Niemiecka a światowa ekologia krajobrazu – dorobek, aktualne trendy, problemy badawcze i dylematy metodologiczne
Wyobraźmy sobie hipotetyczną sytuację, że oto młody przyrodnik w poszukiwaniu przyszłej specjalizacji postanawia zainteresować się ekologią krajobrazu, postanawia zo- stać ekologiem krajobrazu, a realizację tego – niewątpliwie chwalebnego zamiaru – roz- poczyna od zapoznania się z funkcjonującymi aktualnie na rynku, w większości swej an- glosaskimi podręcznikami tej dyscypliny (m.in. Farina, 1998, 2000; Bell, 1999; Gergel, Turner, 2002; Turner i in. 2001). Gdyby zapoznał się z nimi dość pobieżnie, koncen- trując się na ichukładzie, spisie treści i wykazie wykorzystanej literatury, jest wielce praw- dopodobne, że po tej lekturze stwierdziłby, iż:
ekologia krajobrazu powstała w latach 80. ubiegłego stulecia, miało to miejsce (głównie) w Stanach Zjednoczonych, podstawowym elementem struktury krajobrazu jest „piksel”,
nie ma krajobrazu „w ogóle”, a są tylko „krajobrazy” poszczególnych organizmów, roślinność jest głównym (jedynym?) komponentem krajobrazu, którego badanie jest wystarczające do rozpoznania jego struktury, funkcjonowania i zmian.
Doszedłby zatem do wniosków, które – co wydaje się oczywiste – są albo całkiem nie- zgodne z obiektywną rzeczywistością i łatwo poddają się falsyfikacji, albo są co najmniej bardzo dyskusyjne.
To nieco przekorne wprowadzenie jest niezbędne, jeśli bowiem chce się mówić (choćby syntetycznie) o współczesnej niemieckiej ekologii krajobrazu, to nie sposób uczynić tego bez odwołania się z jednej strony do jej dotychczasowego dorobku, z dru- giej zaś – bez odniesienia się do najważniejszychwspółczesnychdylematów metodolo- gicznychtej dyscypliny, widzianychprawdopodobnie dość subiektywnie przez piszącego te słowa. Wśród tych „dylematów” za najważniejsze uznać należy:
„organizmocentryczną” koncepcję krajobrazu,
problem „pikselizacji” krajobrazu (czyli zbytnie – jak się wydaje – zawierzenie danym teledetekcyjnym),
rolę roślinności w badaniach ekologiczno-krajobrazowych.
Jak wiadomo, w podejściu charakterystycznym dla tradycyjnej, europejskiej „szkoły”
ekologii krajobrazu, krajobraz jest najczęściej zjawiskiem precyzyjnie określonym co do swojej skali i lokowanym po komórce, organizmie, populacji, zbiorowisku i ekosystemie, a przed biomem i biosferą. Jest jednocześnie wyraźnie traktowany antropocentrycznie.
W ujęciu dominującej we współczesnej ekologii krajobrazu szkoły amerykańskiej nie ma
Przegląd polskichdoświadczeń u progu integracji z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 43–47.
potrzeby definiowania krajobrazu przez określenie jego skali, lecz w odniesieniu do zja- wiska, które jest uwzględniane w badaniach. Wychodzi się tu bowiem z założenia, iż ka- żdy organizm w różny sposób „skaluje”, postrzega i wykorzystuje swoje środowisko, a za- tem nie ma absolutnej (uniwersalnej) wielkości krajobrazu, lecz jego skala uzależniona jest od wymogów środowiskowychdanego organizmu i tego, co tworzy ważną dla niego mozaikę siedlisk czy płatów. Czym innym zatem jest krajobraz bizona, jastrzębia czy chrząszcza, ale i czym innym krajobraz człowieka. Takie „organizmocentryczne” ujęcie mocno kontrastuje ze wspomnianą wyżej koncepcją antropocentryczną, w której auto- rzy (w tym np. i Forman, 1985) często określają wymiary krajobrazu („few kilometers in diameter”) lub jego dolną i górną granicę (Pietrzak, 1998). Jednocześnie jednak for- mułowane przez autorów związanychze szkołą amerykańską (Dramstad i in., 1996) za- sady ekologii krajobrazu mają – ichzdaniem – zastosowanie w dowolnej skali i na dowol- nym poziomie zróżnicowania krajobrazu. Powstaje zatem pytanie, czy przyjęcie wspo- mnianej koncepcji umożliwia rzeczywiście sformułowanie uniwersalnychzasad ekologii krajobrazu, czy raczej należy mówić o zasadachw odniesieniu do krajobrazu bizona, krajobrazu jastrzębia czy krajobrazu chrząszcza, lub – przy pewnym uogólnieniu – o za- sadachtyczącychkrajobrazu np. dużychssaków kopytnych, małychdrapieżców lub owadów minujących. Wydaje się zatem, iż z ujęciem „organizmocentrycznym” można dość zdecydowanie polemizować, proponowana formuła stwarza bowiem poważne nie- bezpieczeństwo „rozmycia” problematyki badawczej ekologii krajobrazu i pozbawienia jej specyfiki przedmiotowej. Nie bez znaczenia jest także fakt, iż – przynajmniej w litera- turze polskiej – na określenie tak ujmowanego obiektu istnieje adekwatne i nie budzące wątpliwości pojęcie „środowiska” (zawsze „czyjegoś” i „jakiegoś”).
Podniesienie kwestii „pikselizacji” krajobrazu nie oznacza oczywiście w żadnym przypadku niedoceniania współczesnychtechnik (teledetekcja, GIS, GPS) zdobywania informacji o krajobrazie, a jedynie służy zwróceniu uwagi na fakt, iż podstawowym ele- mentem aparatu pojęciowego badań ekologiczno-krajobrazowychjest pojęcie „struktury krajobrazu”, zawierające w sobie podstawową, elementarną jednostkę krajobrazową, a nie jednostkę analizowanego obrazu komputerowego. Przyznać jednak należy, iż kwe- stia przyjmowanej koncepcji struktury krajobrazu jest nadal otwarta i dyskutowana (por.
model „geokompleksu” a model „płat – korytarz – matryca”).
Wielokrotnie podnoszona rola roślinności w badaniachekologiczno-krajobrazowych (por. Pietrzak, 1989) wiąże się – paradoksalnie – z jednej strony z jej niedocenianiem w opracowaniachpowstającychdo końca lat 70. ubiegłego stulecia, z drugiej zaś – z wyra- źnym obecnie przecenianiem jej potencjału informacyjnego, prowadzącym do założe- nia, iż roślinność jest głównym (a w niektórychopracowaniachwręcz jedynym) kompo- nentem krajobrazu, którego badanie jest wystarczające do rozpoznania jego struktury, funkcjonowania i zmian. Przypomina to sytuację, z jaką mieliśmy do czynienia pod ko- niec lat 70., a dotyczącą komponentu „rzeźba”. Wydaje się, iż wygłoszona wówczas opi- nia H. Richtera (1968), iż „wprawdzie rzeźba stanowi osnowę naturalnych jednostek podstawowych, ale dla zróżnicowania przestrzennego (…) istnieje więcej kryteriów niż to pozwalają dostrzec formy ukształtowania powierzchni”, po zastąpieniu słów „rzeźba” i
„formy ukształtowania powierzchni” słowem „roślinność” pozostałaby w dużym stopniu aktualna.
Nie ulega wątpliwości, iż korzenie ekologii krajobrazu tkwią w Europie Środkowej, a wśród jej ojców-założycieli wymienia się najczęściej (Leser, 1997) badaczy niemieckich:
Carla Trolla, Josefa Schmithüsena i Ernsta Neefa.
Pierwszy z nichzasłynął jako twórca pojęcia „ekologia krajobrazu”1, które pojawiło się w pracy z roku 1939, a następnie rozwinięte zostało w opracowaniu „Die geographi- sche Landschaft und ihre Erforschung” (Troll, 1950), wydanym także w roku 1965 w języ- ku polskim. Wprowadził określenie „ekotop” na elementarną jednostkę krajobrazową, a pod koniec życia – bez powodzenia zresztą – lansował termin „geoekologia” jak między- narodowy odpowiednik nazwy ekologia krajobrazu.
Josef Schmithüsen z Saarbrucken był czołowym przedstawicielem tradycyjnej, nie- mieckiej nauki o krajobrazie (Landschaftskunde, Landschaftslehre) i zajmował się głów- nie „naturalnym podziałem przestrzennym” (Naturraumliche Glederung). Znany był ta- kże jako twórca „synergetycznej” propozycji uporządkowania terminologii badań krajo- brazowych, najpełniej wyartykułowanej w jego fundamentalnym dziele „Allgemeine Geosynergetik – Grundlagen der Landschaftskunde” (1976).
Ernest Neef, czołowy przedstawiciel i twórca „enerdowskiej” szkoły ekologii krajobra- zu, m.in. sprecyzował tzw. zakresy wielkościowe (Dimensionen) badań krajobrazowych (topiczny, choryczny, regionalny i planetarny) i zasłynął jako twórca propozycji aksjomatyki krajobrazowej, wprowadzając w swym sztandarowym dziele „Die teoretischen Grundla- gen der Landschaftslehre” (1967) aksjomaty: planetarny, krajobrazowy i chorologiczny oraz wynikające z nichtezy: o geograficznym kontinuum, o geograficznychgranicachi geograficznym przedmiocie. Dodać należy, iż zarówno Schmithüsen, jak i Neef dostrzegali konieczność uwzględniania w badaniachkrajobrazu jego aspektu fizjonomicznego, co dziś – w dobie intensywnego rozwoju badań nad percepcją krajobrazu – wydaje się oczywiste, ale wówczas wcale oczywistym i powszechnie akceptowanym nie było.
Pełna analiza dorobku niemieckiej ekologii krajobrazu wymagałaby rzecz jasna przeglądu osiągnięć także wielu innychprzedstawicieli tej dyscypliny (m.in. H. Lesera, W. Habera, T. Mosimanna, G. Haase czy K.-F. Schreibera), co oczywiście znacznie wy- kracza poza ramy niniejszego opracowania.
Jak wygląda zatem współczesny obraz niemieckiej ekologii krajobrazu? Dobrego, jak się wydaje, poglądu na ten temat dostarczają zarówno ukazujące się licznie publikacje jak i przegląd problematyki poruszanej podczas dorocznego zjazdu niemieckiego od- działu Międzynarodowej Asocjacji Ekologii Krajobrazu (IALE-D), który odbył się w dniach 25–28 września 2002 roku w Dreźnie pod hasłem „Waloryzacja i rozwój krajobrazu”.
Przedstawione opracowania koncentrowały się wokół następującychgrup tematycz- nych:
1. badanie krajobrazu kulturowego i historyczne zmiany krajobrazu, 2. planowanie krajobrazowe,
3. monitoring i waloryzacja krajobrazu,
realizowanychw zdecydowanej większości poprzez (4) modelowanie oraz zastoso- wanie GIS i teledetekcji.
1 Luftbildforschung ist zu einem sehr hohen Grade Landschaftsökologie (s. 297), [w:] Luftbild- plan und okologische Bodenforschung, Ztschr. d. Ges.f. Erdkunde, Berlin, 1939, s. 241–298.
Jak łatwo zauważyć, wspólnym odniesieniem wymienionej problematyki jest jednak wspomniany wcześniej problem sposobu ujmowania i metod badania struktury krajobra- zu. Reprezentatywnym przykładem aktualnego podejścia do tychzagadnień w niemieckiej literaturze krajobrazowo-ekologicznej jest opracowanie U. Walza (2001) zatytułowane
„Charakterystyka struktury krajobrazu metodami teledetekcji i geoinformatyki”, stano- wiące udaną próbę połączenia wcześniejszychdoświadczeń niemieckiej ekologii krajobra- zu z trendami panującymi w literaturze anglosaskiej. Autor jako źródło informacji o anali- zowanej powierzchni modelowej Pirna, położonej w Saksonii na południe od Drezna, wy- korzystał dane Landsat-TM, SPOT-PAN i indyjskiego satelity IRS–1C, a także dostępne mapy tematyczne i wcześniej konstruowane bazy danych(CORINE, ATKIS, MMK), opra- cowując je przy użyciu programów ARC/INFO, FRAGSTATS, ERDAS IMAGINE i HALCON.
W pracy znalazło się także interesujące, chociaż – ze względu na brak kluczowych opraco- wań autorów rosyjskichi polskich– niepełne zestawienie parametrów i wskaźników, służącychanalizie „rysunku” (konfiguracji) krajobrazu. W efekcie autor dokonał komplek- sowej analizy struktury krajobrazu badanego obszaru z uwzględnieniem kształtu płatów, różnorodności krajobrazowej, elementów linearnychi ekotonów, a także stopnia fragmen- tacji i dyssekcji. W podsumowaniu zawarte zostały interesujące wnioski metodyczne od- noszące się do związków struktury i funkcji krajobrazu, a także przydatności wykorzysta- nychźródeł oraz metod i technik ichobróbki, ze szczególnym naciskiem położonym na optymalizację działań planistyczno-projektowych.
Germany and World Landscape Ecology – scholarly, actual trends, research problems and methodological dilemmas
Summary
The study consists of two main parts. The first one discusses basic methodological problems of contemporary landscape ecology: “organism-centered” concept of landscape, vegetation as land- scape structure indicator and so-called “pixelisation” of the landscape (abuse of GIS technology).
The second part presents shortly European “roots” of landscape ecology, especially founded in German landscape-ecological literature. Also, actually tendency in German landscape ecology are presented.
Literatura
Bell S., 1999, Landscape. Pattern, Perception and Process, E & FN Spon, London, 344 ss.
Dramstad W.E., Olson J.D., Forman R.T.T., 1996, Landscape Ecology Principles in Landscape Ar- chitecture and Land-Use Planning, Harvard University, Graduate School of Design, Island Press, Washington, 80 ss.
Farina A., 1998, Principles and methods in landscape ecology, Chapman & Hall, London, 256 ss.
Farina A., 2000, Landscape ecology in action, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht/Bo- ston/London, 317 ss.
Forman R.T.T.,1995, Land Mosaics. The ecology of landscapes and regions, Cambridge University Press, 632 ss.
Gergel S.E., Turner M.G. (eds.), 2002, Learning Landscape Ecology. A practical guide to concepts and techniques, Springer-Verlag, New York, Berlin, Heidelberg, 316 ss.
Leser H., 1997, Landschaftsökologie – Ansatz, Modelle, Methodik, Anwendung, 4. Auflage, UTB 521, Verlag Eugen Ulmer, Stuttgart, 644 ss.
Neef E., 1967, Die theroretischen Grundlagen der Landschaftslehre, Gotha/Leipzig, 152 ss.
Pietrzak M., 1989, Problemy i metody badania struktury geokompleksu (na przykładzie powierzch- ni modelowej Biskupice), Wyd. Nauk. UAM, Seria Geografia 45, 125 ss.
Pietrzak M., 1998, Syntezy krajobrazowe – założenia, problemy, zastosowania, Bogucki Wyd.
Nauk., Poznań, 168 ss.
Richter H., 1968, Stan obecny i perspektywy rozwoju przestrzennego podziału naturalnego w NRD, [w:] Problemy regionalizacji fizycznogeograficznej, Prace Geogr., IG PAN 69.
Schmithüsen J., 1976, Allgemeine Geosynergetik. Grundlagen der Landschaftskunde, Walter de Gruyter, Berlin-New York, 349 ss.
Troll C., 1939, Luftbildplan und ökologische Bodenforschung, Zeit. der Ges. f. Erdkunde, s.
241–298.
Troll C., 1950, Die geographische Landschaft und ihre Erforschung, [w:] Studium generale, III, Bonn, s. 163–181.
Turner M.G., Gardner R.H., O’Neill, 2001, Landscape ecology in theory and practice. Pattern and process, Springer-Verlag, New York, Berlin, Heidelberg, 401 ss.
Walz U., 2001, Charakterisierung der Landschaftsstruktur mit Methoden der Satelliten-Fernerkun- dung und der Geoinformatik, Logos Verlag, Berlin, 204 ss.
