (wyd. 2), P.W.N., Warszawa.
Mo dzioch S. ź
2000 Archeologiczne lady kultu poga skiego na l sku wczesno redniowiecznym, [w:] red. S. ś ń Ś ą ś Mo dzioch,ź Cz owiek, sacrum, rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym redniowieczu. Spotkania ł ś ś bytomskie IV, WERK, Wroc aw, s. 155-191.ł
S upecki L.P. ł
2000 Sanktuaria poga skie w wiecie natury u S owian i Germanów. wi te gaje ich bogowie, [w:]ń ś ł Ś ę red. S. Mo dzioch,ź Cz owiek, sacrum, rodowisko. Miejsca kultu weł ś wczesnym redniowieczu. ś Spotkania bytomskie IV, WERK, Wroc aw, s. 39-45.ł
Strzelczyk J.
1998 Mity, podania i wierzenia dawnych S owian,ł REBIS, Pozna .ń Szyma ski P. ń
2000 Rzecz o Frelku z Mierzwic Starych, [w:] red. J. Wrzesi ski, ń Czarownice. Funeralia lednickie2, AKME, Wroc aw- Sobótka, s. 61-72.ł
Zoll-Adamikowa H.
2000 Usytuowanie cmentarzy S owian w rodowiskuł ś [w:] red. S. Mo dzioch,ź Cz owiek,ł sacrum, rodowisko. Miejsca kultu we
ś wczesnym redniowieczu. Spotkania bytomskie IV, WERK, ś Wroc aw, s. 207-218.ł
