Frombork nad Zalewem Wiślanym

Monografie ^{Miast Morskich}

Mgr. ^{Maria Zo?ote?ko}

FROMBORI<

nad Zalewem Wis lanym

194 6

Wydawnictwo Zwi?zku (Jospodarczego

^{Miast Morskich}

Monografie ^{l\lliast Morskich}

Mgr. ^{Maria Zo?ote?ko}

FROMBORJ<

, nad Zalewem Wi?lanym

I

1 946

Wydawnictwo Zwi?zku (fospoparczego ^{Miast Morskich}

r

Dzieje Fromborka, stolicy biskupstwa warmi?skiego Wl?IZ{\ si?

nierozerwalnie w przebiegu historii z dziejami zierni warrni?sk ici

a istotna jego ^warto?? tkwi, niezale?nie od gospodarczego ^znacze-

nia, niezale?nie oc4 rozmiarów ZJliSZCZelI wojennych w jego histo-

rvczncj przesz?o?ci. Nie si<:gaj:.\c ^w ni? zbyt ^daleko poza czasy

Grunwaldu i Holelu Pruskiego, Frombork by? przez blisko 400 lat

sercem polsko?ci, ^a potem pomnikiem naszej kultury ^w b. Pru-

sach WschodlJich.

Ziemia warmi?ska jest jednym ^ze starych terytoriów ^zamie-

szkanych ^w przesz?o?ci przez plcrn ^ioua staropruskie. Graniczy?a

ona na wschód z z icmi? Baroka ⁱ Nataugia, ^na pó?nocny-zachód ^z'

Zalewem Wi?lanym, ^na zachód z Pomezania. Te dziwne napozór

nazwy krain zachowa?y si? ^{w?ród ludno?ci b. Prus Wschodnich}

do ostatnich lat. Warmia mia?a kszta?t nieregularnego czworoboku,

którego najbardziej wysuni?tymi punktami by?y: ^{na zachód staro-}

?ytna osada "Warmia" (dzi? Frombork). ^na _pó?noc nieistniej?ca ju?

osada Lenzenburg ^niedaleko uj?cia Pregoli, ^{na wschód Licbark}

a na po?udnie ^Gletowo.

.

Krzy?acy wkroczyli ^{do Warmii w roku 1239} zdobywszy ^nai-

pierw Balke, staro?ytny gród pruski nad Zalewem Wi?lanym, ^w

którym si? ^umocnili nadaiac ^mu nazw? Balgo, Warmiacv walczvl:

przez kilka lat z naje?d?cami, ^{lecz zmuszeni zostali} w roku 1241

d opoddania si? i przyj?cia chrze?ciia?stwa, Wreszcie w roku 1249

stan??a ^za po?rednictwem legata papieskiego ^{Jakuba Pantaleona}

ugoda Krzy?aków ^z Warrniakami, ^{która dawa?a ludno?ci do?? du-}

?a swobod?.

Diecezja wannia?ska obejmowa?a w?a?ciwa Warmi? ⁱ pokry-

wa?a si? prawie ^z jej terytorium. Biskupstwo ^warmi?skie by?o ^oto-

czone ze wschodu i zachodu ziemiami pruskimi, ^od po?udnia pusz-

czami, a od p()?IlOCY ^morzem Warmia, odcicta od po?udnia ^nie-

przebytymi wprost puszczami, dostcpna od strony ^morza i poddana

zrazu w?adzy niemieckich biskupów, skazana by?a z góry ^{na ko-}

lonizacj? ⁿ lcmiccka.

.

P()?IlOCl1a cz??? ^{Warmii obsadzi?} biskup warmi?ski Henryk ^I

Flcnuning' ^{Niemcami z Lubeki} sk?d ^sam pochodzi?, ^{a miasta}

Frombork i Braniewo otrzyma?y prawa lubcckie ⁱ wesz?y ^w sk?ad

4

Zwi?zku Hanzaatvckiego. ?rodkowa cz??? Warmii zaludni? ?hlza-

karni biskup ^{?berhard z nad} Nissv, ^a nast?pni biskupi przewa?nie

ju? Warrniacv w miaro trzebienia puszcz obsadzali po?udulo ^{we zie-}

mie tubylcami. ^{Pruski element Warmiaków zatraca? sio lub asy-}

milowa? z czasem naskurek ni?szego poziomu kultury ^w stosunku

do nowoprzyby?ych ^{osadników, polityki} kolonizacyjnej zruierzaiacel

C?a lu?nego rozmieszczenia ich w?ród obcego ?ywio?u; spychano ^ich

ponadto ^{GIO rzcdu} upo?ledzonych grup wvrcczaiac sic lcdnocze?-

?nie bitnym plcmien ^{i cm w} uiszczacvch wojnach.

W?a?ciwa kolonizacja polska ^zaczc?a sio dopiero ^w pocznt-

kach panowania Polski nad Warmia

^t. j. ^w wieku XV, gdy bis-,

kupi polscy ^{lu Polsce} przychylni ^{chciel i sic} oprze? ^na ?ywiole

polskim. Ju? w wieku XIIr na terenie Prus Polacy byli ^{do?? licz-}

nie reprezentowani, ^lecz giuc ^{I i oni w masie} uap?vwaiacego ^o wiele

szybciej od nich ?ywio?u niemieckiego. Szlachpckie rodziny pol-

skie naozól nie osiedla?y sio ^{na stale w} Warmii i trzyma?y sio

zwykle dworu biskupiego, kapitu?y ^{oraz dóbr} biskupich. ^Jesz-

cze cz?sto przed rokiem 19.19 s?ysza?o sic w Z11 icmczu?vcli ^ro-

dzinach szlacheckich polskie ^nazwiska.

Warmia nale??c ^do Polski, by?a rz?dzona w okresie od 1551

r. do 1795 r. przez biskupów polskich. Pornirno, ^?e posiada?a ^ona

ju? wtedy du?y procent Polaków, by?a prawie nlezuana w ma-

cierzy, naskutek terenowczo odelecia od kraju.

Biskupi ^mieli prawo nadawania posiad?o?ci ^ziemskich nsadni-

kom i dzier?yli ^{w swoim} reku ca?kowicie wladz? sadowa, ad-nini-

stracvina ^oraz patronat ^nad ko?cio?ami. W?adza ^to by?a rozleg?a

skoro sic .zwa?v, ^{?e w} posiadaniu ^ich by?o jedna trzecia ziemi

wa rrn i?ski ej.

Siedemnastu biskupów polskich ^to nieprzerwana kolej ^gora-

cvch opiekunów ⁱ dobrodziejstw Warmii. ?ledz,\c ^ich dz la?alno??

nieraz dozn?ie ^sic wra?enie, ^?e wszystkie swoje dochody ^ohr.icali

oni na podniesienie kraju, szczególnie gdy ^{idzie o dzie?a} ?ztuki.

Ufundowali pi?kna barokow? bazvlikc w Lipce ^{ze sk?adek zbiera-}

nych ^w Polsce. Szczególna hojno?ci? wobec ko?cio?ów odzn.iczvli

sic: biskup Potocki, funduj?c ^ca?y szereg ko?cio?ów rozsianych ^po

ca?ej Warmii, ^{tak samo} biskup Za?uski.Grabowski. Hozvusz, ^SZO?1l-

bek, który ^ufundowa? kaplice barokowa przy katedrze Irombors-

kici. fundowano pi?kne o?tarze, obrazy, ^stalle itp. Stanis?aw SIO-

kowski w swej ksi??ce ^{o Prusach} Wschodnich wyra?a .icwien

odcie? ?alu, ?e taka ilo?ci;:\ kosztownych sprzGt6w zarzuccili bis-

kupi polscy WarmiG ^{nawet w} zniemczonych jej odcinkach. Bo C7Y?

istotnie nie by? przcsadq ^dar kardyna?a I\adziejowskiego ^{dla ?ka rb-}

ca ko?cielnego ^we frol1lborku w postaci statuy ^?w. Andrzeja, ^wa-

?<lcej 4,5 k? szczerego zlota? Lecz _czy mo?lla siG tym dzisiaj

smuci?? Dzia?alno?? ta wydaje dzisiaj owoce, ?e no\Vonap?ywajz\ca

tam ludno?? bedzie siG ^czu?a naprawGK; zadomowiona, odllajduj?\c

wiele bliskich swemu sercu pall1i,\tek.

5

Dz ia?anin strategiczne Krzy?aków posuwa?y si? najprzód

wzd?u? Wis?y, ^a po iei opanowaniu ^{wzd?u? wvbrz c?a} morskiego.

Na tej linii stratezicznci otaczaiacei Prusy, powsta?y ^{miasta twier-}

che: K widzvn, Malbork, elbl?g, Królewiec ^oraz pornnieiszc grody

a w?ród nich Frombork.

Miejscowa legenda g?osi, ^{?e na} górze gdzic ^{dzi? stoi katcel fa}

fromborska sta? zamek pruskiej rodziny, który nosi? _nazwo Poslaci.

Istniela pewne wskazówki, ^?e rodzina ta ofiarowa?a nietylko ^ten

zamek ale i inne, które posiada?a ^w bliskiei ⁱ dalszej okolicy, ^his-

kupstwu warmi?skiemu w podzi?ce ^{za chrzest.} Wzgórze ^{ua któ-}

rym sta? dawny gród, ^otoczone jest dwoma rzeczkami Bantle i

Narzt, wpadaj?cym do Zalewu Wi?lanego. Obronno?? micisca

sk?oni?a Krzy?aków do wzniesienia tu ko?cio?a

fortecy.

Biskupstwo ^{warmi?skie mia?o pocz .. itkowo swoia xiedzihc w}

Braniewie, ^{noszacvm swoia} nazw? na pamiatkc biskupa ^Isruuo-

na, którv ^{wraz z} Krzy?akami chrystianizowa? Prusy. 'vV trzy ^lata

po spaleniu grodu braniewskiego ^w roku 1268 biskup llcnrvk

Flcunninz przeniós? sicdz ibc biskupstwa do Fromborka i sprowa-'

dzi? niemieckich osadników z Lubeki. Od tego ^czasu Glatuje si? ^roz-

wój Fromborka.

Katedra

forteca fromborska stoi na szczycie ^wzg órza, ^na

którvm sta? dawnv zród pruski. By?a ^{ona otoczona} picknie ^utrzv-

mauvm ozrodcm sk?d roztacza? si? widok na morze. Mury i bu-

dynki okalalace katedro ^{rohia wra?enie zamku} obronnego, gdy?

istotnic z tym planem by?y ^{budowane. Plac} katedralny ^na podo-

hic?stwo zamku wawelskicno otOCZOIlY icst starym ^{murem obron-}

nYI1l. Na plac wje?d?a ^{sic przez bramc warowna. \V} obr?bie daw- "

nci warowni wznosi si? ^xzcrez budynków, ^które s?u?y?y ^{za miesz-}

kania hiskupo m, kanonikom i wikarym.

Czas zbudowania katedry oblicza sio ^{od roku 1,329 do 1388}

roku. Nosi olla znamiona stylu g-otyckicgo. Budowla ta w stalli e

lIiezmiclliollVlll przesta?a do dzi?. Jedynie ^w roku 1551 odnowio-

110 dach, kt"()ry ulcg? spalcniu, ^{a w roku 1735 dobudowano} baro?

ko\V?\ kaDlicl'. Opr{)cz g?ówIlej wie?y katedra ma cztcry pomnicj-

sze \vie?yczki po?<\czolle k ru?gankallli jak ^w zamku malborskim.

Kilkadzicsi?\t ^{krok(J\v od} ??()wllcgo wcj?cia do katedry ^w pM110Cll0

zachodllim rORU obwarowallia stoi przysadzista ^{kwadratowa ba-}

szta: o!lsprwatoritllll Miko?aja Kopernika, jego miejsce do?wiadczell

mieszkanie, pracownia ⁱ micjsce ^zgonu. Miko?aj Kopernik ?y? ^tu

jako ^kanonik kapitll?y wanniJiskiej w latach 1510

]543 i tutaj

27 maja ¹⁵⁴³ ?ycie zako;1czy?. Prochy jego SDOCZYWaj,\ lJi?opo-

dal katedry Dod pomnikiem wzniesionym ^ku jego pami?ci...

""

W?ród biskupcJw, którzy rz<\dzili \Vannia, ^z fromborskiej ka?

tcdry spotykamy najwybitniejsze ^{nazwiska Polski} przedrozbioro-

\vcj jak: ^{Stanis?awa Jana} I)antyszka, Oda{lszczanimi, wychowan-

ka akadcmii krakowskiej, ^{sckretarza Aleksandra 1.} By? ⁰¹¹ dyplo-

l11at?\, JdórclIlu powierzano naHrudnicjsze lI1isje. ^a równocze?nie

6

poeta znanym z p isauia wierszy nietylko frywolnych ^{ale i} pe?-

nych _grozy" jak s?ynna przepowiednia upadku ^{Gda?ska, Od 1517}

roku by? ^on kanoniki cm Kapitu?y fromborskiej ^{a od 1537 bisku-}

pcm wanni?skun. Dalej idzie kardyna? ^Stanis?aw ?ioLYUSZ

(1551

1579), pierwszy legat papieski ^na Soborze Trydenckun,

Marcin Kremmer (1579

1589) s?vnny kronikarz,

.

Andrzej Batory

(1589

15(9) ^{bratanek króla} Stefana Batorego, dalej biskup ^Za-

?uski, Szcmbek i wielu innych. ^Ostatnim biskupem by? Ignacy

Krasicki (1767

17(5), ojciec polskiej satyry. W pobliskim ^\\Tra-

niewie by?o ^{t. zw.} Liceum Hozyranutl1 zalecone przez biskupa ^110-

zvusza, By?o ^{to seminarium duchowne skud} klerycy przybywali

do Fromborka na wielkie uroczysto?ci ko?cielne.

U stóp góry katedralnej ^{umie?ci I i sic} pierwsi osadu icy ^spro-

wadzeni przez biskupa Henryka ^I Flcnuuinga ^{z Niemiec. lrom-}

bork by? za?o?ony odrazu jako miasto, ^o czym ?wiadcz? ^dokurncn-

ty ^z roku 1287 wprnicniaiace ^nazwiska burmistrza i ?awników. O ile

katedra by?a warownia, o tyle miasto posiada?o icdvuic dzi? nie-

istnicl?ce ² bramy, ^które zamyka?y

g?ówna ^ul i CG.

.

Oprócz katedry zuaidowa! sic ^w mie?cie icszcze ko?ció? ?w.

Miko?aja zbudowany ^krótko po powstaniu ^miasta spalony ^{w roku}

1461, ^a nastopnie po odbudowaniu konsckrowany przez biskupa

Marcina Kremmera. W roku 1945 ko?ció? ten wraz z miastem ulcg

zburzeniu naskutek dzia?a? wojennych.

W wieku ^XIV i XV we Fromborku mie?ci?a sic szkota kate-

dralna dla wychowywania ch?opców ^{z rodzin} pruskich. Oprócz

niej by?a ^{te? katolicka szko?a} parafialna, ^{o której} dowiadujemy sIG

z dokumentów o wizytacji ko?cielnej ^w roku 1565.

Wyrazem opieki biskupów ^{warmi?sk ich nad lndno?cia} bvtv

trzy szpitale: ^?w. Ducha, ?w. Jana, ?w. Jerzego (dla chorych na

ospc) ^oraz przytu?ek ^{dla starców.}

Nazwa miasta wywodzi sit;' ^od patronki katedry ^{N. M. Paunv}

Wniebowzlccia. Tak wiec Fromho rk (Francnburx) ^oznacza "Gród

Marii". Drugim patronem katedry ^{icst ?w.} Andrzej Aposto?. ^Na-

tomiast patronka ^miasta jest ^?w. Maria Mag-dalena, ^{którci wizc-}

runek ze z?o?onymi rekoma i rozpuszczonymi ^{w?osami na tle}

trzech wie? stanowi g-od?o ^miasta.

Miasto przechodzi?o ^{wiele razy} kompletne prawie ^zniszcze-

nie w wyniku zatarg-ów biskupów ^z Krzy?akami, h?lC:?? biskupów

z Polska gdy kapitu?a ^{obstawa?a przy} Krzy?akach. ^{Przed ca?kowi-}

tym orzvlaczeniern Fromborka do Polski hy? ^{011 \V r. 1414 po bit-}

wie grunwaldzkiej zniszczony przez polskie wojska najemIle.

^'vV

roku 1455, gdy dosz?o do konfliktu na tle niechQci przystania ^ka-

pitu?y ^do Polski, ^namiestnik pruski ^{Janusz von} Baysen (rb?y?-

ski) wyda? rozkaz Janowi Szalskiemu ukara? miasto za niepo-

s?usze!'lstwo. \V pó?niejszych skargach ksiG?a ^{kallonicy ?al"li} si?

?e ich katedra sta?a siG

lupanar publiculll, cQuarum stallilul11,

diversorii locus

7

\'1 roku 1520 miasto zniszczy? ^{CZ?SCIOWO ksia?c Albrecht}

Pruski zan im zosta? zmuszony do Ho?du Pruskiego ^{w roku 1525.}

W roku 1626 miasto pad?o ofiara pierwszej wojny szwedzkiej.

Wojska ^{Gustawa Adolfa} przebywa?y ^{tu kilka lat.} Z?upiono ^WÓ\V-

czas katedro i 111 i cdzy innymi bibliotek? Miko?aja Kopernika ^li-

czac 120 ksiaz. Zosta?a ona wywieziona ^do Unsali, gdzie ^{sic dotar?}

zachowa?a w ca?o?ci. W roku 1706 wielki po?ar zniszczy? ^miasto.

Sp?on,\! ^wówczas ratusz, który ^odbudowano dopiero ^{w roku l877.}

W roku 1806

1807 przez Frombork urzeciaga?v wojska napole-

o?skie. Ostatnia po?oz« przesz?o ^{miasto w roku} 1945. Ocala?o je-

dynie kilkana?cie domów i budynki ^na wzgórzu katedralnym ^oraz

katedra.

Przysta? Fromhorka po?o?ona ¹¹ uj?cia Dandy zosta?a za?o?ona

ju? ^{w wieku} XV. Stare dokumenty ^{z roku 1534} mówi" ^{o cechu} ry-

backim we Fromborku. Przvsta? ta zosta?a rozbudowana w r. 1675,

a w roku 19.16 otrz.vma?a nowe mola. W wieku ^{XIII miasto} uzyska-

?o prawo lubcckie, ^które podobnie jak ^w Braniewie dotyczy?o sk?a-

dowania produktów warmi?skich jak zbo?e, len, ^drzewo okr?towe

itp.

-

Ludno?? Fromborka w dawnych latach trudni?a sic g?ównie'

rvbolówstwcm. (VV ^{wieku XVI we Fromhorku} by?o ^{27 rodzin} ry-

backich). Oprócz tego kwit?o rolnictwo, tkactwo, rckocrzielnictwo

i browarnictwo. Gdy ^{w roku 1722} wraz z pierwszym ^rozbiorem

Polski sko?czy?o siG ^{?wietne panowanie} bogatych biskupów pol-

skich, zubo?a?a kapitu?a ^{i miasto straci?o} iedna ^z g?ównych podstaw

dochodów

dochody ^z biskupstwa i jednocze?nie ^{miasto bardzo}

podupad?o wskutek odwrócenia sic kierunku handlu nie na Polskc

a przez Braniewo do Niemiec.

Frombork nie by? ^{tu z} reszta odosobnionym ⁱ podzieli! dole;

wickszo?ci miast Warmii. Od??czenie Prus od naturalnego zaplecza

iakim by?a ^Polska odbi?o sic fatalnie na gospodarczym polo?emu

tego kraju. Prusy ^VV schodnie sta?y siG upo?ledzona kresow? pro-

wiucia niemiecka tak pOCi wzgl?dem ludno?ciowym jak ⁱ gospodar-

cZYIl1. ?adne zabiegi nie zdo?a?y wyrówna? ^r??n icv poz.iomu ?ycia

jaki dzieli? Prusy ^{Wschodnie od} I?zcszy. To te? okres panowania

prusk icuo by? ^{dla Fromborka okresem} wegetacji. To co stanowi Je-

go naiwickszv u rok

wielkie tradycje polskiej ^{histori i} i nauki by?o

dla nowych ^wladców od rozbioru Polsk i w roku 1722 obce i nic-

nawistno. Miasteczko zesz?o do roli podrz?dnego o?rodka ok rcgu

rolniczo-le?nego. Podczas kieC:?Y ^{na zachodzie Niemiec} odbywa? siQ

?ywio?owy ^{wzrost rniast i miasteczek Frombork trwa? bez} wiek-

szych zmian ^na poziomie zaludnienia ^w 1772 r.

Stall ludno?ci \VYll0SZ<?CY ^w roku 1772

1.362 mieszka?ców

wzrós? zaledwie do cyfry ^{2.660 w roku} 1931.

I?odzi sic obecnie pytanie jaka otwiera sic przysz?o?? przed

Fromborkiem w nowym uk?ac'[z.io ^{stosunków. Zawierucha} wojenna

dotkn??a ^miasto straszliwie; le?y ^{0110 niemal ca?kowicie \V} gruzach,

8

a l iczba ludno?ci spad?a ^{do dwustu k} ilkudziesicciu osób) ^{120 Pola-}

ków i ok. 100 pozosta?ych ^{tu jeszcze} Niemców). Czy podobnie jak

po wielu kl?skach przesz?o?ci, po?arach, zniszczeniach i grabie-

?ach, d?wignic sic ^{ono znowu} do roli kulturalnej stolicy ^Warmii-

jak ^za czasów swej ?wietno?ci w okresie micdzv zwvcicstwcm

Polski nad Krzy?akami ⁱ pierwszym rozbiorem'? Wicrzymv, ^{?e tak}

b?dzie. GLty ^po piceluset latach zdobycia ziemi Warmi?skiej ieste?-

my ^{znowu w} ici posiadaniu, ^Frombork staje sic; ^o?rodkiem zalute-

rcsowania.

\V 403 lata po ?mierci Miko?aja Kopernika Frombork ?ciaga

mimo swych zgliszcz ⁱ ruin tysi?ce pielgrzymów zwicdzaiacvch

zniszczone muzeum wielkiego odkrywcy ⁱ zdewastowana katedr?.

Baszta w której pracowa? Kopernik ^{zieje zwalonym wn?trzem.}

Mimo zdewastowania katedra tchnie jak dawniej dostoje?stwem:

zosta?a pozbawiona picknvch ^o?tarzy rze?bionych rekorna polskich

artystów, ^{icdnak?e wiele tablic} nami?tkowvch, wmurowanvch w

?ciany- ⁱ posaózkc katedry, ^utrwalam wci?? parnie? ^{wielkich Po-}

laków, Dzicki inicjatywie ⁱ pracy miejscowej ludno?ci katedra zo-

sta?a zgrubsza uporz?dkowana. Zabcznicczono JUZ rozrzucone

trumny ^z prochem biskupów ^{wn rrni?sk} ich, zebrano resztki pozosta-

?ych bogato-haftowanych ^ornatów fundowanych ^{przez maznatów}

polskich. ^Picknc drzwi, ^a szczególnie ^drzwi prowadzace ^do kaplicy

Szembeka mówi? ^{o dawnci} wspania?o?ci; ^{o dawnej ?wietno?ci 1116-}

wi? ^{tak?e resztki} wspan ia?vch organów fromborskich

iednvch

z naiuickuieiszvch w I'urop!e.

'Zustannwlaiac sio nad prz ysz.?o?ci? ⁱ zwiaznnvrnl ^z ni? mo?li-

wo?ciamt odbudowy Fromborka, trudno pomin?? jej momenty go-

spodarcze, podstaw przysz?ej jego egzystencji.

Administracyjnic nale?y ^{Frombork obecnie do} powiatu ^Bru-

nicwsklego województwa Olsztv?skiego. ^Po?nczenia komunikacviue

su icduostronne. Biegnie tcdv linia kolejowa h\CZ4Ca r]hh\g ^{z Bra-}

niewem wzd?u? brzegu zalewu \Vi?lallego (odleg?o?? ^{do Braniewa}

10 km, do f:lbltU;(l ^;)() 1'11I). ^Po?aczonv jest ^{równie? z} f:lbl;\gicm ^szo-

sa równolegle c:r) ^{I in ii} kolejowej, ^k tóra w Nowym ^Ko?ciele rozdwaja

si? ^na szlak hiegnacv dalej ^{wzd?u? linii} brzcgowci przez Tolkmicko

i szlak k rótszv przecinaj<\cy wprost ku t:lbl?gowi wyiytq 1:lb\;\s-

k?. \Pol1'adll.a b'iegnie st?d

^szosa wprost lIa po?udnic stanowi?c po-

h\czenic ^z Olsztynem. Uzupe?nieniem ^linii kolejowej i szosy na

szlaki wodne, ^które ??cz? ^{miasto przez Zalew} Wi?lany ^z rozlicz-

nymi uj?ciam ⁱ Wis?y ⁱ Nogatu stwarzaj<\ ^mo?liwo?ci dogodnej ^ko-

munikacji ^{z GdaI1skiem i} Elbl?gicm. Ze wzglc;du ^{na sta?e} zasypy-

wanie zalewu Wi?lanego ^mo?liwo?ci ?eglugowe ^S4 ograniczone do-

puszczaj?ce jednostki ^{do 600 ton} pojemno?ci.

W okolicach fromborka brak jcst bogactw naturalnych, p06.:;ta-

w? dzia?aIIIo?ci przel1lys?owej mogt\ by? ^z?o?a dobrych i?<hv pó?no-

lodowcowych pozwalaj?\ce ^na uruchol1lienie cegielni i przemys?U

9

ceramicznego. G?ówna podstawa pracy okolicy pozostanie tutaj ^rol-

nictwn, le?nictwo i rybo?ówstwo ^na Zalewie Wi?lanym. Okolice

Fromborka (powiat' Braniewski) ^{sa w 3/4 rolnicze. 1/4} stanowi?

lasy ⁱ nieu?ytki. ^{Je?li chodzi o ch?onno??} osadnicza powiatu Bra-

niewskiego, ^to wobec ozólnci iego powierzchni wvnoszacei 95.000

ha z czego ^na grunta ^orne przypada ^47.0UO ha, ^na ??\ki ⁱ pastwiska

22.000 ha, sady ⁷⁵⁰ ha i lasy 10.000 ha, ^ocen i? j,\ ^{1110?na na 50-60}

tvsiccv ludno?ci. G?ównymi ^kierunkami produkcil rolnej by?a ^tu

zospoqarka ^{hodowlana. Ziemie sa lekkie} przcwa?nic ?ytnio-ziem-

niaczane. O kicrunku gospodarki rolnej decvduia rozleg?e ^nrze-

strzenie pastwisk, ^{równie? warunki} klimatyczne ?rodowiska. Nad-

morsk i i do?? ostry ^klimat stwarza warunki dla rolnika ci??sze,

ani?eli w }.!;?obi ^Polski. r?yzyko upraw iest tu znacznie wi?ksze, zw?a-

szcza upraw k?osowych gdy? naiwickszc opady przvpadaiu w ok-

resie ?niw. Lata suche ida ^nieraz nanrzcmian ^z obfitui?cvmi ^{'N tak}

wielkie opady, ^{?C zniwecza trud} ca?orocznej pracy roln ika. W

oparciu ^{z okoliczna nrodukcia rolna} powsta?y ^{tu w XIX wieku}

wielki mlvn, browar ⁱ jn zcdzalnia lnu. Surowce ^z okolicznych ^la-

sów przcrahiane by?y ^{w wielkim tartaku.}

Pod rozsianymi ^{w okolicach} cegielniami Niemcy polokowali

sprytnie fabryki czo?xów: podobn ^ie jak Iahrvki ?odzi pod wodnych

w gospodarstwach rolnych okalaj?cych flbh\g.

l?ybo?(l\vstwo ^{na Zalewie} Wi?lanvrn przedstawia ^{du?e mo?li-}

wo?ci. Po?owv ^{1Ia ca?o?ci Zalewu} Wi?lanego ^dosiczu?v przcci ^woj

na przeciotnic ^{od 11-12 tvsiccv kwintali} ryb rocznic, g?ównie ryb

slodkowodnvcli: w?gorze, sandacze, leszcze, liny, okonie; spora-

dycznie zjawiaj" sic: ^?awice ?ledzi. Frombork przed woina nie roz-

wina? rvbo?ówstwa ⁱ zwiazanego ^{z nim} przemys?u rybneg-o ^{w r()\v-}

nic wysokim stopniu jak sasiaduiacc z nim od po?udnia ^Tolkmicko.

Mo?e zawa?y?a tutaj wielka oc!Ieg-?o?? od du?ego rynku zbvtu ja-

kim by? flbl<\};. ^W rvbotówstwie zatrudnionych by?o tu \v owym

okresie 27 rodzin rybackich. ^Obecnie dornów porybackich zdatnvch

do zurn icszkanla pozosta?o ^6. Uruchomiono 4 ?odzie; po?owy odbv-

waj,t sio ^{na zleccnie} Wschod1liej Mazurskiej Spó?dzielni I?yba?kiej.

Mówi?\c ⁽⁾ rybactwie nale?y wspomnic? ^o stosoWanYlll ^tu spe.::jal-

nym systemie po?owów ryb dral)ie?nYch zi1l1<\, pod loc?m; przy

PO?llOC;Y bukowych dqg6w ^{uderzallo lód}

powodowa?o ^{to rezo-}

nans na który zbiega?y siG ryby ^w miejscu ^uderzcnia.

Dzisiaj, kiedy ^{okolice fromborka} sq niemal ca?kowicie wyiudnio-

Ile, ^a podstawy urz?dzenia przemys?u rolnego, drzewnego ^{i cera-}

micznego zniszezol1o?

staje przec? ^{nall1i zadallie} zaludnienia i zor-

ganizowania ?ycia od

l

podstaw. l?ozpoczG?y pracQ ^w tej dzicdzinie

placówki P. U. R., O?<'nvIlY Inspektorat Rybo?ówsiwa Morskiego,

To.warzystwo Przyjació? ?o?nierza. _Poczqtki s<\ tmcllle. Czas lIH!si

lIlin,\? zanim ca?o?? ziem polskich d?wignic siO ^z okaleczet'l zada-

nych przez Wojno ⁱ nabierze pro?llo?ci kOlliecznej ^do zorgal1iz?wa-

n ia Ziem Odzyskanych. Mo?cmy jednak ^z ufllo?cil\ spogl?da? ^w

10

przysz?o??. ^{Frombork wraz z} calo?cia Wielkiego Pasa Pomorskiego

bcdacego dzisiaj pomostem ^{Polski ku morzu wchodzi w nowy uk-}

?ad si? gospodarczych, ^uk?ad który b?dzie ^{zasila? te ziemie} cia?e-

niem ku morzu potc?nego gospodarczego organizmu Zarvsowuia si?

procesy odwrotne oCt tych, ^które mia?y miejsce dawniei, za pano-

waniem Niemców, ci,\g?ego ^{cofa n ia sic} ?ycia ^na tych ^{ziemiach. Vv}

tym ogólnym procesie ci??enia ^{Polski ku morzu}

^{zaclanie From-}

borka jest wyra?ne. ^Musi si? sta? o?rodkiem organizuiacvm ^osad-

nictwo rolne i organizuj?ce ^{rolnictwo w swoim} najbli?szym ^otocze-

niu. Musi siG ^sta? rynkiem ^{handlowvm. o?rodkiem} przemys?u ^rolne-

go i odbudowy ^dla nowopowstaiacvch ^w okolicy polskich ^gosno-

darstw, A widzieli?mv, ^{?e w gr? weida} tutaj wcale poka?ne cyfry.

\V wykonaniu tych zac.'t.lI'l d?wignie si? napcwno ^u stóp góry

katedraluci dawna stolica kultury ^w \Varmii i bcdzie pr zvci?ga?

ku sobie ludzi z ca?ci Polsk i nictylko pi?knem swoich historvcznvch

pami?tek, niezrównanym ^{urok icm} swego otoczenia, ^ale przede

wszystkim swa praca twórcz? ^utr walai?c? ^{nasze w?adanie na} tej

ziemi na wieki.

I

I

11

LITERATVRA

Maria Kielczewska "Osadnictwo wiejskie ^Pomorza Prus

Wschodnich". Warszawa 1937.

Kalendarz I?ybacki ^{1946 r.}

J?aporty G?ównego Inspektoratu Rybo?ówstwa Morskiego.

S?ownik Geograficzny ^{Ziem Polskich 1881 r.}

Stanis?aw Srokowski "Prusy Wschodnie". Bydgoszcz ^{1945 r.}

Statistisches Handbuch fUr die Prowinz Ostpreussen ^{l Y:-18.}

Sclilessenberg ^{1938. t}

Dr. A. Wielepolski "Elbhlg". Bydgoszcz 1946 r

•

:---.--

"....,..,._._---""1

WYDAW?

ZWIAZKV qOSPODARCZE

BIBLIOTEKA Centralnego

Muzeum

Morskieqo

w Gda?sku

Dr. Alfred Wlelopolskl: Tolkmicko nad Zalewem Wi?lanym.

Mgr. ^Maria .Zo?ote?ko: ^{Frombork nad Zalewem Wi?lanym.}

Mgr. Przemys?aw ^{Ma?ek: ?eba na Pomorzu Zachodnim.}

Mgr. Przemys?aw ^Ma?ek: Uj?? (Postomtn) ^na Pomorzu Zach.

St. Str?bski ^: Sopot.

Mgr. ^Adam Muszy?ski: Swlnoul?cle,

Mgr. Adam Muszy?ski: Wo?y? nad Zatok? Szczeci?sk?.

Dr. Kazimiera ^Paszkowska

je?owa: Kamie? ^{na Pomorzu}

Zachodnim.

Dr. Kazimiera Paszkowska

je?owa: Puck,

Mjr. Mgr. Roch ^Morcinek: Gdynia.

Mgr. j. Krzy?agórskaz Elbl?g.

Mgr. ^Stanis?aw Ludwlgt Der?ów na Pomorzu Zachodnim.

T?oczono w Drukarni Pa?stwowej ^{Nr 1 w} Szczecinie. X-01188