Rozprawy z dziejów oświaty t. XLV PL ISSN 0 0 8 0 - 4 7 5 4
JÓZEF OLEJNICZAK
STASZICOWSKIE WZORCE
W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM W XIX I XX WIEKU
(ZARYS PROBLEMATYKI)
Potrzeba badania i opracowania zagadnień związanych z „życiem Staszica po śmierci" jest oczywista. Dotychczas problem obecności znakomitego pilanina w pamięci zbiorowej Polaków w XIX i XX w. podejmowano jedynie na margi-nesie analizy szerszych zjawisk z zakresu świadomości społecznej (m.in. prace A. Szpocińskiego, B. Szackiej i A. Sawisz, R. Czepulis-Rastenis, M. Micińskiej,
S. Kukurowskiego)1. W Muzeum Stanisława Staszica w Pile od pewnego czasu
zjawisko to jest dokumentowane w sposób właściwy dla muzealników, tzn. gro-madzone są różne przedmioty i informacje, będące materialnymi wytworami tej pamięci. Są to przede wszystkim liczne publikacje zawierające wypowiedzi publicystów, społeczników i literatów (w niniejszym szkicu nie są uwzględnio-ne opracowania naukowe), notatki prasowe oraz różnoroduwzględnio-ne dokumenty życia społecznego: zaproszenia i programy różnych uroczystości, akademii i sesji, ka-talogi wystaw, afisze i plakaty oraz inne drobne druki. Dalej w tym zbiorze wy-mienić trzeba bogatą i różnorodną ikonografię, wiadomo wszak, że portrety au-tora Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego trafiały do różnych zbiorów wizerunków sławnych Polaków, a jego postać pojawiała się na pomnikach, meda-lach, kartach pocztowych i innych drukach - niekiedy powielanych w nakładach
1 Zob. A. S z p o c i ń s k i . Przemiany obrazu przeszłości Polski. Analiza słuchowisk
liistoiycz-nych dla szkól podstawowych 1951 1984, [w:] Studia nad świadomością historyczną, t. I.
War-szawa 1989; B. S z а с к a i Л. S a w i s z . Czas przeszły i pamięć społeczna. Przemiany
świadomości historycznej inteligencji polskiej 1965 -1988. [w:] Studia nad świadomością hi-storyczną, t. 3, Warszawa 1990: R. C z e p u l i s - R a s t e n i s , Ludzie nauki i talentu. Stu-dia o świadomości społecznej inteligencji polskiej w zaborze rosyjskim. Warszawa 1988:
M. M i с i ń s к а . Między Królem Duchem a mieszczaninem. Obraz bohatera narodowego w
piśmiennictwie polskim przełomu XIX i XX w. (1890 1914), Warszawa 1995: S. К u к u r o w -ski. Racjonalna, radykalna, antyklerykał na literatura oświecenia U' publikacjach lat 1944 1956. Wroclaw 1998.
24 JÓZEK O L E J N I C Z A K
liczących tysiące egzemplarzy. N a z w i s k o autora dzieła O ziemiorództwie Kar-patów utrwalone zostało w nazewnictwie z zakresu nauk o Ziemi, j e g o imieniem
n a z y w a n o rozmaite instytucje i stowarzyszenia, wreszcie nazwisko „Staszic" spotkać m o ż n a w wielu polskich miastach w nazewnictwie ulic, placów i parków. Wszystkie te przedmioty s k ł a d a j ą się na zbiór, który pokazuje, j a k i e wartości od-n a j d y w a od-n o w myśli i dokood-naod-niach Staszica, j a k i e elemeod-nty składały się od-na wzo-rzec p o s t a w y staszicowskiej. Zastwzo-rzec tu trzeba na wstępie, że p r e z e n t o w a n y ma-teriał j e s t tylko zasygnalizowaniem pewnych zjawisk - głównie na podstawie materiałów z g r o m a d z o n y c h w M u z e u m Stanisława Staszica w Pile.
Jak w i a d o m o , pierwsze w y p o w i e d z i p o d s u m o w u j ą c e czyny i dzieła Staszi-ca p o j a w i ł y się zaraz po j e g o śmierci. Były to różne o k o l i c z n o ś c i o w e druki: ka-zania i m o w y p o g r z e b o w e , wiersze, notatki prasowe. Jaki obraz Staszica prze-k a z y w a ł y tamte teprze-ksty i w y p o w i e d z i ? O t ó ż ich autorzy z g o d n i e podprze-kreślali niemal całkowite o d d a n i e się Staszica życiu publicznemu, j e g o stałą troskę o do-bro p o w s z e c h n e (pisano пр.: „ w s z y s t k i e j e g o myśli s k i e r o w a n e były ku dobru p o w s z e c h n e m u , ku w z r o s t o w i i p o m y ś l n o ś c i o j c z y z n y " ) . P o d n o s z o n o zasługi z m a r ł e g o ministra dla krzewienia oświaty i „ d ź w i g a n i a u p a d ł e g o p r z e m y s ł u " , w y l i c z a n o „ u ż y t e c z n e z a k ł a d y " (m.in. T o w a r z y s t w o Przyjaciół N a u k , uniwersy-tet. górnictwo, fabryki, rękodzieła), które Staszicowi z a w d z i ę c z a ć miały „albo s w ó j początek, albo wzrost i zakwitnienie". Przy tym e k s p o n o w a n o j e g o nie-z w y k ł ą pracowitość, nienie-zrównane poświęcenie, wytrwałość i inne nie-zalety charak-teru (np. „ w dobrych zamiarach stały i niczem nieugięty"). P o d n o s z o n o j e g o hoj-ność na cele publiczne i zarazem s k r o m n o ś ć w życiu p r y w a t n y m . W o b i e g o w y c h opiniach współczesnych spotykamy takie określenia j a k : „ w z o r o w y urzędnik", „dobry i prawy o b y w a t e l " , „rzadki d o b r o c z y ń c a " , „przyjaciel ludu", „ w z o r o w y syn o j c z y z n y " , „wierny p o d d a n y " , „ d o b r o c z y ń c a nieszczęśliwych", „ w z ó r cnoty o ś w i e c o n e j , cnoty chrześcijańskiej". Ksiądz Wojciech S z w e y k o w s k i m ó w i ł wprost, że Staszic „żył nie dla siebie". Z g o d n i e w y r a ż a n o też życzenie, aby przy-kład Staszica „ p o m n o ż y ł liczbę podobnych j e m u obywateli i urzędników"2.
W ł a ś n i e w ten sposób: p o w t a r z a j ą c przytoczone w y ż e j o g ó l n i k o w e okreś-lenia, c y t u j ą c o b f i c i e kazanie ks. S z w e y k o w s k i e g o i N i e m c e w i c z o w s k i rys ży-cia b y ł e g o prezesa T P N , p r z e d r u k o w u j ą c raz i drugi testament Staszica, całość lub f r a g m e n t y kontraktu T o w a r z y s t w a R o l n i c z e g o H r u b i e s z o w s k i e g o - pisano o Staszicu aż do p o c z ą t k ó w lat 60. X I X w. Do tego ogranicza się m.in. pierwsza próba biografii Staszica w leszczyńskim „Przyjacielu L u d u " (1837), praktycznie nic więcej nie ma w artykułach Hipolita Skimbrowicza w „Księdze Świata" ( 1858)
2 Zob. m.in. Zbiór mów na obchodzie pogrzebowym X. Stanisława Staszica. Warszawa 1826; ..Gazeta Warszawska" 1826. nr 13 i nast.: J.U. N i e m c e w i c z . Obraz życia i czynów
Sta-nisława Staszica, prezesa Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk, ministra stanu, kawale-ra orderów Orła Białego i .S'vt>. Stanisława, [w:] „Roczniki Towarzystwa Królewskiego
STASZICOWSKII" WZORCE W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM W XIX I XX WIEKU 25 i K a z i m i e r z a Wł. W ó j c i c k i e g o w trzecim t o m i e Cmentarza powązkowskiego (1858). J e s z c z e w 1881 to s a m o ( m i m o w i ę k s z e j o b j ę t o ś c i ) napisał J a k ó b G o l d
-szmit w broszurce Dobroczyńca jakich mało. Ksiądz Stanisław Staszic jako
fi-lantrop i mąż stanu. N a tym tle w y r ó ż n i a się o b s z e r n i e j s z y szkic b i o g r a f i c z n y W ł a d y s ł a w a Z a w a d z k i e g o (Stanisław Staszic, L w ó w 1860), czy b i o g r a m ca w „ T y g o d n i k u I l u s t r o w a n y m " (1860). A u t o r t e g o ostatniego p o k a z a ł Staszi-ca j a k o przykład „ m ę ż a z a s ł u ż o n e g o n a s z e j o j c z y ź n i e " , który będąc „ n i s k i e g o stanu, nie d r o g a m i u b o c z n e m i , ale m o z o l n ą i n i e z m o r d o w a n ą pracą, p r a w e m p o s t ę p o w a n i e m , d o s z e d ł w y s o k i e g o z n a c z e n i a w kraju i z n a k o m i t e j f o r t u n y " , przy t y m „ o s i ą g n ą w s z y te dobra ziemskie, nie upadł pod ich brzemieniem i przez pól w i e k u w y t r w a ł w cnocie, przez pół w i e k u g r o m a d z i ł skarby nauki i z a s o b y pieniężne, aby j e przy śmierci krajowi i ziomkom przekazać"3. W latach 70. XIX w. kilka w a ż n y c h publikacji poświęcił Staszicowi Justyn W o j e w ó d z k i . W pracy pt.Myśl Stanisława Staszica w zapisie na dom zarobkowy (będącej głosem w
tocz-ącej się w t e d y dyskusji o sposobie realizacji tego zapisu Staszica), W o j e w ó d z k i n a z y w a ł z n a k o m i t e g o pilanina „ m ę ż e m m ą d r z e p r a k t y c z n y m " , p o d k r e ś l a j ą c , iż c z y n i ą c zapis na założenie d o m u z a r o b k o w e g o , Staszic „wiedział, c o c z y n i ł " („nie była to utopia lub c h i m e r a Staszicowa")4. Z w r a c a j ą c u w a g ę na to, że Sta-szic o ś w i a t ę i pracę uważał za n a j w a ż n i e j s z y środek p r z e c i w k o n ę d z y i nie-s z c z ę ś c i o m , autor p r z y p o m i n a ł w nie-s p ó ł c z e nie-s n y m t a k i e z a nie-s a d y S t a nie-s z i c a j a k : „ c z ł o w i e k tylko przez pracę staje się o b y w a t e l e m u ż y t e c z n y m " , „ p r ó ż n i a c y j e -d y n ą s ą p r z y c z y n ą u b ó s t w a i nę-dzy"5. W tym s a m y m roku K a z i m i e r z P r ó s z y ń -ski ( P r o m y k ) pisał, że „Staszyc j e s t dla nas w s z y s t k i c h p r z y k ł a d e m j a k poży-teczna i potrzebna c z ł o w i e k o w i j e s t praca, nauka i u c z c i w o ś ć , i ile d o b r e g o przez pracę, n a u k ę i u c z c i w o ś ć każdy c z ł o w i e k m o ż e zrobić s w o i m bliźnim"6. D w a d z i e ś c i a lat p ó ź n i e j w „ K r a k u s i e " pisano z kolei: „zasługi S t a s z y c a s ą tak wielkie, życie j e g o j a ś n i e j e tylu p i ę k n y m i p r z y m i o t a m i , że w s z y s c y Polacy, wielcy i mali, bogaci i ubodzy, uczeni i p r o s t a c z k o w i e , przykład z niego brać m o g ą "7. P o d o b n i e w y p o w i a d a ł a się K a m i l a C h o ł o n i e w s k a , która pisała o Staszi-cu j a k o „ n i e d o ś c i g n i o n y m " przykładzie, , j a k wiele zdziałać m o ż e dla s p r a w y p u b l i c z n e j j e d e n c z ł o w i e k , u którego silna w o l a połączy się z wielką, bezintere-s o w n ą m i ł o ś c i ą k r a j u " , d o d a j ą c zarazem ( w o b e c g ł o ś n o w y p o w i a d a n y c h w t e d y nadziei na o d z y s k a n i e niepodległości), iż nikt tak j a k Staszic nie r o z u m i a ł , że , j e d y n i e trwała p o m y ś l n o ś ć j e s t ta, która się m o c n o opiera na w ł a s n e j sile"8.
Wl. Л n с z у с . Stanislaw Staszic. „Tygodnik Ilustrowany" I860, t. II. nr 4 4 - 4 5 .
4 .1. W o j e w ó d z k i . Myśl Stanisława Staszica w zapisie na dom zarobkowy wobec historii przedmiotu i potrzeby społecznej. Warszawa 1875. s. 109-110.
5 Tamże, s. 28.
'' K. P r o m у к [Prószyński |. O księdzu Stanisławie Staszycu. Warszawa 1875, s. 5.
7 S. G„ Ksiądz Stanisław Staszyc, ..Krakus", R. V, 1895. nr 2, s. I.
26 JÓZEF OLEJNICZAK
„Obraz bohatera narodowego w piśmiennictwie polskim przełomu XIX i XX wieku" analizowała Magdalena Mycińska we wspomnianej j u ż rozprawie. W przyjętej przez autorkę typologii Staszic sytuuje się j a k o bohater „uosabi-ający mieszczański system wartości", gdzie najważniejszym elementem w obra-zie bohatera była miłość ojczyzny („przesiąknięta duchem obywatelskim") oraz zasługi patriotyczne (połączone z „kierunkiem ekonomicznym"). W piśmienni-ctwie z lat 1890-1914, obficie cytowanym przez Micińską, Staszic był „mężem szczerze, czynnie i głęboko kraj swój miłującym i całkowicie dobru jego odda-nym", „krzewicielem oświaty i przemysłu", „wzorem pracowitości i oszczęd-ności, wcieleniem ideału rozumnego patriotyzmu"; autorka zwraca uwagę, że mocno podkreślano jego bezinteresowność i poświęcanie się dla innych, że po-wszechnie uznawano wtedy Staszica za najwybitniejszego ideologa Sejmu Czte-roletniego, że w każdym życiorysie podkreślano jego niepodważalne zasługi dla
rozwoju oświaty w Polsce9.
W typologii Micińskiej Staszic jest również obecny w obrazie „bohatera chłopskiego" (jako patron pierwszych kółek rolniczych tworzonych od grudnia
1906 r. przez działaczy „Siewby")1 0. Kontynuując ten wątek, warto zwrócić
uwagę na niewielką broszurę pt. .Jak Stanislaw Staszic chciał uszczęśliwić wieś-niaków. Rzecz wyszła w 1916 r. jako pierwsza publikacja w serii wydawniczej pod hasłem „Mądrzy gospodarze", której wydawcami byli Władysław Rogow-ski i Kazimierz KonarRogow-ski. Definiując pojęcie „mądrego gospodarza" jako tego, który „nie tylko swoje dobro ma na myśli, choć i o sobie nie zapomina", wydaw-cy zapowiadali szereg książeczek z życiorysami „różnych naszych gospodarzy", kierowanych do czytelników z przesłaniem: „Czytajcie i naśladujcie". Autor broszury przytacza obszerne fragmenty statutu TRH, wyrażając żal, że doku-ment ten jest praktycznie nieznany, kiedy mógłby być wzorem dla ludzi, „co by
podobną rzecz chcieli ufundowć"1 1.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego dalej charakteryzowano Sta-szica j a k o „mądrego wychowawcę i nauczyciela", „znakomitego gospodarza",
„ofiarnego reformatora", „zacnego obywatela"1 2. W 1926 r. w Wielkopolsce
składano hołd „najlepszemu synowi ziemi wielkopolskiej", „odrodzicielowi państwa polskiego", „przyjacielowi ludzkości", e k s p o n o w a n o przy tym szczególnie mocno słowa Staszica, iż „pierwszym obowiązkiem człowieka jest
pracować'"3. Przy całej obfitości literatury (także naukowej) również wtedy
' M . M у с i ń s к а , op. cit., s. 71-73.
111 Tamże. s. 88.
" A . W r z e s i e ń , Jak Stanislaw Staszic chciał uszczęśliwić wieśniaków. Warszawa 1916. s. 9 - 1 0 .
12 ..Siew". R. II. 1926. nr 4. s. 2.
S T A S Z I C O W S K I E W Z O R C E W S P O Ł E C Z E Ń S T W I E P O E S K I M W XIX I X X W I E K U 2 7 p o j a w i a ł y się głosy, że Staszic j e s t „niedostatecznie s p o p u l a r y z o w a n y , nie d o ś ć z r o z u m i a n y i u k o c h a n y przez n a j s z e r s z e rzesze narodu polskiego"1 4. W c z e ś n i e j w p o d o b n y m tonie w y p o w i a d a ł się rn.in. „ K u r i e r l i t e r a c k o - n a u k o w y " , pisząc: „ M a ł o m i a ł a Polska mężów, którzy by tak w s z e c h s t r o n n ą a n i e z m i e r n i e p o ż y -t e c z n ą rozwinęli działalność p u b l i c z n ą j a k S-taszic, a r ó w n o c z e ś n i e -tak byli przez p o t o m n o ś ć zapomniani"1 5. S y m p t o m a t y c z n e j e s t to, że w p o d o b n y m t o n i e w y -p o w i a d a n o się r ó w n i e ż na łamach „ G a z e t y H r u b i e s z o w s k i e j ' "6. A u t o r o b s z e r n e j w y p o w i e d z i — j e d e n ze „ s t o w a r z y s z o n y c h " - napisał m.in., że i w e w s i a c h To-w a r z y s t To-w a ani Staszic ani j e g o testament nie s ą dostatecznie znane, a j e g o dzieło uważał za w z n a c z n y m stopniu z a p r z e p a s z c z o n e . W z y w a ł więc do o b r a c h u n -ku s u m i e n i a i do n a p r a w i e n i a tego, co s-kutkiem lenistwa i z a n i e d b a n i a zostało z n i s z c z o n e . Pytał przy tym retorycznie (szczególnie w kontekście tego, że to „wsie T o w a r z y s t w a p o w i n n y być o ś r o d k a m i t w ó r c z e j pracy g o s p o d a r c z e j , kuź-nicami n o w e g o życia wsi p r o m i e n i u j ą c y m i na c a ł ą Polskę"): „ d l a c z e g o w Dzie-k a n o w i e nie powstała w z o r c o w a polsDzie-ka wieś, d l a c z e g o nie p o w s t a ł a tam pierw-sza szkoła rolnicza l u d o w a ? "
W latach po drugiej w o j n i e ś w i a t o w e j pisano o Staszicu w k o n t e k ś c i e roz-w a ż a ń „o patriotyzmie, o naroz-wiązaniu do n a j l e p s z y c h , bo p o s t ę p o roz-w y c h tradycji narodu"1 7. Pisano wprost, że postulaty Staszica z epoki S e j m u C z t e r o l e t n i e g o zostały u r z e c z y w i s t n i o n e przez m a n i f e s t P K W N . W trakcie dyskusji nad projek-tem n o w e j konstytucji t w i e r d z o n o , że u p o d s t a w t e g o projektu znalazły się m.in. pisma Staszica i innych myślicieli o ś w i e c e n i a . Staszic, o b o k m.in. K o n a r s k i e g o , K r a s i c k i e g o i Kołłataja, był p r z y w o ł y w a n y w sporach z Kościołem katolickim w grupie „księży - b o j o w n i k ó w p o s t ę p u " j a k o przeciwstawienie o b o z o w i XVIII-w i e c z n e g o (i p o XVIII-w o j e n n e g o ) polskiego kleru. Dla potrzeb bieżącej publicystyki, np. w okresie z i m n e j wojny, o d n a j d y w a n o m.in. w pismach Staszica t e n d e n c j e a n t y m i l i t a r y s t y c z n e . P o s u w a n o się do t e n d e n c y j n e j interpretacji dzieł Staszica, pisząc m.in., że „Staszic chce w y c h o w y w a ć m ł o d z i e ż w duchu s o c j a l i s t y c z n y m " lub „Staszic c a ł ą d u s z ą przejął się ideałami k o m u n i s t y c z n y m i " . Staszic o b o k Kołłataja, F. Jezierskiego, J. Jasińskiego, J. S u ł k o w s k i e g o , Kościuszki i J. Kiliń-skiego stał się j e d n y m ze w z o r ó w o s o b o w y c h p r o p a g o w a n y c h np. przez „Trybu-nę Wolności"1 8.
ы ..Nowości polityczne i gospodarcze". R. II. 1928. nr 4. s. 2.
ь Wl. B o g a t y ń s k i , Tytan pracy Stanislaw Staszic, fanatyczny miłośnik bliźniego i Ojczyz-ny. ..Kurier literacko-naukowy". R. III. 1926. nr 3. s. 2.
"' B. G ą s i o r . Staszycowskie Towarzystwo Rolnicze ir Hrubieszowie. „Gazeta H r u b i e s z o w -ska". R. I. 1930. nr 1. s. 2.
17 S. К u к u r o w s к i , op. cit.. s. 10.
28 JÓZlil- OLEJNICZAK
W późniejszych latach dalej postrzegano Staszica w kategoriach „postępu"
(np. „szermierz postępu", „prekursor postępowego myślenia")19, coraz śmielej
pisano o „prekursorze spółdzielczości chłopskiej w Europie"20, eksponowano
dokonania Staszica w zakresie uprzemysłowienia kraju (dostrzegając przy tym, że „ksiądz Staszic zdawał się doskonale rozumieć problemy i zagrożenia, z
któ-rymi polski przemysł boryka się współcześnie")21, pisano o „trwałych wzorcach
dobrej pracy"22, o „prekursorze pracy organicznej"23, kontynuując dawne i
do-dając nowe wątki do pojęcia „postawy staszicowskiej".
Nie tylko analiza piśmiennictwa dostarcza przykładów obecności Staszica w pamięci zbiorowej Polaków w XIX i XX w. Określoną wymowę ideową mia-ło również umieszczanie wizerunków Staszica w niemal wszystkich kolejnych inicjatywach edytorskich, których celem było pokazanie postaci szczególnie za-służonych w dziejach narodu. Były to owe zbiory „wizerunków wsławionych Polaków" zapoczątkowane teką wydawaną przez Aleksandra Chodkiewicza w latach 1820-1830 (z litografiami Walentego Sliwickiego). Potem były jeszcze Portrety królów polskich i ludzi sławnych (wydawnictwo Józefa Kośmińskiego, Warszawa 1829), Zbiór wizerunków wsławionych w ostatnich czasach Polaków (wydał Karol Antoni Simon. Poznań i Berlin 1829), Wizerunki ludzi sławnych w Polsce (wydanie Franciszka Dazziaro, Paryż i Warszawa 1861-1 863), Atlas 300 portretów w drzeworytach zasłużonych w narodzie Polaków i Polek (Jana S. Minheymera, Warszawa 1860). Z rodzinnej zagrody. Życiorysy z XVIII i XIX wieku (dzieło Kazimierza Wł. Wójcickiego, Warszawa 1881), Gwiazdy myśli polskiej (z litografiami Władysława Barwickiego 1917). Ostatni podobny
ze-staw bohaterów zawiera teka graficzna pt. Polacy - bojownicy o postęp, wolność i demokracją w epoce 1770-1880, wydana w Krakowie w 195 I r.24
Podobnie warto dociekać motywów tych ludzi, którzy stawiali popiersie Staszica w krakowskim Parku Jordana, którzy fundowali pomniki Staszica w Kiel-cach, Łodzi, Dąbrowie Górniczej, Hrubieszowie, Jarosławcu, Pile i w innych miastach, którzy decydowali o ozdabianiu kamienic figurami lub medalionami z podobiznami autora Przestróg dla Polski, wreszcie tych, którzy widzieli potrzebę udekorowania portretem Staszica m.in. Domu Polskiego w Zakrzewie.
'"Zob. np. .1. C e n t k o w s k i . Prekursor postępowego myślenia. „Argumenty". 1976. nr 4. s. 3-^t. Szczególnie po 1966 г.. w którym obchodzono 150-lecie Towarzystwa Rolniczego I Irubieszow-skiego. Zob. m.in. Stanislaw Staszic - prekursor spółdzielczości chłopskiej w Europie. Warsza-wa 1966.
21 Np. К.Ы. B u r z y ń s k i . Ksiądz Staszic i inni. ..Kalendarz Caritas 1987"', R. XXV. 1986, s. 164-171.
22 K. L e w a n d o w s k i . Tnvale wzorce dobrej pracy. ..Kurier Polski". R. XXIX. 1986. nr 13. s. 3.
25 J. M i к к e . Prekursor pracy organicznej. ..Rzeczpospolita". 1996. nr 209. s. 17.
24 Zaprezentowany tam zestaw „czołowych postaci polskiej myśli postępowej i rewolucyjnej" za-wiera portrety Kołłątaja. Kościuszki. Staszica, E. Dembowskiego, J. Lelewela, Mickiewicza. L. Mierosławskiego. J. Dąbrowskiego. W. Wróblewskiego i L. Waryńskiego.
S T A S Z I C O W S K I E W Z O R C E W S P O Ł E C Z E Ń S T W I E P O L S K I M W XIX I XX W I E K U 29 Jest również s p r a w ą interesującą zobaczyć w j a k i c h okolicznościach, kto i kiedy trudził się emitowaniem medali i m e d a l i o n ó w o tematyce staszicowskiej. S ą wśród nich m.in.: „medal zasługi im. Staszica" (przyznawany przez T o w a r z y s t w o N a u k o w e Warszawskie), „nagroda h o n o r o w a im. Staszica" Stowarzyszenia Inży-nierów i Techników Przemysłu Hutniczego, medale k o n k u r s o w e „Zielone Dyplo-m y " i „Postęp w Rolnictwie" (konkursy organizowała gazeta „ G r o Dyplo-m a d a - R o l n i k Polski"). Inne e k s p o n u j ą postulowane przez w y d a w c ó w wartości, пр.: „Paść m o -że i naród wielki, zniszczeć tylko n i k c z e m n y " , „ B y ć narodowi u ż y t e c z n y m " , „ M i a r ą człowieka jest wielkość j e g o troski o drugiego człowieka", „ N i e żył dla siebie, lecz wszystkie swe zdolności, prace, majątek, siły poświęcał ojczyźnie"2 5.
Dla poznania zasięgu o d d z i a ł y w a n i a Staszica i p r o p a g o w a n i a opartych na tej postaci w z o r c ó w o s o b o w y c h warto p r z y j r z e ć się t a k ż e kolekcji kart poczto-w y c h z r ó ż n y m i m o t y poczto-w a m i staszicopoczto-wskimi. W tym kontekście interesująca j e s t w y m o w a ideowa kartki pt. „Trzej zasłużeni W i e l k o p o l a n i e " z 1905 г.: przedstawia Staszica, Karola M a r c i n k o w s k i e g o i M a k s y m i l i a n a J a c k o w s k i e g o z w y -e k s p o n o w a n y m hasł-em: „Praca - O s z c z ę d n o ś ć - N a u k a " ( w y d a w c ą był J ó z -e f C h o c i s z e w s k i ) .
W p o w y ż s z y m przeglądzie m u z e a l i ó w nie m o ż n a p o m i n ą ć t a k i e g o zabyt-ku j a k p a m i ą t k o w a tablica u f u n d o w a n a przez P o z n a ń s k i e T o w a r z y s t w o Przyja-ciół N a u k na 50-lecie śmierci Staszica w 1876 r. Tablicę p o ś w i ę c o n o „ p e ł n e m u zasług statyście p o l s k i e m u - z n a k o m i t e m u z i e m i o z n a w c y - s z c z o d r o b l i w e m u o p i e k u n o w i nauk - przyjacielowi i d o b r o c z y ń c y ludu".
S z u k a j ą c ś l a d ó w obecności Staszica w pamięci z b i o r o w e j P o l a k ó w w X I X i XX w. trzeba się też zastanowić nad przyczynami, które leżały u źródeł utrwale-nia nazwiska Staszica w nazewnictwie z zakresu nauk o Ziemi. Od 1846 do 1973 r. od nazwiska autora dzieła O ziemiorództwie Karpatów urobiono n a z w y 17 ska-mieniałości i j e d n e g o minerału, a w 1934 r. uczestnicy polskiej w y p r a w y polarnej na Spitsbergen j e d e n z tamtejszych szczytów nazwali imieniem Staszica2 6.
W a ż n y m w ą t k i e m badania „życia Staszica po ś m i e r c i " musi być analiza działalności stowarzyszeń i instytucji, które w przeszłości p r z y j m o w a ł y imię Staszica i w praktyce p r ó b o w a ł y realizować zasady przez niego w y p o w i e d z i a n e . O r g a n i z a c j e takie zaczęły p o w s t a w a ć na ziemiach polskich w końcu lat 80. XIX w., p r z e ż y w a j ą c n a j w i ę k s z y r o z w ó j w 1 p o ł o w i e XX w.
N a j s t a r s z y m z nich j e s t T o w a r z y s t w o „Staszyc", które p o w s t a ł o w styczniu 1888 r. w Poznaniu2 7. Celem T o w a r z y s t w a było „szerzenie s ł o w e m i c z y n e m za-sad filantropii, o s z c z ę d n o ś c i , życia t o w a r z y s k i e g o i p o u c z a n i e się w e d ł u g zaza-sad
- Zob. więcej: J. O l e j n i c z a k . Stanislaw Staszic w sztuce medalierskiej. Pila 1989. Nazwy zestawił i zjawisko opisał S. C z a r n i e c k i w katalogu pt. Postać Staszica
utrwa-lona w nazewnictwie nauk o Ziemi, Pila 1994.
-7 Zob. J. S k o c z y l a s . O działalności Towarzystwa ..Staszyc" w Wielkopolsce. ..Zeszyty Sta-szicowskie". z. 4. Pila 2004. s. 241-247.
3 0 J Ó Z E F O L E J N I C Z A K
Staszica". T r u d n o p o w i e d z i e ć , w jaki s p o s ó b T o w a r z y s t w o realizowało s w ó j p o d s t a w o w y cel (szerzenie filantropii) przy s k r o m n y m budżecie (nieco ponad 66 m a r e k ) . Lepiej przedstawiało się szerzenie zasad o s z c z ę d n o ś c i . T o w a r z y s t w o zalecało s w o i m c z ł o n k o m : , , l ) ograniczać się w w y d a t k a c h , nade w s z y s t k o w p r z y j e m n o ś c i a c h - j a k w z b y t k o w n y c h u b i o r a c h , w u ż y w a n i u t r u n k ó w itp.; 2) składać z a o s z c z ę d z o n e pieniądze w kasach o s z c z ę d n o ś c i ; 3) p r o w a d z i ć ścis-ły dzienniczek d o c h o d u i r o z c h o d u ; 4) nie robić l e k k o m y ś l n i e niepotrzebnych d ł u g ó w ; 5) być apostołami oszczędności i w s t r z e m i ę ź l i w o ś c i , tj. gdzie się t y l k o da, szerzyć j e j z a s a d y " . A b y rozbudzić życie t o w a r z y s k i e p o m i ę d z y c z ł o n k a m i u r z ą d z a n o , z w ł a s z c z a latem, w s p ó l n e s p a c e r y p o ł ą c z o n e z ś p i e w e m , m u z y k ą i d e k l a m a c j ą poezji. Szczególnie a k t y w n i e c z ł o n k o w i e T o w a r z y s t w a realizowa-li działalność z w i ą z a n ą z „ w z a j e m n y m p o u c z a n i e m się" - szerzeniem wiado-mości z różnych dziedzin. K a ż d y c z ł o n e k T o w a r z y s t w a miał o b o w i ą z e k „w ozn a c z o ozn y m c z a s i e mieć odczyt, wykład lub r e f e r a t " ozna d o w o l ozn y temat z j a k i e j k o l -wiek dziedziny wiedzy. W pierwszym półroczu działalności T o w a r z y s t w a zrea-lizowano m.in. n a s t ę p u j ą c e tematy: „ S t a s z y c j a k o polityk, uczony i filantrop", „ W i n c e n t y Pol - j e g o życie i pisma", „ O Rogalinie", „ D l a c z e g o przemysł polski tak m a ł o się r o z w i j a " , „Pan Tadeusz j a k o e p o p e j a n a r o d o w a " . Franciszek Krysiak, j e d e n z założycieli T o w a r z y s t w a i autor p i e r w s z e g o z o d c z y t ó w ( w y d a n e -go później d r u k i e m ) , z a c y t o w a ł m.in. tekst n a z w a n y później „ S t a s z i c o w s k ą o d ą do m ł o d o ś c i " , k o m e n t u j ą c to n a s t ę p u j ą c o : „złotymi literami należało w y p i s a ć te słowa i iść w e d ł u g nich n a r o d o w i " . Z a k o ń c z y ł z a c h ę t ą s k i e r o w a n ą do młodzie-ży, aby „ c h o ć w m a ł e j cząstce dokazała tego, c z e g o dokazał Staszic"2 8.
W p o w i ą z a n i u z d z i a ł a l n o ś c i ą T o w a r z y s t w a „ S t a s z y c " w pierwszym półroczu 1889 r. w Poznaniu u k a z y w a ł się Tygodnik „Staszyc", r e d a g o w a n y i w y d a -w a n y przez .). C h o c i s z e -w s k i e g o , który n a s t ę p u j ą c o określił profil -w y d a -w n i c z y t y g o d n i k a : „Tygodnik o b r a z k o w y dla o ś w i a t y i rozrywki oraz m a j ą c y na celu zachętę do z a m i ł o w a n i a oszczędności i pracy"2 9.
W listopadzie t e g o s a m e g o roku w e L w o w i e z a r e j e s t r o w a n e zostało Towa-rzystwo imienia Stanisława Staszica. T o w a r z y s t w o to zostało założone, aby „sz-erzyć oświatę i naukę w e wszystkich w a r s t w a c h s p o ł e c z e ń s t w a polskiego, z w ł a s z c z a zaś w stanie średnim, którym się dotąd zbyt mało lub niedostatecznie z a j m o w a n o " . C z ę ś c i ą j e g o p r o g r a m u było pokazanie przeszłości narodu i j e g o ó w c z e s n e g o położenia oraz w s k a z a n i e pracy, którą - zdaniem Towarzystwa - na-leżało w y k o n a ć np. w zakresie wykształcenia narodowego. „ D a l s z ą część progra-mu o b e j m o w a ć będzie praca nad o b z n a j m i e n i e m c z ł o n k ó w Towarzystwa z pol-ską literaturą. Wreszcie spieszyć b ę d z i e m y między c z ł o n k ó w z pożytecznymi
28 Г. К r y s i а к , Staszyc jako polityk, uczony i filantrop. Poznań 1888, s. 29 i 36.
Zawartość tygodnika omówił .1. S k o c z y l a s w arty kule pt. Recepcja działalności
Stanis-ława Staszica w niektórych publikacjach ir Wielkim Księstwie Poznańskim, ..Zeszyty
STASZICOWSKI!; WZORCE W SPOŁECZEŃSTWU: POLSKIM W XIX I XX WIEKU 31 n a u k a m i o g ó l n e g o z n a c z e n i a lub dla p o s z c z e g ó l n y c h z a w o d ó w "3 0. T o w a r z y s t w o d ą ż y ł o do realizacji tych c e l ó w w y d a j ą c tanie książeczki o treści h i s t o r y c z n e j , s p o ł e c z n e j , e k o n o m i c z n e j i politycznej. L w o w s k i e T o w a r z y s t w o im. Staszica miało w s w y m d o r o b k u kilkadziesiąt książeczek. O b o k Żywota Stanisława
Sta-szica w następnych tomikach opublikowano m.in. Żywot Tadeusza Kościuszki
napisany przez M.T. Parvi, rozprawę K. Libelta O miłości ojczyzny, Konrada
Wallenroda A. Mickiewicza, O sejmie i wyborach do sejmu L. Borońskiego
(w k o n t e k ś c i e w y b o r ó w do s e j m u g a l i c y j s k i e g o ) . P r z y j m u j ą c imię Staszica, za-łożyciele T o w a r z y s t w a podkreślali, że Staszic „ w ł a s n ą p r a c ą z d o b y ł n a j w y ż s z e s t a n o w i s k a społeczne", wyrażali przy t y m nadzieję, że j e ś l i „się uda T o w a r z y -stwu n a s z e m u s p o p u l a r y z o w a ć zasady w y p o w i e d z i a n e przez Staszica [...], jeśli t y l k o k r o c i e m i e s z k a ń c ó w p ó j d ą w ś l a d y S t a s z i c a c o d o p r a c o w i t o ś c i , o s z c z ę d n o ś c i , o d w a g i c y w i l n e j , wiary w e w ł a s n e siły, miłości i p o ś w i ę c e n i a się dla o j c z y z n y to zasługi n a s z e g o T o w a r z y s t w a b ę d ą o l b r z y m i e w o b e c c i e m n o -ty, s e r w i l i z m u i n e p o t y z m u , które zatruły życie s p o ł e c z n e , n a r o d o w e , politycz-ne. a n a w e t t o w a r z y s k i e w polskiej n a r o d o w o ś c i " '1.
P o d o b n ą działalność p r o w a d z i ł o na początku X X w. W y d a w n i c t w o imienia S t a s z y c a w W a r s z a w i e o r a z z a m o j s k a o f i c y n a „ Z g . P o m e r a ń s k i i S p . " , która w latach 1 9 2 0 - 1 9 2 1 w y d a ł a 27 t o m i k ó w w r a m a c h „Biblioteczki imienia Stanis-ława Staszica".
N a s t ę p n ą o r g a n i z a c j ą , której patronował autor Przestróg dla Polski było T o w a r z y s t w o Kółek Rolniczych im. Staszica, t w o r z ą c e się od g r u d n i a 1906 r. na terenach silnych w p ł y w ó w „ z a r a n i a r z y " (gubernie w a r s z a w s k a i lubelska, po-wiaty pułtuski i puławski). Do 1 w o j n y ś w i a t o w e j p o w s t a ł o blisko 140 takich kółek, z r z e s z a j ą c y c h o k o ł o 6 tysięcy członków. Statut n a s t ę p u j ą c o określał cele kółek: „ T o w a r z y s t w o Kółek Rolniczych im. Staszica dąży do u r z e c z y w i s t n i e n i a s w y c h c e l ó w n a s t ę p u j ą c y m i drogami: szerzy m i ę d z y c z ł o n k a m i w i a d o m o ś c i za-w o d o za-w e za-w e za-w s z y s t k i c h d z i a ł a c h g o s p o d a r s t za-w a za-w i e j s k i e g o p r z e z za-w y d a za-w a n i e i r o z p o w s z e c h n i a n i e pism i w y d a w n i c t w ; przez z j a z d y i zebrania, kursy specjalne i w y s t a w y . Dalej: za p o m o c ą g o s p o d a r s t w w z o r o w y c h przez u p o w s z e c h n i a -nie w ś r ó d d r o b n y c h rolników w kraju w i a d o m o ś c i z d z i e d z i n y rolnictwa, przy-r o d o z n a w s t w a , nauk p przy-r a w n o - e k o n o m i c z n y c h i innych. T o w a przy-r z y s t w o kprzy-rzewi oświatę, z a k ł a d a g o s p o d y i d o m y ludowe dla c e l ó w o ś w i a t y i z a b a w y t o w a r z y s -kiej, urządza w nich odczyty, w y k ł a d y i pogadanki, czytelnie i książnice, przed-stawienia teatralne i koncerty popularne, w tym celu t w o r z y kółka a m a t o r s k i e , chóry i orkiestry. [...] T o w a r z y s t w o nakłania do b u d o w y lepszym s p o s o b e m d o m ó w i urządzeń gospodarskich, zachęca członków do robót melioracyjnych, do przemysłu rolnego i domowego. Dopomaga członkom w zakładaniu i gromadzeniu
Zob. wstęp do pierwszego tomiku wydawnictw Towarzystwa (B. L i m a n o w s k i , Żywot Stanisława Staszica. Lwów 1889. s. 5 - 9 : Tamże statut Towarzystwa, s. 37-44).
32 J Ó Z E F O L E J N I C Z A K
sklepów spółdzielczych i wszelkich kooperatyw, ułatwia nabywanie nasion, na-w o z ó na-w sztucznych, narzędzi i maszyn, inna-wentarza rozpłodona-wego, tona-waróna-w, na- wszel-kich artykułów gospodarstwa d o m o w e g o , j a k o też prenumeratę pism i nabywanie książek"3 2. W 1913 r. Towarzystwo organizowało w Pułtusku kursy zimowe, pro-pagując m.in. zasady spółdzielczości. Wykładowcami byli m.in. wybitni spółdziel-cy: Stanisław Wojciechowski, Z y g m u n t Chmielewski, Ludwik Krzywicki7'3.
N a p o c z y n a n i a c h o ś w i a t o w y c h i kulturalnych w ś r ó d ludu k o n c e n t r o w a ł a się r ó w n i e ż działalność Instytutu O ś w i a t y i Kultury imienia Staszica, założone-go w 1919 r. w Warszawie3 4. Instytut z a j m o w a ł się g ł ó w n i e p r o p a g o w a n i e m i or-g a n i z o w a n i e m czytelnictwa - szczeor-gólnie na prowincji; z a i n i c j o w a ł t w o r z e n i e przez różne o r g a n i z a c j e s p o ł e c z n e „Czytelń S t a s z i c o w s k i c h " , k o m p l e t o w a ł bib-lioteczki, opracowywał w z o r c o w e katalogi, szkolił pracowników bibliotek po-wszechnych. Instytut wydawał tygodnik społeczno-oświatowy pt. „Ruch L u d o w y " j a k o w z ó r pisma ludowego, prowadził „ P o r a d n i ę dla s a m o u k ó w " i z a p o c z ą t k o -wał w y d a w n i c t w o pt. „Biblioteka Poradni dla s a m o u k ó w " , współdziałał w orga-nizacji szkół rolniczych, p r o w a d z i ł bursę dla uczennic P a ń s t w o w e g o Semina-rium G o s p o d a r c z e g o itp.
Do t e g o s a m e g o nurtu działalności s p o ł e c z n o - o ś w i a t o w e j należą korespond e n c y j n e Kursy Rolnicze im. Stanisława Staszica w Warszawie. Zaczęły f u n k -c j o n o w a ć w listopadzie 1925 r. j a k o średnie kursy rolni-cze „ m a j ą -c e na -celu u p r z y s t ę p n i e n i e w y k s z t a ł c e n i a t e o r e t y c z n e g o tym w s z y s t k i m rolnikom, którzy z różnych p o w o d ó w wykształcenia tego z d o b y ć sobie nie zdołali"3 5. O r g a n i z a c j ę k u r s ó w w z o r o w a n o na p o d o b n y c h istniejących w A m e r y c e i w e Francji.
Szeroko rozumianą oświatą i nauką zajmowało się również Towarzystwo Przy-rodnicze im. Stanisława Staszica w Lodzi (założone na przełomie 1926 i 1927 г.). Tow a r z y s t Tow o staTowiało sobie n a s t ę p u j ą c e zadania: „ P r o Tow a d z e n i e PracoTowni i M u -zeum P r z y r o d n i c z e g o , p o z n a n i e przyrody w o j e w ó d z t w a łódzkiego, krzewienie w s p o ł e c z e ń s t w i e z a m i ł o w a n i a d o w i e d z y p r z y r o d n i c z e j o r a z w z a j e m n e u d z i e l a n i e p o m o c y s z k o ł o m w s z e l k i c h t y p ó w w p r a c y p e d a g o g i c z n o p r z y -r o d n i c z e j "3 6. O r g a n e m T o w a r z y s t w a było „ C z a s o p i s m o Przyrodnicze Ilustrowa-ne"; poza nim w y d a w a n o j e s z c z e „ M ł o d e g o Przyjaciela Z w i e r z ą t " , „ K ó ł k o Przy-rodnicze", o r g a n i z o w a n o w y s t a w y przyrodnicze i inne f o r m y działalności.
W latach po 1945 r. długo nie przejawiano podobnej aktywności. W ograni-czonym zakresie popularyzacją dokonań Staszica z a j m o w a ł o się Towarzystwo
'2 /.. M a z u r o w a . Wspomnienie o Irenie Kosmowskiej. Warszawa 1974, s. 10.
" Zob. Z. С h y r a - R о I i с z . Stanislaw Staszic - prekursor spółdzielczości rolniczej. Siedlce 2004. s. 77-78.
34 Nasz dorobek społeczny. 'Zarys działalności instytucji spoleczno-oświatowych zrzeszonych w ,.
Skar-bie Pracy Oświatowo-Kulturalnej", pod red. E. N o w i c k i e g o . Warszawa 1927, s. 34—36.
ъ Program Kursów Rolniczych im. Stanisława Staszica w Warszawie. Warszawa 1925.
STASZICOWSKI!; WZORCE W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM W XIX I XX WIEKU 3 3 Przyjaciół M u z e u m S t a n i s ł a w a Staszica w Pile (od p o ł o w y lat 50.), w 1960 r. p o w s t a ł o T o w a r z y s t w o R e g i o n a l n e H r u b i e s z o w s k i e im. S t a n i s ł a w a Staszica (dzia-łające d o dziś), od p o ł o w y lat 70. pod imieniem Staszica g a z e t a „ G r o m a d a - R o l n i k P o l s k i " o r g a n i z o w a ł a k o n k u r s y „ Z i e l o n e D y p l o m y " i „ P o s t ę p w R o l n i c t w i e " , a na K i e l e c c z y ź n i e powstała F u n d a c j a im. Staszica p o m y ś l a n a j a k o n a g r o d y i s t y p e n -dia p r z y z n a w a n e c o r o c z n i e t y m , którzy s w o j ą p r a c ą i talentem przyczyniali się d o r o z w o j u t a m t e g o r e g i o n u . O b e c n i e p o d o b n a d z i a ł a l n o ś ć j e s t r e a l i z o w a n a m . i n . w szkołach imienia Staszica, z których c z ę ś ć s k u p i o n a j e s t w O g ó l n o p o l s k i m Klubie Szkół S t a s z i c o w s k i c h . W zakresie p r a k t y c z n e j realizacji zasad w y p o w i e d z i a -nych przez Staszica j e s t to o b e c n i e n a j b a r d z i e j a k t y w n e ś r o d o w i s k o3 7.
Józef Olejniczak
S t a s z i c ' s P r o j e c t s in Polish S o c i e t y ' s Life in the 19th a n d 2 0 t h C e n t u r y . E p i t o m e S U M M A R Y
A n idea o f s e a r c h i n g a n d w o r k i n g up the i s s u e s c o n n e c t e d with ' S t a s z i c ' s life a f t e r d e a t h ' is o b -vious. U p till n o w a s u b j e c t c o n c e r n i n g his p r e s e n c e in c o m m o n m e m o r y of Polish p e o p l e in the 19th and 20th c e n t u r y h a s r e m a i n e d in t h e b a c k g r o u n d o f the studies on social c o n s c i o u s n e s s ' p h e n o m e -na. First o p i n i o n s that t o o k stock o f d e e d s and w o r k s o f Staszic w e r e f o r m u l a t e d s h o r t l y a f t e r his d e a t h . T h e s e w e r e o c c a s i o n a l p u b l i c a t i o n s : s e r m o n s , f u n e r a l o r a t i o n s , poetry, p a r a g r a p h s . But t h e a n a l y s i s o f literary o u t p u t w a s n o t t h e o n l y s o u r c e o f t h e e x a m p l e s for Staszic's p r e s e n c e in c o m m o n m e m o r y o f P o l i s h p e o p l e in the 19th and 20th century. W h a t interesting, i m a g e s o f S t a s z i c w e r e p o p -ularized a l m o s t w i t h i n all f o l l o w i n g p u b l i s h i n g e n t e r p r i s e s that w e r e to i n t r o d u c e m e r i t o r i o u s for the history o f nation p e r s o n s to the r e a d i n g public. A n o t h e r i m p o r t a n t plot, w h i c h is firmly c o n n e c t e d with 'Staszic's life a f t e r death', c o n c e r n s the a n a l y s i s of the activity o f a s s o c i a t i o n s and institutions that in t h e past w e r e d e d i c a t e d to S t a n i s l a w Staszic, and w e r e to realize h i s c o n c e p t i o n s in practice. S u c h o r g a n i z a t i o n s started to exist on Polish territories t o w a r d s the e n d o f the 1880s. and o b s e r v e d their g r e a t e s t d e v e l o p m e n t in the first h a l f o f t h e 20th century.
" I listorię r u c h u , j e g o z a d a n i a i c e l e o r a z f o r m y d z i a ł a l n o ś c i o m a w i a B. B u r y w a r t y k u l e pt. Rok Staszicowski (w hołdzie Patronowi Ogólnopolskiego Klubu Szkól Staszicowskich), . . O ś w i a t o w i e c " 2 0 0 5 . nr 1. s. 2 6 - 3 9 .
