Wybrane determinanty polaryzacji społecznej oraz stabilności ekonomicznej na obszarach wiejskich i w rolnictwie

Pełen tekst

(1)Wybrane determinanty polaryzacji społecznej oraz stabilności ekonomicznej na obszarach wiejskich i w rolnictwie.

(2)

(3) Wybrane determinanty polaryzacji społecznej oraz stabilności ekonomicznej na obszarach wiejskich i w rolnictwie Autorzy: dr Michał Dudek dr inż. Bożena Karwat-Woźniak dr hab. Agnieszka Wrzochalska, prof. IERiGŻ-PIB. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2016.

(4) Autorzy publikacji s pracownikami naukowymi Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Prac zrealizowano w ramach tematu Polaryzacja spoeczna a stabilno ekonomiczna w procesach rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w zadaniach: Mechanizmy przezwyciania barier strukturalnych w rozwoju rodzinnych gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich oraz Przemiany gospodarki wiejskiej a programowanie polityki wobec wsi i rolnictwa.. Monografia ukazaa si wycznie w wersji elektronicznej.. Celem badania bya ocena obszarów inteligentnej specjalizacji polskich regionów w kontekcie rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, a take analiza znaczenia czynników produkcji w okrelaniu aktywnoci rynkowej gospodarstw rolnych.. Recenzenci: Dr hab. Aleksander Grzelak, prof. UE w Poznaniu Dr hab. ukasz Popawski, prof. UE w Krakowie, prof. PWSZ w Sanoku Korekta Joanna Gozdera Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-644-1 (wersja elektroniczna). Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pa stwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci Wstp. 1.1 1.1.1. 1.1.2. 1.1.3. 1.2. 1.2.1. 1.2.2. 1.2.3 1.3. 1.3.1. 1.3.2. 1.3.3. 1.3.4. 1.3.5. 1.3.6. 1.4. 1.4.1. 1.4.2.. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6.. Rozdzia 1. Wybrane kierunki przemian spoecznych na obszarach wiejskich w Polsce Wprowadzenie Zjawiska dezagraryzacji ludnoci Proces starzenia si spoeczestwa Zmiany w poziomie wyksztacenia Wyposaenie wiejskich gospodarstw domowych Instalacje techniczno-sanitarne Przedmioty trwaego uytkowania Ocena zmian wyposaenia Organizacje spoeczne w rodowisku wiejskim Zaangaowanie ludnoci w ycie spoeczne wsi Ochotnicza Stra Poarna Organizacje kobiece (w tym Koa Gospody Wiejskich) Stowarzyszenia, grupy religijne Aktywno polityczna Kluby sportowe Poziom ycia oraz potrzeby ludnoci wiejskiej Ocena poziomu ycia Szanse pozostania ludnoci na obszarach wiejskich Rozdzia 2. Rozwój regionów wiejskich w Polsce a inteligentne specjalizacje Wprowadzenie Geneza i przesanki inteligentnej specjalizacji Definicja i istota inteligentnej specjalizacji Krytyka koncepcji inteligentnej specjalizacji Inteligentne specjalizacje a rozwój regionów wiejskich Wdraanie krajowych i regionalnych inteligentnych specjalizacji z punktu widzenia obszarów wiejskich w Polsce. Rozdzia 3. Zasoby czynników produkcji i ich znaczenie w wyznaczaniu aktywnoci rynkowej gospodarstw rolnych 3.1. Wprowadzenie 3.2. Materia ródowy, zaoenia metodologiczne i cel opracowania 3.3. Zmiany w zasobach (nakadach) czynników produkcji rolniczej 3.3.1. Uytki rolne 3.3.2. Zasoby pracy. str. 7. 11 11 11 13 13 15 15 16 19 25 25 28 29 31 35 37 40 40 42. 45 45 49 54 57 61 66. 75 75 76 78 79 81.

(6) 3.3.3 3.4. 3.5.. Kapita Relacje pomidzy zasobami czynników produkcji Zasoby czynników produkcji i ich wzajemne relacje w indywidualnych gospodarstwach wedug aktywnoci rynkowej 3.6. Znaczenie poszczególnych czynników produkcji w wyznaczaniu aktywnoci rynkowej gospodarstw 3.6.1. Interpretacja rezultatów analizy logitowej Podsumowanie i wnioski Bibliografia Publikacje ksikowe i artykuy Akty prawne, dokumenty strategiczne oraz materiay pobrane ze stron internetowych Aneks A. Rozdzia 1 A. Rozdzia 2 A. Rozdzia 3. 85 92 98 108 111 115 125 125 133 141 143 149 169.

(7) Wstp W Polsce obszary klasyfikowane jako wiejskie zajmuj zdecydowan wikszo powierzchni kraju. Na wsi yje obecnie ponad 15 milionów osób, co stanowi blisko 40% populacji Polski. Istotne zmiany ekonomiczne na terenach wiejskich i w yciu zamieszkuj cej je ludnoci wi zay si z przyst pieniem Polski do Unii Europejskiej (UE). Towarzyszyy im ogólne przeobraenia spoeczno-demograficzne. Wród nich naley wymieni w szczególnoci wyduenie si przecitnego trwania ycia, popraw poziomu wyksztacenia ludnoci, jak równie znacz ce upowszechnienie technologii informacyjno-komunikacyjnych. Niezaleenie od zaznaczaj cego si trwaego zrónicowania regionalnego wsi, wspomniane przemiany miay wielokierunkowy charakter. Zmniejszaa si rola rolnictwa w wytwarzaniu produkcji krajowej oraz, nieznacznie, jako miejsca pracy dla osób aktywnych zawodowo. Inne przeksztacenia przebiegay zasadniczo w dwóch kierunkach. Z jednej strony zmniejszay si dysproporcje rozwojowe midzy wsi a orodkami miejskimi. Sprzyjao temu umacnianie si i profesjonalizacja wielu gospodarstw rolnych, utrwalanie si rodowiskowych oraz spoecznych funkcji rolnictwa, ale take nasilenie mobilnoci przestrzennej ludnoci i pogbianie si wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Z drugiej strony nastpowao „zblianie si” miast do obszarów wiejskich, czego odzwierciedleniem bya urbanizacja, wyraaj ca si nie tylko w upowszechnianiu si miejskich stylów ycia i gentryfikacji wsi, ale równie w postpuj cym oddziaywaniu gospodarczym i komunikacyjnym. Niemniej, niezalenie od wzmacniaj cej si tendencji do konwergencji spoeczno-gospodarczej w wymiarze przestrzennym, nadal utrzymyway si w Polsce dysonanse rozwojowe. Dotyczyy one przede wszystkim poziomu rozwoju infrastruktury technicznej i spoecznej, rynków produktów i usug, jakoci wiadcze publicznych, jak równie poziomu ycia mieszkaców [Terziev, Bencheva, Stoeva 2016]. Za wany zasób, jakim dysponuj mieszkacy wsi od dawna uwaa si kapita spoeczny i instytucje. Wspóczenie coraz wiksz wag przywi zuje si do zjawisk spoecznych i kulturowych jako czynników wzrostu gospodarczego. Czynniki te, traktowane jako swoiste pozaekonomiczne aktywa, mog w duym stopniu decydowa o rozwoju lub regresie regionów [Giza-Poleszczuk 2000; Grosse 2002; Jasiska-Kania, Nijakowski, Szacki, Ziókowski 2006]. Dziaania formalne i reguy prawne ycia gospodarczego s zawsze zakotwiczone w otoczeniu spoecznym [Polanyi 2010]. Wedug D. North instytucje odbie-. 7.

(8) ra mona take jako wymylone przez ludzi ograniczenia, które w swoisty sposób strukturalizuj ludzkie dziaania i relacje [Grosse 2002]. W uproszczeniu mona wic uzna, i im bardziej aktywni spoecznie s mieszkacy, tym bardziej wspomagaj oni proces rozwoju ekonomicznego, gdy wspólnie podzielane wartoci oraz zwyczaje kulturowe ksztatuj take wiat organizacji ekonomicznych. Naley zaznaczy, i w rodowisku wiejskim organizacje spoeczne zawsze speniay szczególn rol, polegaj c na dziaaniach na rzecz realizacji potrzeb ogóu ludnoci, co czsto wykraczao poza statutow dziaalno i cele, dla których dana organizacja zostaa powoana [Sikorska 1993]. Opracowanie skada si z trzech rozdziaów. Rozdzia pierwszy prezentowanej monografii analizuje poziom aktywnoci spoecznej1 mieszkaców wsi w Polsce po akcesji do UE. Przedstawiono tam panoram instytucji dziaaj cych na terenie wsi oraz scharakteryzowano spoeczno-demograficzne cechy ich czonków. W tej czci publikacji kapita spoeczny obszarów wiejskich ukazano na tle zmian w poziomie ycia ich mieszkaców. Wskazano tam równie na wybrane problemy i potrzeby spoeczno-ekonomiczne ludnoci wiejskiej. Podstawowy materia badawczy tej czci pracy stanowi dane uzyskane w badaniach ankietowych IERiG -PIB2. Wanym czynnikiem zmian spoeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich mog by innowacje. Obecnie wiele uwagi powica si zagadnieniu moliwoci zwikszania innowacyjnoci na tych terenach. Odzwierciedleniem tego procesu s zmiany w polityce spójnoci UE, która koncentruje si na uak 1. Aktywno spoeczna jest rozumiana jako czynne zaangaowanie (w rónych formach) poszczególnych osób lub grupy mieszkaców danego terenu, w yciu lokalnej spoecznoci, poprzez np. zaangaowanie i prac w organizacjach spoecznych, religijnych, politycznych, a take wiadczenie nieodpatnie usug, porad, organizacja zrzesze, klubów, grup wsparcia. 2 Badanie IERiG -PIB przeprowadzone w 76 wsiach pooonych na terenie caej Polski (Mapa A.1). Dobór wsi objtych badaniem mia charakter celowy i reprezentacyjny ze wzgldu na cechy spoeczno-ekonomiczne oraz struktur agrarn gospodarstw rolnych pooonych w granicach wyrónionych regionów, a take, by wielko badanych gospodarstw bya proporcjonalna do rzeczywistej struktury obszarowej ogóu indywidualnych gospodarstw rolnych. W ostatniej edycji badania (w roku 2011) badaniem objto blisko 8,5 tys. wiejskich rodzin, z czego 3331 rodzin posiadao gospodarstwo rolne o powierzchni wikszej ni 1 ha uytków rolnych (UR) - rodziny rolnicze. Pozostae rodziny okrelone zostay mianem rodzin bezrolnych; nie posiaday one ziemi lub uytkoway dziaki o powierzchni poniej 1 ha UR. Badania te su przede wszystkim analizie przemian w strukturze agrarnej i okreleniu spoeczno-ekonomicznych uwarunkowa w produkcji rolniczej. Obok danych stanowi cych materia ródowy dla wymienionych zagadnie, ankieta dostarcza równie szeregu informacji charakteryzuj cych spoeczno lokaln jak tworz mieszkacy wsi. Ostatnia edycja badania miaa miejsce w roku 2011, ale omawiana tematyka skupiona jest na kierunkach przemian i trendach, a te nie ulegy zmianie w ostatnich latach (w tych obszarach, których dotyczy analizowana tematyka). 8.

(9) tywnianiu i wspieraniu rozwoju nowych rozwi za technologicznych, gospodarczych, spoecznych i rodowiskowych w pastwach czonkowskich i ich regionach. Instrumentem nowej polityki UE s inteligentne specjalizacje, czyli wyznaczone przez poszczególne kraje i wadze samorz dowe priorytety inwestycyjne w dziedzinach o istotnym potencjale ekonomicznym i naukowym. W rozdziale drugim monografii zdefiniowano pojcie inteligentnej specjalizacji oraz opisano przesanki jej wprowadzenia do polityki UE. Ponadto scharakteryzowano w nim wybrane w tki krytyczne odnosz ce si do tej koncepcji, w szczególnoci zwi zane z zagroeniami i ograniczeniami jej stosowania na obszarach wiejskich i rolniczych. W drugiej czci tego rozdziau skupiono si na krajowych i wojewódzkich inteligentnych specjalizacjach w Polsce. Zidentyfikowane na poziomie polskich regionów specjalizacje opisano i oceniono gównie z perspektywy rozwoju wsi i rolnictwa. Przeobraeniom instytucjonalnym i spoecznym na obszarach wiejskich w Polsce towarzyszyy równie istotne przeksztacenia w obrbie struktur rolniczych. Przyst pienie Polski do UE i zwi zana z tym modernizacja rolnictwa przyczyniy si do poprawy relacji zasobów czynników produkcji w stosunku do ich efektów ekonomicznych. Celem rozdziau trzeciego opracowania bya analiza zmian w zasobach czynników produkcji i ich wzajemnych relacjach z perspektywy caego krajowego sektora rolnego, jak i z punktu widzenia poszczególnych grup gospodarstw rolnych wedug ich aktywnoci rynkowej. Do tego zadania wykorzystywano dane empiryczne pochodz ce ze statystyki publicznej (Eurostat i GUS) oraz, tak jak w przypadku wyników przedstawionych w rozdziale pierwszym, informacje zebrane w badaniach ankietowych IERiG -PIB. Niniejsza monografia stanowi drug z kolei publikacj, która przedstawia wyniki bada prowadzonych w ramach tematu drugiego Programu Wieloletniego 2015-2019 zatytuowanego Polaryzacja spoeczna a stabilno ekonomiczna w procesach rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Prezentowane tu analizy dotyczyy realizacji dwóch zada badawczych: Mechanizmy przezwyciania barier strukturalnych w rozwoju rodzinnych gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich (nr 4202) oraz Przemiany gospodarki wiejskiej a programowanie polityki wobec wsi i rolnictwa (nr 4203).. 9.

(10)

(11) Rozdzia 1. Wybrane kierunki przemian spoecznych na obszarach wiejskich w Polsce. 1.1.. Wprowadzenie. 1.1.1. Zjawiska dezagraryzacji ludnoci Przemiany strukturalne w polskim rolnictwie, w tym polepszanie si struktury agrarnej gospodarstw i fakt, i rolnictwo nie zapewnia wystarczaj cej liczby miejsc pracy wpywaj nie tylko na zmiany kierunków dziaalnoci gospodarstw indywidualnych i odpyw pracuj cych do sektorów pozarolniczych [Zegar 2009, Chmielewska 2013], ale i przekadaj si na szereg zmian oraz problemów o charakterze spoecznym. Procesy koncentracji w sektorze rolnym, zjawiska migracji oraz dostpno do miejskiego rynku pracy oddziauj na skal zmian, zarówno w wiejskiej sieci osadniczej oraz na powi zanie ludnoci wiejskiej z gospodarstwem rolnym [Sikorska 2013a]. Przede wszystkim postp technologiczny w rolnictwie oraz wzrost dywersyfikacji aktywnoci zawodowej ludnoci rolniczej przyczyniy si do znacznego spadku zatrudnienia w rolnictwie. Przy tym zatrudnienie w rolnictwie, w swoim gospodarstwie rolnym nie zapewnia pracy wszystkim chtnym. Z danych ankietowych wynika, i nawet w grupie kierowników gospodarstw rolnych, w roku 2011 wy cznie w gospodarstwie rolnym pracowao okoo dwóch trzecich z nich, pozostali czyli prac w gospodarstwie z zatrudnieniem poza rolnictwem (Tabela 1.1). Tabela 1.1. Zatrudnienie kierowników gospodarstw rolnych Lata. Wycznie w gospodarstwie. Wycznie poza gospodarstwem. W gospodarstwie i poza gospodarstwem. Mczyni 2000 2005 2011. 64,5 60,2 63,0. 2000 2005 2011. 72,9 67,3 67,6. 2,3 1,9 0,0. 33,2 37,9 37,0. 3,2 2,7 0,0. 23,9 30,0 32,4. Kobiety. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2000-2011.. 11.

(12) Podkrelenia wymaga fakt, i w przeszoci kobiety wiejskie (gospodynie rolniczki) rzadko zatrudniay si poza gospodarstwem, to przede wszystkim mczyzna korzysta z moliwoci pozarolniczego zatrudnienia [Wrzochalska 2006, 2013]. Dane pokazuj , e blisko jedna trzecia kobiet czya prac kierownika gospodarstwa z prac poza rolnictwem. Kobiety wiejskie w Polsce wic nie rezygnuj z ambicji i pracy poza gospodarstwem. Mona mówi o nastpuj cym procesie unifikacji postaw mczyzn i kobiet na wsi. W latach 2005-2011 liczba mieszkaców badanych miejscowoci zmniejszya si o okoo 6%. Spowodowane to byo przede wszystkim wyranym ubytkiem ludnoci z rodzin rolniczych [Karwat-Woniak, Sikorska 2013]. W wiejskiej zbiorowoci, odsetek rodzin niezwi zanych z gospodarstwem rolnym (ludno bezrolna) od wielu lat wykazuje systematyczny wzrost (Rysunek 1.1). Rysunek 1.1. Zmiany odsetka rodzin rolnych i bezrolnych na obszarach wiejskich w Polsce 2011. 39,3. 60,7. 2005. 43,1. 56,9. 2000. 46,0. 54,0. Rolne Bezrolne. 1996. 48,7. 51,3. 1992. 54,6. 45,4. 0%. 20%. 40%. 60%. 80%. 100%. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB 1992-2011.. W roku 2011 liczba wiejskich rodzin bezrolnych stanowia ponad 60% ogóu badanych rodzin i w stosunku do roku 2005 powikszya si o 3 punkty procentowe (p.p.). W porównaniu do okresu sprzed transformacji ustrojowej udzia ten powikszy si znacz co, a o blisko 20 p.p. Podstawowymi mechanizmami tego procesu byo odchodzenie ludnoci wiejskiej od zaj rolniczych i jej aktywizacja zawodowa w innych dziaach gospodarki lub te zakoczenie okresu dziaalnoci produkcyjnej ze wzgldu na osi gnicie wieku emerytalnego.. 12.

(13) 1.1.2. Proces starzenia si spoeczestwa Kolejnym wanym procesem na obszarach wiejskich, w analizowanym okresie, by problem starzenia si spoeczestwa wiejskiego. Znacz co powikszya si liczba ludnoci powyej 70 roku ycia. W tym osób z najstarszej grupy wiekowej (powyej 80 lat). Zwaszcza dotyczyo to grupy wiejskich kobiet. Wedug danych GUS, w roku 2014 na obszarach wiejskich zamieszkiwao blisko 1,5 mln osób powyej 70 lat, a osoby powyej 80 roku ycia stanowiy blisko 600 tys. (Rysunek 1.2). Rysuje si zatem potrzeba nie tylko zapewnienia opieki, zwaszcza osobom samotnym i chorym, ale take potrzebne s dziaania maj ce na celu w czenie relatywnie duej grupy starszych osób, w ycie spoeczne wsi i tym samym wykorzystanie ich potencjau. Rysunek 1.2. Liczba osób powyej 70 lat na obszarach wiejskich, w podziale na pe (w tys.) KOBIETY (920,9 tys.) M CZY

(14) NI (515,8 tys.). 2014. 2014. 405,5. 2005. 2005. 301,3. 2000. 232,6. 0. 200. 7074. 400 7579. 600. 800. 172,7. 133,1. 2000. 1000. 80iwicejlat. 107,3. 0. 200. 7074. 7579. 400. 600. 80iwicejlat. . ródo: Opracowano na podstawie danych GUS.. 1.1.3. Zmiany w poziomie wyksztacenia Podobnie jak w miastach, na wsi zaznaczy si proces podnoszenia poziomu wyksztacenia. Podkreli naley, i relatywnie wiksze pozytywne zmiany w tym zakresie odnotowano w zbiorowoci rodzin rolniczych (Tabela 1.2) oraz w grupie wiejskich kobiet (Tabela 1.3). Mona s dzi, i zamany zosta schemat, e w rolnictwie pozostaj osoby o niszym poziomie wyksztacenia czy te ci, którzy nie maj szans zmian swojej aktywnoci zawodowej.. 13.

(15) Relatywnie najbardziej zwikszy si odsetek osób z wyszym i rednim poziomem wyksztacenia. Szczególnie kobiety wiejskie wykazyway ambicje w d eniach do osi gania sukcesów edukacyjnych, poprzez podnoszenie swoich umiejtnoci i aktywnoci edukacyjnej. Tabela 1.2. Poziom wyksztacenia ludnoci w rodzinach rolnych i bezrolnych Lata. Wysze. 2000 2005 2011. 3,6 5,3 11,1. 2000 2005 2011. 2,1 5,0 12,3. rednie i policealne. Zawodowe. Ludno bezrolna 18,1 22,5 29,1 Ludno rolna 17,0 23,2 32,1. Gimnazjalne i podstawowe. 38,8 36,1 33,1. 39,5 36,1 26,8. 39,2 37,4 30,7. 41,7 34,4 24,9. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2000-2011.. Tabela 1.3. Poziom wyksztacenia ludnoci na obszarach wiejskich w podziale na pe Wysze magister. Wysze licencjat. 5,2. 3,9. 8,2. 5,3. rednie i policealne. Zawodowe. Mczyni 28,3 Kobiety 32,9. Gimnazjalne i podstawowe. 38,0. 24,7. 24,7. 30,7. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Z bada wynika, i w analizowanym okresie blisko dwukrotnie by wyszy odsetek kobiet z wyszym wyksztaceniem ni mczyzn. Ludno wiejska podnosia swoje kwalifikacje take na rónego rodzaju kursach. W prawie co pi tej ankietowanej wsi byy organizowane kursy ogólnorolnicze i pozarolnicze, a w co dziesi tej wsi kursy specjalistyczne [Dudek, Wrzochalska 2015]. Jednak na obszarach wiejskich s ograniczone moliwoci zatrudnienia poza rolnictwem, zwaszcza dla osób z wyszym wyksztaceniem, w tym szczególnie kobiety wiejskie maj relatywnie niewielkie szanse.. 14.

(16) 1.2. Wyposaenie wiejskich gospodarstw domowych 1.2.1. Instalacje techniczno-sanitarne Z przeprowadzonych bada ankietowych wynika, i w roku 2011 (w porównaniu z rokiem 2005), poprawio si wyposaenie wiejskich domów odnonie instalacji techniczno-sanitarnych. Tabela 1.4. Odsetek gospodarstw domowych (mieszka) na wsi wedug wyposaenia w instalacje techniczno-sanitarne Wyszczególnienie 2005 2011 Kanalizacja 22,5 45,0 Bie ca woda 80,0 87,0 wodocig 21,6 20,8 hydrofor Bojler/ciepa woda uytkowa 74,4 89,4 azienka 84,8 93,4 WC 82,3 Centralne ogrzewanie 73,7 85,7 Przydomowa oczyszczalnia 1,9 7,4 ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2011, 2005.. Rysunek 1.3. Odsetek gospodarstw domowych wedug wyposaenia w instalacje techniczno-sanitarne (rodziny rolnicze i bezrolne) 40,3. kanalizacja. 48,1 86,0 87,6. wodocig. 23,6 19,0. hydrofor. 93,0 87,0 95,2 92,3 90,0 82,9. bojler/ciepawoda azienka,WC CO. 9,2 6,2. przydomowaoczyszczalnia. 0. 20. 40. Rolnicze ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2011.. 15. Bezrolne. 60. 80. 100.

(17) W badaniu (w roku 2011) odnotowano, e 87,0% wiejskich rodzin miao bie c wod z wodoci gu, a kanalizacja doprowadzona bya do 45,0% rodzin. azienk oraz WC posiadao 93,4% domów, a 7,4% rodzin posiadao nawet wasn przydomow oczyszczalni nieczystoci (Tabela 1.4). Relatywnie nieco lepiej wyposaone w instalacje techniczno-sanitarne byy rodziny rolnicze (czyli te, które posiaday gospodarstwo rolne o powierzchni ponad 1 ha UR), ni gospodarstwa osób z rodzin bezrolnych – Rysunek 1.3. 1.2.2. Przedmioty trwaego uytkowania Wyposaenie gospodarstw domowych w przedmioty trwaego uytkowania uzna mona, obok poziomu uzyskiwanych przez nie dochodów, za istotny czynnik informuj cy o poziomie i jakoci ycia badanej populacji. Dobra te s przedmiotami konsumpcji o dugim okresie uytkowania, a czas ich uytkowania zaley od rodzaju potrzeby, któr zaspokajaj oraz tempa ich zuywania, a nierzadko te od ich jakoci i starannoci wykonania. Stan posiadania tych dóbr mona traktowa take jako miernik poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych. Proces innowacji technicznych i technologicznych powoduje, i wyposaenie gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku podlega nieustannym zmianom. Z reguy nie tylko lepsza jako, ale te i rozszerzenie funkcji oferowanych na rynku nowych produktów i kampanie reklamowe, niejako wymuszaj na konsumentach wymian posiadanego sprztu na bardziej nowoczesny. Relatywnie powszechny dostp do bie cej wody, umoliwia wiejskim rodzinom na wyposaenie mieszka w szereg urz dze uatwiaj cych prace w gospodarstwie domowym, przede wszystkim w pralki automatyczne i zmywarki do naczy. Z przeprowadzonych bada wynika, i pralk automatyczn posiadao 85,2% wiejskich gospodarstw domowych, a blisko co pi ta rodzina wyposaona bya w zmywark do naczy. Badania wykazay, i inne nowoczesne sprzty, na przykad takie jak urz dzenia umoliwiaj ce ogl danie telewizji satelitarnej, posiadaa ponad poowa rodzin (53,4% wskaza), relatywnie liczna grupa rodzin miaa te kuchenk mikrofalow (44,1%). W analizowanym okresie, lepiej wyposaone byy w tego typu sprzty i urz dzenia rodziny rolnicze ni bezrolne (Rysunek 1.4). Z punktu widzenia rozproszenia przestrzennego miejscowoci wiejskich oraz swoistych utrudnie komunikacyjnych, bardzo wane te jest posiadanie pojazdów. W rodzinach wiejskich relatywnie powszechne byo posiadanie samochodu. Take odnonie wyposaenia w pojazdy, sytuacja ulega poprawie w stosunku do roku 2005. Ogóem w roku 2011, blisko jedna trzecia rodzin posiadaa pojazdy, a w blisko co dziesi tej odnotowano nawet drugie auto. Nieco 16.

(18) lepiej w samochody wyposaone byy rodziny rolnicze, ni bezrolne (Tabela 1.5). Byy to jednak na ogó pojazdy ponad dziesicioletnie. redni wiek samochodu w analizowanym okresie (lata 2005-2011) wynosi 11,6 lat, niezalenie od typu rodziny wiejskiej. Rysunek 1.4. Wyposaenie wiejskich gospodarstw domowych w wybrane sprzty i urz dzenia (odsetek rodzin) 85,2. pralkaautomatyczna. 53,4. TVsatelitarna. 39,4. odtwarzaczDVD. 44,1. kuchenkamikrofalowa. 21,0. zmywarkadonaczy. 0. 20 OGÓEM. 40 Rolnicze. 60. 80. 100. Bezrolne. ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2011.. Tabela 1.5. Samochody w rodzinach wiejskich (odsetek rodzin) Odsetek rodzin posiadajcych Rodziny wiejskie samochód dwa samochody 2011 OGÓ EM 63,5 9,7 Rolnicze 77,9 12,2 Bezrolne 54,1 8,1 2005 OGÓ EM 54,0 6,4 Rolnicze 69,5 9,5 Bezrolne 42,3 5,3 ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2005, 2011.. 17.

(19) Wspóczenie umiejtno korzystania z informacji staa si warunkiem rozwoju ekonomicznego oraz kulturowego. Dodatkowo dostp do tych nowoczesnych przekaników informacji eliminuje wiele niedogodnoci i ogranicze zwi zanych z odlegoci i przestrzennym rozproszeniem [Kowalski 1998]. Obecnie czynnikiem najbardziej rónicuj cym wyposaenie wsi w stosunku do miast jest posiadanie komputera i dostp do Internetu, chocia zmieniaj ca si rzeczywisto i szereg uwarunkowa w swoisty sposób wymuszaj ich uytkowanie w coraz wikszym zakresie. Podkreli naley, i na obszarach wiejskich, podobnie jak w miastach, sytuacja ta ulegaa w ostatnich latach wyranej poprawie. Przeprowadzone badania wykazay, i posiadanie komputera, w roku 2011, odnotowano w 59,9% wiejskich rodzin. Prawie wszystkie z tych rodzin miay take dostp do Internetu. Relatywnie lepszy dostp do tych mediów i urz dze miay rodziny rolnicze ni bezrolne. W roku 2011 ponad dwie trzecie rodzin rolniczych posiadao komputer, a w rodzinach bezrolnych nieco ponad poowa. Z bada wynika take, i ludno rolnicza czciej ni ludno bezrolna, wykorzystywaa komputer i Internet w dziaalnoci profesjonalnej. W co trzeciej rodzinie rolniczej komputer i dostp do Internetu by wykorzystywany do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej lub rolniczej, za w rodzinach bezrolnych takich rodzin byo relatywnie mniej (Rysunek 1.5). Rysunek 1.5. Komputery, dostp do Internetu oraz wykorzystanie komputera (odsetek rodzin) 100 80 60 40 20 0. 69,7. 59,9 53,9. 61,7 33,7. 20,8. OGÓEM. 53,4 48,8 9,7. Rolnicze. Bezrolne. komputer dostpdoInternetu wykorzystaniekomputerawdziaalno cirolniczejlubgospodarczej. ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2011.. 18.

(20) W tym przypadku, zaledwie w co jedenastej rodzinie komputer i Internet znalazy wykorzystanie w dziaalnoci gospodarczej, gównie do kontaktów z kontrahentami. W rodzinach rolniczych relatywnie czsto logowano si na stronach MRiRW oraz ARiMR, w poowie rodzin dodatkowo na stronach ARR, nieco rzadziej odwiedzano te strony ANR, KRUS oraz portale rolnicze. Rolnicy w bardziej profesjonalny sposób traktowali to urz dzenie, ni osoby niezwi zane z rolnictwem. Wykorzystanie Internetu w profesjonalnej dziaalnoci rolników przekadao si na szereg korzyci i efektów ich dziaalnoci produkcyjnej. 1.2.3. Ocena zmian wyposaenia Aby uzupeni powysze przykady wyposaenia wiejskich rodzin w dobra trwaego uytkowania i dokona szerszej analizy stanu wyposaenia gospodarstw domowych w dobra trwae, dokonano podziau wybranych przedmiotów trwaego uytkowania na nastpuj ce kategorie: x dobra powszechne, które byy w zasadzie dostpne dla kadego gospodarstwa domowego w razie zaistnienia potrzeby (i posiadao je ponad 90% ankietowanych gospodarstw); x dobra standardowe wystpuj ce u ponad poowy badanych z grupy; x dobra o wyszym standardzie, które posiadao 10-50% gospodarstw; x dobra luksusowe, wystpuj ce u mniej ni 10% gospodarstw. W badanej w 2011 roku populacji wiejskich gospodarstw domowych do zestawu dóbr powszechnie dostpnych naleay: chodziarka, odbiornik TV, kuchnia gazowa lub elektryczna oraz odkurzacz. Relatywnie czsto wystpowaa w gospodarstwach domowych pralka automatyczna i w zasadzie mona j umieci w grupie dóbr powszechnych, gdy posiadao j blisko 90% wiejskich gospodarstw domowych (Tabela 1.6). Dobra standardowe obejmoway: komputer osobisty, urz dzenie do odbioru TV satelitarnej (lub kablowej), telefon przewodowy, samochód osobowy, zamraark oraz telefon komórkowy. Do dóbr o wyszym standardzie zaliczono zmywark do naczy, kuchenk mikrofalow , DVD. Podobnie jak w przypadku pralki automatycznej, do grupy tej zaliczy mona take kamer wideo oraz drugi samochód, gdy wystpoway one w blisko co dziesi tym wiejskim gospodarstwie domowym. Wród grupy analizowanych przedmiotów, w roku 2011 nie wyodrbniono dóbr luksusowych, czyli wystpuj cych w mniej ni co dziesi tej rodzinie. Naley jednak zauway, i przynaleno czci tych dóbr trwa-. 19.

(21) ych do okrelonej kategorii nie wynika tylko z ich standardu, czyli kondycji finansowej gospodarstw domowych, ale take i z zestawu grupy przedmiotów poddanej analizie. Na przykad kamera wideo moe by zbdna posiadaczowi aparatu cyfrowego, komputer osobisty take moe spenia wiele funkcji multimedialnych, a wystpowanie motocykla, w mniej ni co dziesi tej rodzinie wiejskiej, nie oznacza, e jest on dobrem luksusowym na obszarach wiejskich. Tabela 1.6. Podzia przedmiotów trwaego uytkowania Kategoria dóbr Powszechne Ponad 90% gospodarstw. 2005 chodziarka odbiornik TV kuchnia gaz. lub elektr.. 2011 chodziarka odbiornik TV kuchnia gaz. lub elektr. odkurzacz pralka automat. (85,7%). Standardowe Ponad 50% gospodarstw. O wyszym standardzie 10-50% gospodarstw. odkurzacz radiomagnetofon telefon przewodowy pralka automatyczna samochód osobowy zamraarka. komputer osobisty urz dzenie do odbioru TV sat. (kabl.) telefon przewodowy samochód osobowy zamraarka telefon komórkowy telefon komórkowy zmywarka do naczy magnetowid (DVD) kuchenka mikrofalowa urz dzenie do odbioru TV DVD sat. (kabl.) komputer osobisty robot kuchenny kuchenka mikrofalowa kamera wideo (9,1%) drugi samochód (9,7%). drugi samochód kamera wideo zmywarka do naczy ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2011, 2005. Luksusowe mniej ni 10% gospodarstw. Wspóczenie w gospodarstwach domowych szereg przedmiotów zatracio potrzeb ich wykorzystywania, np. maszyna do szycia czy te prasowalnica elektryczna i posiadanie ich przez nieliczny odsetek rodzin nie upowania do okrelania ich dobrem luksusowym. Niemniej jednak zebrane dane, w badaniu ankietowym, pokazay swoiste polepszenie si wyposaenia wiejskich gospodarstw domowych, zmierzonego powysz kategoryzacj przedmiotów. 20.

(22) Powszechno wystpowania wyszczególnionych w badaniu przedmiotów trwaego uytkowania pozwolia take na prób okrelenia pewnych typów badanych wiejskich gospodarstw domowych, gdy liczb posiadanych dóbr odbiera mona jako swoisty miernik nowoczesnoci gospodarstwa domowego. Stanowi ona pewnego rodzaju drabin, której najniszym szczeblem jest sytuacja, kiedy gospodarstwo nie posiadao adnego z wymienionych w ankiecie sprztów. Przeprowadzone badanie wykazao, i poziom wyposaenia gospodarstw domowych w dobra o trwaym charakterze by wysoki, co pozwolio okreli wzgldny wymiar zamonoci ankietowanych rodzin. Przeprowadzone badania wykazay, e wszystkie sprzty okrelone powyej jako powszechne, w roku 2011 posiadao 88,3% gospodarstw rolniczych. Powikszaj c t grup przedmiotów o pralk automatyczn , odsetek wyniós 82,0%. cznie w dobra powszechne oraz standardowe wyposaona bya blisko jedna czwarta rodzin rolniczych (25,4%). Natomiast powikszaj c grup rodzin o wyposaenie w przedmioty o podwyszonym standardzie, liczba rodzin zmniejszya si ju do 8,1%. Dodaj c kolejno wyposaenie w kamer wideo oraz drugi samochód w rodzinie – liczba rodzin zmalaa do 1,5% (Rysunek 1.6). Rysunek 1.6. Wyposaenie rodzin wiejskich w grupy przedmiotów trwaego uytkowania (odsetek rodzin) 100 90. 88,3. 82,0. 80 70 60 50 40. 25,4. 30 20. 8,1. 10. 1,5. 0 Powszechne(I). Iipralkaautomat. IIistandardowe (II) (III). IIIiowy szym IVikamerawideo standardzie(IV) orazdrugi samochód. ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2011.. Z danych GUS wynika, i wyposaenie rodzin rolniczych w przedmioty trwaego uytkowania w analizowanym okresie, w przypadku wikszoci wyrónionych sprztów byo relatywnie gorsze w porównaniu z innymi grupami spoeczno-zawodowymi, (Tabela 1.7 i Tabela 1.8). Wyrane rónice uwidoczniy si szczególnie w porównaniu z grup pracowników i osób pracuj cych na 21.

(23) wasny rachunek. Na zblionym poziomie byo jedynie wyposaenie w chodziarki oraz odbiorniki TV. Tabela 1.7. Parytet wyposaenia gospodarstw domowych rolników na tle innych grup spoeczno-ekonomicznych w roku 2014 Wyszczególnienie. Rolnicy. Gospodarstwa domowe: prac. na w. ogóem pracownicy rachunek Rolnicy=100,00 99,0 99,1 99,4 100,8 104,2 105,9 44,2 30,8 21,0 93,3 118,8 207,1 89,1 105,1 114,4 66,4 81,3 99,3 33,3 40,2 47,1 69,7 78,3 81,2. Chodziarka 99,1 Pralka automat. 92,5 Pralka i wirówka elektryczna 22,4 Zmywarka do naczy 23,9 Kuchenka mikrofalowa 63,1 Samochód osobowy 92,2 Motocykl, skuter 18,9 Rower (bez dziecicego) 89,3 Zestaw do odbioru, nagrywania i odtwarzania dwiku 98,8 127,1 143,1 33,2 (wiea) Odbiornik TV 97,7 97,7 96,7 99,4 W tym do odbioru naziemnej 104,5 119,7 137,6 42,6 telewizji cyfrowej MPEG-4 Odtwarzacz DVD 84,2 101,1 109,7 53,7 Telefon komórkowy 95,7 101,8 101,8 97,7 Zestaw kina domowego 142,0 196,0 292,0 10,0 Urz dzenie do odbioru TV 118,0 128,6 133,1 56,2 satelitarnej lub kablowej Kamera wideo 153,3 203,3 380,0 6,0 Aparat fotograficzny cyfrowy 91,2 119,0 144,0 55,7 Komputer osobisty 88,1 111,2 116,5 81,2 90,9 115,9 122,9 w tym z dostpem do Internetu 75,7 w tym z dostpem szerokopa94,1 120,4 129,9 58,9 smowym Drukarka 76,8 100,2 138,8 46,6 w tym wielofunkcyjna 75,8 99,3 149,5 28,9 ródo: na podstawie danych GUS, Rocznik Statystyczny RP, Warszawa 2015.. emeryci i rencici 99,0 96,3 59,8 42,7 62,9 40,5 14,3 53,6 53,6 99,2 83,3 57,4 85,1 51,0 106,4 60,0 44,2 48,6 49,4 49,9 31,5 27,3. Lepsz sytuacj w odniesieniu do poziomu wyposaenia rodzin rolniczych odnotowano w przypadku wyposaenia w pojazdy (samochody, a zwaszcza w motocykle i rowery), które w przypadku rolników byy powszechnie codziennym, a nierzadko te jedynym rodkiem komunikacji. W ogólnej ocenie. 22.

(24) stopnia wyposaenia domostw, gospodarstwa domowe rolników lepiej wypady w odniesieniu do grupy emerytów i rencistów. Podkreli naley take fakt, i w roku 2013 porównaniu z rokiem 2005, rónice w wyposaeniu w wybrane sprzty gospodarstw domowych rolników, w odniesieniu do grupy pracowników i pracuj cych na wasny rachunek ulegy wyranemu zmniejszeniu. Tabela 1.8. Parytet wyposaenia gospodarstw domowych rolników na tle innych grup spoeczno-ekonomicznych w roku 2005 Gospodarstwa domowe: Wyszczególnienie. Chodziarka Pralka automat. Pralka i wirówka elektryczna Zmywarka do naczy Kuchenka mikrofalowa Samochód osobowy Motocykl, skuter Rower (bez dziecicego) Zestaw do odbioru, nagrywania i odtwarzania dwiku (wiea) Odbiornik TV Odtwarzacz DVD Telefon komórkowy Zestaw kina domowego Urz dzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Kamera wideo Aparat fotograficzny cyfrowy Komputer osobisty w tym z dostpem do Internetu Drukarka. Rolnicy. ogóem. pracownicy. prac. na w. rachunek. Rolnicy=100,00 99,7 99,3 129,8 137,3 36,6 24,7 165,8 521,1 148,1 202,4 75,4 103,6 32,7 50,9 77,0 78,7. emeryci i rencici. 98,4 67,8 58,4 3,8 29,5 79,7 11,0 93,0. 98,9 117,7 48,1 128,9 112,9 59,5 30,0 67,1. 98,7 107,1 58,2 50,0 67,8 35,1 17,3 52,6. 43,4. 100,9. 142,9. 162,0. 48,8. 99,4 16,3 69,8 7,9. 98,8 140,5 93,4 141,8. 99,3 212,9 123,4 213,9. 99,0 278,5 130,4 325,3. 98,9 54,0 53,9 46,8. 23,2. 207,8. 245,7. 284,5. 176,7. 2,6 10,9 35,6 11,4 23,2. 238,5 168,8 108,4 197,4 111,2. 334,6 245,9 160,1 295,6 165,5. 819,2 403,7 198,3 447,4 236,6. 88,5 56,0 42,4 73,7 40,9. ródo: na podstawie danych GUS, Rocznik Statystyczny RP, Warszawa 2012.. Ponad poowa ogóu mieszkaców badanych wsi (54,4%) ocenia dobrze wyposaenie swoich domów mieszkalnych, nieco ponad jedna trzecia uznaa, i jest ono rednie, a tylko niespena co pitnasta osoba uznaa je za ze. Relatywnie lepiej wypada ta ocena w rodzinach rolniczych (Rysunek 1.7). 23.

(25) Rysunek 1.7. Wyposaenie gospodarstw domowych w przedmioty trwaego uytkowania – ocena mieszkaców na obszarach wiejskich 54,4. OGÓEM. 39,1. 50,0. Rolnicze. 35,9. 51,1. Bezrolne 0%. 10%. 20%. 6,5 4,6. 41,2. 30%. 40%. dobre. 50% rednie. 60%. 70%. 7,7 80%. 90%. 100%. ze. ródo: na podstawie Ankiety IERiG -PIB, 2011.. Rysunek 1.8. Zmiany wyposaenia gospodarstw domowych w przedmioty trwaego uytkowania – ocena mieszkaców na obszarach wiejskich 2011. 54,4. 39,1. 2005. 40,9. 47,9. 6,5 11,3. 2011Roln.. 59,5. 35,9. 4,6. 2005Roln.. 45,5. 46,0. 8,5. 2011Bez.. 50,0. 2005Bez.. 37,4 0%. 20%. 13,3. 49,3 40%. dobre. 7,7. 41,2. 60% rednie. 80%. 100%. ze. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2005, 2011.. Ogóem w porównaniu do roku 2005 wzrós odsetek rodzin, które oceniy dobrze swój stan wyposaenia w przedmioty trwaego uytkowania (Rysunek 1.8). Rodziny rolnicze lepiej oceniy swoje wyposaenie ni ludno bezrolna. W przeszoci to wanie ludno bezrolna przyjmowaa na wsi miejskie wzorce, teraz sytuacja ulega swoistemu odwróceniu. 24.

(26) Nie zmienia to jednak faktu wystpowania szeregu braków w tym zakresie w wiejskich rodzinach. Przeprowadzone analizy wykazay, i w gospodarstwach domowych takie braki i tym samym swoiste utrudnienia w pracach zwi zanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego, sygnalizowano w blisko poowie (48,5%) ankietowanych rodzin. Dotyczyy one przede wszystkim infrastruktury technicznej – brak kanalizacji zgoszono a w 11,6% rodzinach wiejskich, rzadziej sygnalizowano brak centralnego ogrzewania oraz azienki. Prowadzenie gospodarstwa domowego najbardziej utrudnia brak zmywarki (11,6% wskaza) oraz brak pralki automatycznej (4,9% wskaza).. 1.3. Organizacje spoeczne w rodowisku wiejskim 1.3.1. Zaangaowanie ludnoci w ycie spoeczne Z przeprowadzonych bada ankietowych wynikao, i w ostatnich latach wzrosa aktywno spoeczna mieszkaców wsi, rozumiana jako udzia i zaangaowanie ludnoci w ycie spoeczne wsi [Wrzochalska 2015]. Relatywnie niski udzia wród aktywnych spoecznie stanowiy osoby mode oraz kobiety z wyszym poziomem wyksztacenia, co byo przede wszystkim konsekwencj zmian demograficznych (starzenia si spoeczestwa, migracji osób modych). Spoecznicy chtniej ni w latach wczeniejszych dziaali w wikszych grupach. Wzrós odsetek wsi, gdzie aktywnie spoecznie dziaali razem mczyni i kobiety. Badanie wykazao, i zawi zyway si liczne kilkuosobowe grupy lokalnych spoeczników, co wskazywao na budowanie si lokalnego kapitau spoecznego. Zwraca uwag take relatywnie wysoki udzia mieszkaców wsi w rónego typu zebraniach (Rysunek 1.9), praca w organizacjach licznej grupy osób (Rysunek 1.10) oraz nierzadko sprawowanie w nich funkcji (Rysunek 1.11). To wszystko przekadao si take na poziom zaufania spoeczestwa wiejskiego: to co bliskie cieszyo si wikszym poziomem zaufania, a to co dalekie: wadza centralna – mniejszym (Rysunek 12). Zarysowa si tradycyjny system wartoci, niejako pozytywistyczne podejcie: dobry gospodarz, dobry rolnik to ten, w stosunku do którego najbardziej wzrós autorytet (Rysunek 1.13), podkrela to bardzo wan rol, jak takie osoby peni w spoecznoci wiejskiej. Ludno wiejska dziaaa równie w rónego rodzaju organizacjach formalnych. Ale dotyczyo to mniej ni co dziesi tej dorosej osoby. Byy to przede wszystkim tradycyjne organizacje dziaaj ce na obszarach wiejskich.. 25.

(27) Rysunek 1.9. Udzia ludnoci wiejskiej w zebraniach publicznych (odsetek wiejskich rodzin) zebraniawyborcze zebraniawiejskie sprawyszkoy,edukacji. 42,1%ogóem. inwestycjiinfrastrukturalnych . niepodanoceluzebrania. 52,6%rolne 35,2%bezrolne. inne handlowousugowe integracyjnospoeczne 0. 10. 20. 30. 40. 50. 60. 70. 80. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Rysunek 1.10. Czonkowie organizacji, stowarzysze, partii, komitetów, grup religijnych, zwi zków, kó na obszarach wiejskich OchotniczaStra Po arna organizacjakobiet(np.KGW) klubsportowy kooparafialne,stow.religijne org.pozarzdowa,wolontariat szkolne,radarodziców zwizekzawodowy koo/zwizekhobbystyczny. Odsetekosóbpowy ej18latw rodzinach. org.emerycka,kombatancka partiapolityczna. 9%rolnych 8%bezrolnych. organizacjamodzie owa org.profesjonalna(cechrzemios) LGD. 0. 5. 10 rolne. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. 26. 15. 20. 25. bezrolne. 30. 35. 40. 45.

(28) Rysunek 1.11. Penione funkcje w organizacjach innefunkcje prezes,dyrektor,prezeszarzdu wiceprezes,wicedyrektor,czonekzarzdu skarbnik Odsetekrodzin:. sekretarz. 5%rolne 4%bezrolne. kierownikbiura,jegozastpca 0. 5. Rolne. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. Bezrolne. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Rysunek 1.12. Poziom zaufania kierowników gospodarstw (odsetek wskaza) ssiedzi. 6,3. stra acyzOSP. 56,3. 13,4. ksidz. 49,9. 11,4 47,2. policja 3,0. 41,1. 9,5. banki. samorzdgminny 1,0 wadzeUE. 23,5. 2,9. 24,5. 2,1. 28,9. 22,0. wadzacentralna 0,6 9,1. cakowite. 1,6. 10,0. 24,2. 10%. 7,3 10,6. 0,6 13,5. 0%. 7,5. 33,3. 1,3. 1,7. 15,9. 31,7. nauczyciele 4,1. 2,8 11. 46,3. mieszkacywsi 3,4. wspópracownicy. 18,8. 13,0. 40,5. 14,7. 32,3. 19,2. 36,8 20%. 30% du e. 40%. 50%. brakzdania. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. 27. 27,8 60%. 70%. niewielkie. 80%. 90%. 100%. brakzaufania.

(29) Rysunek 1.13. Zmiany w odniesieniu do autorytetów w spoecznoci wiejskiej 60. 56,8. 40 30. 46,1. 48,7 48,7. 50. 44,7 34,2. 31,6. 26,3. 2005 2011. 20 10. 5,3 4,0. 0 Nauczyciel. Ksidz. Dobryrolnik. Spoecznik. Inny. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2005, 2011.. 1.3.2. Ochotnicza Stra Poarna Za najbardziej popularn organizacj wystpuj c na obszarach wiejskich, od lat uzna mona Ochotnicz Stra Poarn (OSP). Badanie wykazao, i w roku 2011 czonkowie OSP wystpowali w 67,1% ankietowanych wsi. W ponad poowie tych wsi (54,0%) odnotowano grupy straaków powyej 5 osób. rednio taka grupa straacka liczya 15-16 osób, przy czym najliczniejsza – 47 straaków. Wikszo straaków pochodzia z rodzin rolniczych (60,4%). Do stray poarnej naleay take kobiety. Ogóem ich odsetek wynosi 12,8% osób. Przy czym w grupie straaków z rodzin rolniczych bya to co dziesi ta osoba, a w grupie osób nale cych do tej organizacji, z rodzin bezrolnych, bya to a blisko co szósta osoba. Osoby nale ce do OSP pochodziy z rónych grup wiekowych. redni wiek straaka w ankietowanych wsiach wynosi 42 lata. Ta rednia bya nieco nisza w rodzinach bezrolnych (39 lat wobec 43 lat w rodzinach rolniczych). Ogóem blisko jedna trzecia straaków nie przekroczya 30 lat ycia, a po 60 roku ycia by co siódmy (Rysunek 1.14). W ankietowanych wsiach straacy legitymowali si zrónicowanym poziomem wyksztacenia (Tabela 1.9). Najwyszy odsetek z nich posiada ukoczon szko zawodow (czciej ni co druga osoba), czy te szko redni lub policealn (co trzeci straak). Co trzynasta osoba ukoczya uczelni wysz . Z kolei wyksztacenie rolnicze (szkolne b d ukoczone kursy rolnicze) mia blisko co czwarty straak.. 28.

(30) Rysunek 1.14. Struktura wieku straaków na obszarach wiejskich 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0. 41,7 31,7 25,1 16,8. 18,1 15,0. 29,0 20,0. 29,0 17,0. 12,6. 11,4. do30lat. 3140. 4150 ogóem. 5160 rolne. 9,0. 12,6 6,7. 5,5 4,7 6,7. 6170. powy ej70 lat. bezrolne. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Tabela 1.9. Poziom wyksztacenia straaków na obszarach wiejskich Wysze Wysze rednie Zawodowe Gimnazjalne Rodziny magister. Ogóem Rolne Bezrolne. 5,5 6,5 4,0. licencjat. i policealne. 2,0 1,0 3,5. 29,7 30,0 29,1. i podstawowe. 42,6 45,2 38,6. 20,2 17,3 24,8. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011. Wystpowao zrónicowanie regionalne wsi w odniesieniu do wystpowania czonków OSP na ich terenach (Mapa A.2). Najwyszy odsetek takich wsi odnotowano w makroregionie rodkowozachodnim (90,0% wsi) oraz makroregionie poudniowo-zachodnim (80,0% wsi). Najniszy odsetek wsi, na terenach których byli czonkowie OSP znajdowa si w makroregionie poudniowo-wschodnim (56,3% wsi). 1.3.3. Organizacje kobiece (w tym Koa Gospody Wiejskich) Czonkinie organizacji typowo kobiecych, w tym Koa Gospody Wiejskich (KGW), odnotowano w 43,4% wsi. W co czwartej ankietowanej wsi wyodrbniono grupy powyej 5 osób zrzeszonych w tego typu organizacjach. Najwiksza z takich grup liczya 28 czonków. rednia liczebno takiej grupy wy-. 29.

(31) nosia okoo 16 osób. W organizacjach kobiecych równie czsto dziaay kobiety z rodzin rolniczych jak i bezrolnych. Wiek czonki organizacji kobiecych dziaaj cych w ankietowanych wsiach by zrónicowany. Ogóem co trzecia z nich naleaa do grupy wiekowej 51-60 lat, co pi ta do grupy wiekowej 41-50 lat. Najmniej liczn grup wród czonki organizacji stanowiy najmodsze kobiety (do 30 roku ycia) – Rysunek 1.15. Rysunek 1.15. Struktura wieku kobiet nale cych do organizacji kobiecych (w tym KGW) 40. 35,7. 35. 36,9 34,4. 30 23,7. 25 19,0. 20. 15,9. 15. 14,0. 13,2. 8,4. 10 5. 16,7. 14,3. 12,2. 20,8. 19,5. 5,7. 3,2 3,8 2,6. 0 do30lat. 3140. 4150 ogóem. 5160 rolne. 6170. powy ej70 lat. bezrolne. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Tabela 1.10. Poziom wyksztacenia czonki organizacji kobiecych (w tym KGW) Rodziny Ogóem Rolne Bezrolne. Wysze magister. 3,5 3,8 3,2. Wysze licencjat. rednie i policealne. 1,0 0,6 1,3. 34,4 36,9 31,8. Zawodowe. 38,6 39,5 37,7. Gimnazjalne i podstawowe. 22,5 19,1 26,0. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Blisko co trzecia kobieta nale ca do tego typu organizacji legitymowaa si rednim lub policealnym poziomem wyksztacenia, podobna grupa wyksztaceniem na poziomie zawodowym, co czwarta miaa za ukoczone gimnazjum lub szko podstawow . Najmniej liczn grup wród zrzeszonych pa 30.

(32) stanowiy kobiety po studiach wyszych. Struktura poziomu wyksztacenia kobiet dziaaczek, w zbiorowoci z rodzin rolniczych, bya nieco korzystniejsza ni w rodzinach bezrolnych (Tabela 1.10). Przeprowadzone analizy wykazay, i w organizacjach kobiecych 5,5% czonków stanowili mczyni. Najczciej byli to wspómaonkowie czonki (66,7% przypadków), synowie (16,7%) b d ziciowie (5,6%), rzadziej inni czonkowie rodziny. Najstarszy mczyzna nale cy do organizacji kobiecej mia 83 lata, najmodszy za 19 lat. Nieco modsi panowie pochodzili z rodzin rolniczych – w tej grupie osób mieli oni od 28 lat do 54 lat. Najczciej osoby te reprezentoway redni poziom wyksztacenia, w tym te zawodowy, nie byo wród nich panów z wyszym b d policealnym wyksztaceniem. Z bada ankietowych wynika, i tradycyjne Koa Gospody Wiejskich, w roku 2011 dziaay w 18,4% badanych wsi. Organizacja ta stawaa si jednak mniej popularna na obszarach wiejskich, ni przed laty3, chocia ogóem aktywno kobiet wiejskich znacznie wzrosa w odniesieniu do lat wczeniejszych. Aktywne kobiety w roku 2011 odnotowano blisko w co trzeciej wsi (63,2%), a w roku 2005 takich wsi byo 40,8%. Przeprowadzone badania ankietowe wykazay, i wspóczesne kobiety stay si bardziej niezalene, byo ich wicej na stanowiskach i przede wszystkim same wykazyway i przejmoway inicjatyw odnonie dziaa maj cych na celu popraw ich sytuacji na obszarach wiejskich. W badaniu odnotowano zrónicowanie regionalne w odniesieniu do wystpowania czonków organizacji typowo kobiecych na terenach ankietowanych wsi (Mapa A.3). Najwyszy odsetek takich zbiorowoci odnotowano w makroregionie rodkowozachodnim (80,0% wsi) oraz makroregionie poudniowo-zachodnim (70,0% wsi). Najniszy odsetek wsi, na terenach których wystpowali czonkowie organizacji kobiecych znajdowa si w makroregionie rodkowowschodnim (22,6% ankietowanych wsi). 1.3.4. Organizacje dziaaj ce przy kocioach, koa parafialne, grupy religijne Ludno wiejska naleaa take do organizacji dziaajcych przy kocioach czy te do stowarzysze i rónego typu kó parafialnych. Czonków zgromadze tego typu odnotowano w blisko poowie ankietowanych wsi (48,7% zbiorowoci). Ludno rolnicza stanowia ponad poow tych osób (58,8%). Liczebno tych grup bya zrónicowana. Grupy religijne powyej 2 osób dziaay w 30,3% wsi, za powyej 5 osób w 13,2% wsi. Najliczniejsza tego typu grupa, 3. Jeszcze na pocz tku lat dziewidziesi tych ubiegego wieku KGW odnotowano w 58% badanych wsi [Sikorska 1993]. 31.

(33) w roku 2011) liczya 55 osób. rednia liczebno takiej grupy wynosia blisko 6 osób. Wikszo tych czonków stanowiy kobiety (ogóem 86,4%), niezalenie od statusu rodziny. Ponad jedna trzeci wród czonków stowarzysze i innych grup religijnych stanowiy osoby w wieku 71-80 lat, a blisko co piata miaa ukoczone 80 lat (Rysunek 1.16). W podziale na pe (Rysunek 1.17), wród czonków tych grup odnotowano relatywnie duy udzia modych mczyzn: co dziesi ty nalea do grupy wiekowej 19-30 lat, co ósmy nie ukoczy 40 lat, a co czwarty mia 41-50 lat. Wród kobiet przewaay osoby z najstarszych grup wiekowych. Rysunek 1.16. Struktura wieku osób nale cych do organizacji dziaaj cych przy kocioach (kó parafialnych) 40. 36,2. 35 30 25,2. 25 20,9. 18,1. 20 14,0. 15 10 5. 7,7. 0,5 1,10. 00. 00. 00. 24,2 24,9 21,7 20. 14,5. 13,1 9,2. 18,5. 8,8. 7,7. 4,4 4,1 2,7 1,5 1,5. 0 do6lat 712. 1315 1618 1930 3140 4150 5160 6170 7180 ponad 80 ogóem. rolne. bezrolne. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Zwraca uwag fakt, i w ankietowanych wsiach brak byo grup religijnych czy te innych organizacji typu religijnego, dla dzieci i modziey w wieku szkolnym. Co prawda nauczanie religii w polskich szkoach, na terenie caego kraju, jest powszechne i obejmuje wszystkie poziomy edukacji, realizuj c odpowiedni program i wyznaczone cele, jednak w badaniu w roku 2011 nie odnotowano, na obszarach wiejskich, wystpowania czonków organizacji o charakterze religijnym w adnej z wyszczególnionych grup wiekowych, reprezentuj -. 32.

(34) cych poszczególne poziomy wyksztacenia. Take odnotowano niski udzia dzieci w wieku przedszkolnym w tego typu organizacjach i stowarzyszeniach. Byy to gównie dziewczynki z rodzin rolniczych, które uczestniczyy w ceremoniach i witach kocielnych. Rysunek 1.17. Struktura wieku osób nale cych do organizacji dziaaj cych przy kocioach (kó parafialnych) w podziale na pe 30,0. 27,2. 26,7. 25,0. 22,0 20,0. 20,0. 18,3 16,7. 15,7. 13,3. 15,0. 12,1 10,0. 10,0 5,0. 10,0. 3,3. 2,6. 1,6. 0,5. 0,0 do6lat 712. 1315. 1618. 1930. 3140. m czy ni. 4150. 5160. 6170. 7180 ponad 80. kobiety. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Rysunek 1.18. Poziom wyksztacenia osób nale cych do organizacji dziaaj cych przy kocioach (kó, stowarzysze parafialnych) 50. 47,5. 40 26,2. 30. 18,1. 20. 6,8. 10 1,4. 0 podstawowei gimnazjum. zasadnicze. rednie. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. 33. pomaturalne. wy szelicencjackie imagisterskie.

(35) Wród czonków stowarzysze i rónych grup religijnych najliczniejsz grup stanowiy osoby z najniszym poziomem wyksztacenia (blisko poowa), co czwarta z nich miaa ukoczon szko zawodow , a mniej ni co dziesi ta studia wysze b d szko policealn (Rysunek 1.18). Przeprowadzone badanie wykazao, i na poziom zaangaowania i czonkostwo w grupach religijnych nie miaa wpywu odlego przestrzenna do kocioa. Czonkowie tych grup porównywalnie czsto wystpowali zarówno we wsiach, na terenie których by koció, jak i tych oddalonych od parafii (Tabela 1.11). Tabela 1.11. Czonkowie kó parafialnych/ stowarzysze religijnych wedug odlegoci przestrzennej do kocioa Ogóem We wsi 1-2 km 3-4 km 5-6 km 7-9 km Odsetek ankietowanych wsi wedug odlegoci do kocioa 100,0 34,2 11,8 31,6 14,5 7,9 Odsetek wsi z czonkami kó/ stowarzysze religijnych 48,7 42,3 55,5 50,0 45,5 66,7 Odsetek czonków wedug odlegoci do parafii 100,0 45,2 12,2 33,9 3,7 5,0 rednia liczebno grupy/stowarzyszenia religijnego 6 9 5 6 2 3 ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Jednak we wsiach, w których byo relatywnie blisko do kocioa (parafii) wystpoway liczniejsze grupy tych zgromadze. Ogóem na terenie ankietowanych wsi, grupy religijne obecne byy zarówno w parafiach, które ocenione byy przez mieszkaców jako dziaaj ce dobrze oraz w tych z gorsz ocen (Tabela 1.12). Tabela 1.12. Czonkowie kó parafialnych/ stowarzysze religijnych wedug oceny funkcjonowania parafii Ogóem Dobra rednia Za Odsetek ankietowanych wsi wedug oceny funkcjonowania parafii 100,0 63,2 26,3 10,5 Odsetek wsi z czonkami kó/ stowarzysze religijnych 48,7 54,2 40,0 37,5 Odsetek czonków kó/ stowarzysze religijnych 100,0 87,3 10,0 2,7 rednia liczebno grupy/stowarzyszenia religijnego 6 8 3 2 ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011. 34.

(36) Jednak parafie ocenione jako dobrze dziaaj ce, skupiay zdecydowan wikszo czonków i bardziej liczne grupy religijne. Wnioskowa mona, i zaangaowanie w sprawy parafii poprzez udzia w stowarzyszeniach religijnych, grupach parafialnych i innych stowarzyszeniach religijnych, znacznej liczby mieszkaców danej wsi, przekada si moe na relatywnie dobr ocen funkcjonowania caej parafii, do której naley ta lokalna spoeczno. W badaniu odnotowano zrónicowanie regionalne wsi w odniesieniu do wystpowania czonków stowarzysze parafialnych, grup czy te kó religijnych, na ich terenach (Mapa A.4). Najwyszy odsetek takich wsi wystpowa przede wszystkim w makroregionie poudniowo-zachodnim (80,0% wsi). Najniszy za odsetek wsi, na terenach których byli czonkowie grup i stowarzysze religijnych znajdowa si w makroregionie poudniowo-wschodnim (37,5% ankietowanych wsi). 1.3.5.Aktywno polityczna Czonkowie partii politycznych wystpowali w 44,7% ankietowanych wsi. Grupy dwóch i wicej osób odnotowano w co pi tej wsi. rednio takie ugrupowanie, w roku 2011, wynosio 3-4 osoby (najliczniejsze 6 osób). Blisko 60% czonków stanowiy osoby z rodzin rolniczych, a ponad jedn trzeci (36,6%) kobiety. Przeprowadzone badanie wykazao, i szczególnie aktywne politycznie byy kobiety z rodzin bezrolnych. Ich udzia wród czonków partii, z tej grupy rodzin (rodzin bezrolnych) wynosi 48,3%, wobec 28,6% w przypadku rodzin rolniczych. Poowa kobiet czonków partii legitymowaa si rednim b d policealnym poziomem wyksztacenia (Tabela 1.13), w grupie mczyzn najliczniejsz grup stanowiy osoby z zawodowym poziomem wyksztacenia (42,2% czonków). Blisko co pi ta osoba niezalenie od pci posiadaa wysze wyksztacenie. Tabela 1.13. Poziom wyksztacenia czonków partii Rodziny Ogóem Kobiety Mczyni. Wysze magister. 19,7 19,2 20,0. Wysze licencjat. rednie i policealne. 1,4 2,2. 33,8 50,0 24,5. Zawodowe. 36,6 26,9 42,2. Gimnazjalne i podstawowe. 8,5 3,9 11,1. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. W strukturze wyksztacenia czonków partii politycznych, najliczniejsz grup w ankietowanych wsiach stanowiy osoby w grupie wiekowej 41-50 lat oraz 51-60 lat (Rysunek 1.19).. 35.

(37) Rysunek 1.19. Struktura wieku osób nale cych do partii politycznych w podziale na pe 40,0. 35,6. 35,0. 28,9. 30,0. 27,0. 25,0. 19,2. 20,0. 19,2. 15,0 10,0. 17,8. 15,4. 11,5 8,9. 8,9. 7,7. 5,0. 0,0 0,0 do30lat. 3140. 4150 m czy ni. 5160 kobiety. 6170. 7188. ogóem. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Wród czonków tych organizacji zwracaa uwag relatywnie liczna grupa modych kobiet (do 30 lat) – blisko co pi ta czonkini partii bya w tym wieku. Badanie wykazao take relatywnie due zaangaowanie w sprawy polityki osób w najstarszej grupie wiekowej, blisko co jedenasty czonek partii, niezalenie od pci, w roku 2011 mia ukoczone 70 lat. redni wiek czonka partii w obu zbiorowociach (rodziny rolnicze i bezrolne) wynosi 51 lat. Relatywnie liczne wystpowanie czonków partii na obszarach wiejskich przekadao si na do liczny udzia ludnoci wiejskiej w wyborach: samorz dowych, prezydenckich czy te parlamentarnych (Tabela 1.14). Tabela 1.14. Udzia w wyborach (odsetek gów rodzin) Rodziny Parlamentarne Prezydenckie Samorz dowe Wszystkie adne Ogóem 70,3 74,7 72,5 62,5 19,8 Bezrolne 65,1 70,0 67,4 60,1 25,0 Rolne 78,3 81,8 80,1 73,7 13,8 Kobiety 74,8 79,0 75,8 70,0 16,7 Mczyni 79,3 82,7 81,4 74,8 12,9 ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. We wszystkich typach wyborów cznie, w roku 2011, bray udzia osoby z 62,5% wiejskich rodzin, w adnych z wymienionych wyborów nie wzia udziau mniej ni co pi ta rodzina. Szczególnie aktywni w tym zakresie byli 36.

(38) czonkowie rodzin rolniczych. Take i w odniesieniu do czonków partii politycznych odnotowano zrónicowanie regionalne odsetka wsi, w których wystpoway takie osoby (Mapa A.5). Najwyszy odsetek wsi, w roku 2011, odnotowano w makroregionie rodkowozachodnim (60,0% wsi) oraz makroregionie poudniowo-wschodnim (50,0% wsi). Najniszy odsetek wsi, na terenach których byli czonkowie organizacji politycznych znajdowa si w makroregionie rodkowowschodnim (35,5% ankietowanych wsi). 1.3.6. Kluby sportowe Na terenie ankietowanych wsi dziaay równie kluby sportowe (KS). Obecno ich czonków odnotowano w 46,1% wsi. W co czwartej wsi grupy sportowe liczyy wicej ni 5 osób. Wród sportowców wikszy by udzia osób z rodzin rolniczych. Stanowili oni 61,7% sportowców. Do klubów sportowych naleay równie kobiety (blisko co czwarty czonek klubu). Ich odsetek by zbliony w obu zbiorowociach rodzin: w rodzinach rolniczych 23,7%, a w rodzinach bezrolnych 22,6%. Przeprowadzone badanie wykazao zrónicowanie w odniesieniu do struktury wieku czonków klubów sportowych (Rysunek 1.20). Rysunek 1.20. Struktura wieku czonków klubów sportowych 45 40 35. 30,9. 30 25 20 14,0. 15 10 5. 14,0. 13,6. 10,7 6,6. 6,2. 3,2. 0,8. 0 do6lat. 712. 1315. 1618 ogóem. 1930 rolne. 3140. 4150. 5160. 6172. bezrolne. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Najwikszy udzia wród aktywnych sportowo stanowiy osoby w wieku 19-30 lat. Ogóem w roku 2011, wród wszystkich wiejskich rodzin, w tej grupie wiekowej, by to co trzeci czonek klubu sportowego. Szczególnie due zaanga37.

(39) owanie sportowe modych ludzi odnotowano w rodzinach rolniczych. S dzi mona, i na obszarach wiejskich przejmowany jest miejski model spdzania wolnego czasu, przez osoby mode wanie na zajciach sportowych, co nierzadko, w duej perspektywie, przeoy si powinno na prowadzenie zdrowego trybu ycia (te prawidowego sposobu odywiania) wród relatywnie licznej zbiorowoci wiejskiej. Jednoczenie jednak przeprowadzone badania zwróciy uwag na relatywnie niski udzia dzieci w wieku szkolnym w pozalekcyjnych zajciach sportowych, zwaszcza na najniszych poziomach edukacji oraz dzieci w wieku przedszkolnym. Z rysunku wynika, i w rodzinach bezrolnych, czciej ni w rodzinach rolniczych, zapewniano dzieciom i modziey w wieku szkolnym moliwo korzystania z zaj sportowych. W tego typu zajciach, w najmodszych grupach wiekowych do 15 lat (czyli wród dzieci w szkoach podstawowych i gimnazjach), czciej sport uprawiay dziewczynki ni chopcy (Rysunek 1.21). Rysunek 1.21. Struktura wieku czonków klubów sportowych w podziale na pe 40,0 33,9. 35,0 30,0. 30,0 25,0 17,9. 20,0 15,0. 10,7. 14,0. 16,0. 14,0 14,3. 11,2 8,9. 10,0 5,0. 5,4. 4,8. 7,0. 5,4. 3,2 3,5. 1,1 0,0. 0,0 do6lat. 712. 1315. 1618. 1930. m czy ni. 3140. 4150. 5160. 6172. kobiety. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. W przypadku za uczniów szkó rednich i osób do 30 lat, udzia dziewcz t (modych kobiet) i chopców (modych mczyzn) by na zblionym poziomie. Z analizy struktury wieku czonków klubów sportowych wynika, i aktywno sportowa kobiet spadaa w grupie kobiet w wieku prokreacyjnym 38.

(40) i starszym. Podkrelenia wymaga fakt, i w grupie wiekowej 41-50 lat by co dziesi ty czonek klubu sportowego, co te odbiera mona jako prozdrowotne zachowania mieszkaców wsi i przejmowanie modelu miejskiego, take wród osób dojrzaych. Analiza struktury wyksztacenia osób dorosych (powyej 18 lat), zaangaowanych w zajcia sportowe, wykazaa i bez maa co druga z tych osób legitymowaa si wyszym poziomem wyksztacenia (ukoczone studia wysze na poziomie magistra lub licencjata b d szkoa policealna), a co trzeci czonek mia wyksztacenie rednie (Rysunek 1.22). Rysunek 1.22. Struktura wyksztacenia czonków klubów sportowych (osoby powyej 18 lat) 35. 32,9. 30 25 19,6. 18,4. 20. 20,2. 15 10 5,1. 3,8. 5 0 podstawowei zasadnicze gimnazjum. rednie. pomaturalne. wy sze wy sze licencjackie magisterskie. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. S dzi mona, i wanie sportowa postawa i aktywny tryb spdzania wolnego czasu, w rodowisku wiejskim, by promowany przez osoby wyksztacone, które nierzadko mogy by aktywne sportowo podczas procesu nauczania i teraz kontynuoway swoje zainteresowania i przyzwyczajenia. Powysze spostrzeenia potwierdza take przeprowadzona analiza struktury wyksztacenia tej najbardziej licznej grupy czonków klubów sportowych (w wieku 19-30 lat). Przede wszystkim w tej grupie przewaali absolwenci uczelni wyszych i szkó policealnych (Rysunek 1.23).. 39.

(41) Rysunek 1.23. Struktura wyksztacenia czonków klubów sportowych w grupie wiekowej 19-30 lat (bez osób kontynuuj cych nauk) 40 35 30 25 20 15 10 5 0. 36,2 25,9 17,2 10,3 5,2. 5,1. podstawowei zasadnicze gimnazjum. rednie. pomaturalne. wy sze wy sze licencjackie magisterskie. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. W przeprowadzonym badaniu, uwidocznio si zrónicowanie regionalne wsi w odniesieniu do wystpowania czonków klubów sportowych na ich terenach (Mapa A.6). Najwyszy odsetek takich wsi odnotowano w makroregionie rodkowozachodnim (57,3% wsi) oraz makroregionie pónocnym (55,0% wsi). Najniszy odsetek wsi, na terenach których byli czonkowie klubów sportowych, w roku 2011, znajdowa si w makroregionie poudniowo-wschodnim (41,3% wsi).. 1.4. Poziom ycia oraz potrzeby ludnoci 1.4.1.Ocena poziomu ycia Zmiany w postawach zawodowych, zwaszcza midzy ludnoci roln i bezroln , znajdoway take odzwierciedlenie w ich opiniach na temat poziomu ycia na obszarach wiejskich. W roku 2011 by wikszy odsetek osób z rodzin rolniczych, które byy skonne uzna, e w ich ocenie yje si im lepiej ni w roku 2005 (Rysunek 1.24). Wród ogóu osób zamieszkuj cych obszary wiejskie pozytywne zmiany zauwayo 16,6% z nich. Bardziej optymistyczni byli mieszkacy rodzin rolniczych ni rodzin bezrolnych. Blisko jedna czwarta z tych osób (które dostrzegay, e yje si im lepiej) bya zdania, i poprawie ulega przede wszystkim ich sytuacja finansowa, mieli prac, zmodernizowali lub zwikszyli skal produkcji rolniczej. Blisko co pi ta osoba z grupy zadowolonych, dostrzega te popraw 40.

(42) poziomu infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich (np. zbudowano wodoci g, gazoci g, przystanek autobusowy). Mniej liczna grupa dostrzegaa take pozytywne zmiany w odniesieniu do zaopatrzenia lub wskazywaa na pojawiaj ce si moliwoci zmodernizowania czy te unowoczenienia gospodarstwa oraz ich znacz cy wpyw na polepszenie warunków pracy rolniczej. Rysunek 1.24. Zmiany w poziomie ycia na obszarach wiejskich – odsetek opinii mieszkaców wsi 25. 22,4. 21,1. 20. 22,1 17,8. 16,6. 15 10 5 0 bezzmian. jestlepiej. Ogóem. jestgorzej. Bezrolne. trudnopowiedzie

(43) wjedychlepiejw jednychgorzej. Rolne. Jestlepiej:Jestgorzej: *Poprawasytuacjifinansowej*Pogorszeniesytuacjifinansowej *Poprawainfrastrukturytechnicznej*Brakpracy,bezrobocie *Poprawawarunkówbytowych *Modernizacjagospodarstw ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. Relatywnie duy odsetek osób nie zauway adnych zmian lub te nie umia jednoznacznie okreli swojego zdania, czy te wyrazi opinii odnonie kwestii zwi zanych z poziomem ycia na obszarach wiejskich. Badanie wykazao take, i w roku 2011, swój poziom ycia jako gorszy uzna prawie co pi ty mieszkaniec wsi. Wikszo z tych osób (blisko dwie trzecie) podkrelaa, i pogorszya si sytuacja finansowa (spady ich dochody, pogorszya si opacalno produkcji rolniczej, wyst piy trudnoci ze zbytem czy te z kontraktacj produktów rolniczych). Sygnalizowano równie brak moliwoci znalezienia pracy i wystpuj ce problemy zwi zane z bezrobociem na terenach wiejskich. Z przeprowadzonych bada wynika, i pogorszenie swojej sytuacji na wsi, w ostatnich latach, sygnalizoway czciej osoby niezwi zane z rolnictwem. Odwróceniu ulega zatem sytuacja, kiedy to wanie ludnoci nierolniczej yo si na wsi lepiej. 41.

(44) 1.4.2. Szanse pozostania ludnoci na obszarach wiejskich Jak wykazay przeprowadzone badania, na wsi nadal problemem by niedorozwój infrastruktury spoecznej i technicznej, ale jako najwikszy problem, respondenci wskazywali na trudn sytuacj ekonomiczn , w tym brak moliwoci znalezienia pracy. Zwaszcza zarysowa si dotkliwy problem znalezienia pracy dla osób z grupy ludnoci bezrolnej (Rysunek 1.25). Rysunek 1.25. Szanse na pozostanie ludnoci na obszarach wiejskich znalezieniepracyzarobkowej. 51,8. dostpdolekarzyspecjalist.. 41,3. komunikacjapubliczna. 34,9. dobrasie

(45) handlowousug.. 32,1. opiekanadmaymidzie

(46) mi. 29,5. zwolnieniezpracwgosp.. 28,2. lepszaopiekaprzedszkolna. 27,4. rozrywkai yciekulturalne. 18,8. zajciapozalekcyjne. 18,0 0,0. 10,0. 20,0. 30,0. 40,0. 50,0. 60,0. ródo: Badania ankietowe IERiG -PIB, 2011.. W ocenie ludnoci wiejskiej, w analizowanym okresie (2005-2011) byo lepiej ni w latach 2000-2005, gdy wyranie poprawia si sytuacja finansowa, przede wszystkim dziki zmodernizowaniu czy te powikszeniu gospodarstwa oraz zwikszeniu skali produkcji. Co w efekcie przekadao si na wzrost dochodów oraz swoiste uatwienia w pracach zwi zanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Wyranie zauwaono take popraw w odniesieniu do infrastruktury technicznej. Jak wspomniano powyej, popraw sytuacji w latach 2005-2011 odczuo 16,6% ankietowanych rodzin. W ankietowanych wsiach mieszkacy dostrzegali jednak i negatywne zmiany, które sygnalizowano w 22,4% ogóu ankietowanych rodzin. W szeregu rodzinach pogorszeniu ulega sytuacja finansowa (spady dochody, zarobki, zauwaalny by spadek opacalnoci produkcji rolniczej). Ich zdaniem, zdarzay si nierzadko takie sytuacje, e nawet nie warto byo produkowa, gdy nie byo moliwoci zbytu oraz kontraktacji.. 42.

(47) Najwaniejszym jednak problemem dla wspóczesnych mieszkaców wsi jest znalezienie pracy zarobkowej, zwaszcza poza rolnictwem. Nie mniej wane jest zapewnienie dostpu do opieki medycznej, zwaszcza do lekarzy specjalistów. Zwracaj take uwag niedogodnoci komunikacyjne i braki w infrastrukturze handlowo-usugowej. Aby zapewni moliwo zwikszenia aktywnoci i mobilnoci zawodowej mieszkaców wsi (w tym kobiet wiejskich), niezbdne wydaj si take dziaania zwi zane z zorganizowaniem i zapewnieniem opieki nad maymi dziemi, szersza opieka przedszkolna i zajcia pozalekcyjne dla starszych dzieci. Dobór tych dziaa powinien mie przede wszystkim na celu w czenie w procesy poprawy warunków ycia tej czci wiejskich spoecznoci, która dotychczas, z rónych przyczyn, w ograniczonym stopniu w nich uczestniczya. Takie wyzwania i cele zrealizowane mog by przede wszystkim dziki aktywnoci lokalnych wadz i mieszkaców wspartej poprzez polityk pastwa oraz instrumenty wsparcia rozwoju wsi i rolnictwa w ramach Europejskich Funduszy Strukturalnych i Inwestycyjnych. Ich realizacja umoliwi pozostanie ludnoci na obszarach wiejskich i stworzy porównywalne jak w miastach warunki ycia. Podkreli naley, i szereg pozytywnych przemian spoecznych na obszarach wiejskich w Polsce, w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku, to take swoiste d enie ludnoci wiejskiej do speniania swoich aspiracji spoecznych i ekonomicznych z racji peryferyjnego pooenia wsi.. 43.

(48)

(49) Rozdzia 2. Rozwój regionów wiejskich w Polsce a inteligentne specjalizacje. 2.1. Wprowadzenie We wspóczesnych teoriach ekonomicznych przy rozpatrywaniu problemów spowolnienia gospodarczego, sytuacji kryzysowych czy utraty pozycji konkurencyjnej danego kraju, akcentuje si niewielk skuteczno interwencji pastwa polegaj cej na stymulowaniu zagregowanego popytu, ale take wskazywana jest nieskuteczno podejcia opartego na ograniczeniu polityki gospodarczej [Wade 2003, Szymaski 2007]. W sytuacji niepewnoci i niestabilnoci na rynkach, mobilnoci kapitau oraz globalnego charakteru transakcji ekonomicznych, wadze publiczne angauj si w zwikszanie potencjau gospodarczego pastwa, wspieraj c rodzime podmioty gospodarcze [Szymaski 2007]. Pomoc taka jest ukierunkowana na zwikszenie konkurencyjnoci firm poprzez wspomaganie tworzenia przez nie nowych struktur organizacyjnych, produktów i usug o wysokiej wartoci dodanej, popraw wiedzy i kwalifikacji pracowników czy ksztatowanie sprzyjaj cych warunków do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej4 [Lazonick 2016]. W dostosowywanie si firm do dynamicznych zmian w otoczeniu rynkowym, w czaj si instytucje publiczne funkcjonuj ce na rónych poziomach organizacji terytorialnej [Kalmut 2000]. Wród nich naley wymieni wadze regionalne, które d do zainicjowania, utrzymania lub przyspieszenia tempa procesów rozwoju gospodarczego na zarz dzanym przez siebie terenie, najczciej poprzez zwikszenie atrakcyjnoci inwestycyjnej dla przedsibiorstw, w czanie si w globalny obieg dóbr i usug czy budowanie powi za midzy rónymi organizacjami [Gorzelak i Jaowiecki 2000, Woods i inni 2015]. Dowiadczenia z realizacji strategii rozwojowych w wielu miejscach uwidoczniy skuteczno instrumentów polityki odwouj cych si do osobliwych cech regionów przy jednoczesnym wspieraniu procesu rónicowania si gospodarek, który mia na celu ograniczanie zjawiska bezrobocia [Kalmut 2000]. 4. Polityk aktywnego i skutecznego wsparcia rodzimych podmiotów gospodarczych z brany nowoczesnych technologii przemysowych zapocz tkoway Stany Zjednoczone. Towarzyszyy temu dziaania promuj ce na arenie midzynarodowej ograniczanie interwencji publicznej w gospodarce w duchu koncepcji pastwa minimum (poprzez np. deregulacj, prywatyzacj, znoszenie barier w handlu midzynarodowym). Takie podejcie zostao okrelone mianem amerykaskiego paradoksu [Szymaski 2011, Wade 2014]. 45.

(50) Z punktu widzenia poprawy konkurencyjnoci terenów borykaj cych si z trudnociami strukturalnymi, podkrela si w szczególnoci wag dziaa nastawionych na popraw infrastruktury, kapitau ludzkiego oraz sektora badawczego [Borowiec 2000]. Niemniej, coraz czciej za istotny bodziec rozwojowy dla pastw i regionów uwaa si tworzenie skutecznego systemu wspierania innowacji [Gaczek 2005, Mazzucato 2015]. Polityka ukierunkowana na wzrost gospodarczy regionów prowadzona jest na szczeblu ponadnarodowym w Europie od kilkudziesiciu lat. U podstaw takich dziaa od pocz tku leao przekonanie, i nadmierne zrónicowania spoeczno-ekonomiczne stanowi barier dla integracji europejskiej [Czykier-Wierzba 1998]. We wczeniejszych paradygmatach polityki regionalnej wadze centralne zwykle bezporednio wspieray sabiej rozwinite obszary. Tak prowadzona polityka opieraa si przede wszystkim na redystrybucji rodków finansowych oraz realizacji duych projektów infrastrukturalnych. Nowe podejcie stosowane w UE stara si bazowa na odmiennociach poszczególnych jednostek terytorialnych oraz na wspieraniu tkwi cego w nich potencjau ekonomicznego, jak równie na uaktywnianiu oddolnych procesów rozwoju z wykorzystaniem wielopoziomowych systemów zarz dzania [McCann 2015]. W tym znaczeniu mówi si o nowej odsonie polityki regionalnej, ukierunkowanej na innowacyjno, zorientowanej terytorialnie i w czonej w gówny nurt polityki publicznej [McCann i Ortega-Argiles 2013a]. Opiera si ona na zaoeniu, i odpowiednio zaprojektowane inicjatywy wadz publicznych w dziedzinie gospodarki, nauki, planowania przestrzennego, a zwaszcza przemysu i technologii mog sprzyja innowacyjnoci i przyczynia si do wzrostu ekonomicznego [Rodrik 2004]. Nowe podejcie do zarz dzania rozwojem znalazo wyraz w ksztacie polityki spójnoci UE, której jednym z priorytetów na lata 2014-2020 stay si badania naukowe, rozwój technologiczny i innowacje5. Wanym instrumentem w osi ganiu celów spoeczno-gospodarczych UE staj si inteligentne specjalizacje. Koncepcja ta w ci gu ostatnich lat dynamicznie si rozwina i spotkaa si z duym zainteresowaniem przedstawicieli wadz publicznych, rodowisk naukowych i biznesowych. Pocz tkowo bya ona dyskutowana jako jeden z w tków teoretycznych, póniej jednak dokonano jej adaptacji na potrzeby polityki spójnoci UE [McCann i Ortega-Argiles 2013b]. Wdraanie 5. W tym okresie na jego realizacj zostaa przewidziana kwota 123 miliardów euro, co stanowi przeszo jedn trzeci cakowitego budetu wspomnianej polityki. Znaczna cz tych rodków bdzie alokowana za porednictwem i w obrbie europejskich regionów, a w szczególnoci sabiej rozwinitych obszarów, gdzie dokonane bd inwestycje w zatrudnienie, przedsibiorstwa, technologie cyfrowe czy ochron rodowiska [KE 2014]. 46.