11 Stosuje chronologię egipską. Przypuszczalnie sposób datowania według królów egipskich był sto‑
sowany do określenia chronologii wydarzeń w czasach zanim wprowadzono grecki sposób datowania.
12 Eunapios w Żywotach filozofów i sofistów chwali Deksipposa, nazywając go człowiekiem wszel‑
kiej wiedzy i dodaje jeszcze, że żył za panowania cesarzy Galiena, Klaudiusza, Tacyta, Aureliana i Pro‑
busa, por. Eunapio di Sardi, Vite di filosofi e sofisti, IV. Porfiriusz, przekł. M. Civiletti, Milano 2007, s. 83.
13 R.C. Blockley [w:] The Fragmentary Classicising Historians…, t II, s. 129, przypis 8 – uważa, iż odnosi się to do końcowej tablicy synoptycznej zawierającej spis olimpiad, archontów, podzielo‑
nej na tysiąclecia.
FRAGMENTY KSIĘGA I 1 (Ekscerpty o Sentencjach 1)
Deksippos9 z Aten ułożył swoją Historię według kolejności ateńskich archon‑
tów, od czasów, gdy archonci zostali ustanowieni, dołączywszy również imiona rzymskich konsulów. Ale ponieważ dzieło rozpoczyna się zanim funkcje zarów‑
no archontów, jak i konsulów zostały ustanowione10, to podstawowym zamysłem Historii jest, aby rzeczy bardzo stare i te, które są przekazywane przez ród poetów uważać tylko za prawdopodobne, pozostawiając je opinii czytelnika, późniejsze zaś i bardziej obfitujące w świadectwa zobowiązuje do historycznej dokładności i rzetelnej oceny. Jest zmuszony zatem liczyć czas, określając go według kolej‑
ności olimpiad i według archontów pomiędzy każdą z olimpiad. I umieściwszy na początku swojej Historii, pełen piękna wstęp, wchodzi z wielką wzniosłością w opowiadanie, pomijając wszystko to, co jest baśniowe i zbyt stare i odrzucając to, jakby przestarzałe i niewłaściwe lekarstwo tych, którzy sami je wytworzyli.
Obliczając zaś daty egipskie11 i odnosząc się do źródeł pierwotnych i bardziej rzetelnych każdego narodu, wystawia na widok publiczny przywódców i ojców historii, wyraźnie pokazując i niemalże w dowodach poświadczając, że te niewia‑
rygodne rzeczy, opowiedziane wcześniej przez jednego historyka, były przepi‑
sywane przez innego. On sam zaś pisze historię na podstawie wielu, pochodzą‑
cych z różnych krajów, historii, które o tych rzeczach mówiły, zbierając wszystko w swoim opowiadaniu, jak gdyby drobiazgi jakieś rozmaite i przydatne, zamknię‑
te w niezwykłym – można powiedzieć – sklepie perfumeryjnym12. I szybko prze‑
biegając wszystkie zdarzenia, które – czy to ogólnie wśród ludzi, czy to oddziel‑
nie z powodu szczególnej zalety jednego – zyskały wspaniałą sławę, dodawał do swego dzieła. Kończy Historię na pierwszym roku rządów cesarza Klaudiusza, w którym ten panowanie rozpoczął i zakończył, rządząc Rzymianami jeden rok, chociaż niektórzy szczodrze dają mu dwa lata panowania. Następnie wylicza takie i takie olimpiady i z nimi konsulów, archontów, i tak tysiąc lat opisuje, jakby męcząc się, jeśliby nie przedstawił swoim czytelnikom spisu bardzo wielu lat13.
14 To przysłowie pochodzi od mistrza beockiego, który nauczywszy swoich uczniów dobrze grać na flecie, zmieniając dźwięk, chciał ich nauczyć wystrzegania się błędnych sposobów grania.
15 Por. Tukidydes, Wojna Peloponeska, przeł. K. Kumaniecki, t. I, Wrocław 2004, s. 112. Tak Tukidydes oceniał Temistoklesa: […] zasługiwał na większy podziw niż ktokolwiek inny: dzięki bowiem wrodzonemu talentowi, bez żadnych uprzednich czy późniejszych studiów, oceniał po krót
kim zastanowieniu najtrafniej każdą aktualną sytuację i najlepiej przewidywał daleką przyszłość;
równie jasno umiał wyłuszczyć to, z czym był obznajomiony, jak i trafnie osądzić to, co było mu obce. Bystro przenikał dobre i złe strony przyszłych wypadków, osnutych jeszcze mrokiem tajemnicy.
Słowem, był to człowiek, który dzięki wrodzonemu geniuszowi najlepiej ze wszystkich i bez żadnego wysiłku umiał od razu trafić w sedno rzeczy.
vEgë d\e Ð toàto tÕ œrgon e„j noàn balÒmenoj, Øp’ aÙtoà Dex…ppou taàta œcwn ™kdid£skesqai kaˆ sullamb£nein Ósoj kaˆ ¹l…koj Ð k…
ndunoj kat¦ tÕn ™niautÕn ›kaston ƒstor…an gr£fein, kaˆ prÕj toÝj
™ntugc£nontaj Ðmologe‹n Óti taàta oÙk œstin ¢lhqÁ kat¦ toÝj crÒnouj,
¢ll¦ tù me.n oÛtwj, tù d\e ˜tšrwj œdoxe, kaˆ perifanîj ˜autoà kathgore‹n, ésper ™ke‹noj, Óti cronik¾n ƒstor…an gr£fwn planwmšnhn tin¦ kaˆ mest¾n tîn ¢ntilegÒntwn, ésper ¢prÒedron ™kklhs…an, ™kt…qhsi t¾n graf»n, Ñxšwj de. kaˆ tÁj Boiwt…aj ¢koÚwn paroim…aj, Óti oÛtwj aÙle‹n oÙ pršpei, k¢ke‹na proselogizÒmhn Óti tšloj ƒstor…aj kaˆ skopÕj ¥ristoj t¦ pracqšnta Óti m£lista d…ca tinÕj p£qouj ™j tÕ ¢lhq e.j ¢nafšronta gr£fein, oƒ d\e ¢kribe‹j logismoˆ tîn crÒnwn, ésper ¥klhtoi m£rturej, aÙtom£twj ™pesiÒntej ™j taàta çfeloàsin oÙdšn. t… g¦r Swkr£tei prÕj sof…an kaˆ Qemistokle‹ prÕj deinÒthta suntele‹tai par¦ tîn crÒnwn;
poà d\e ™ke‹noi kaloˆ k¢gaqoˆ di¦ qšroj Ãsan; poà d\e t¦j ¢ret¦j ™f’
˜autîn, kaq£per t¦ fÚlla, prÕj t¾n éran toà œtouj aÙxanomšnaj kaˆ
¢porreoÚsaj pare…conto; ¢ll’ ‡swj ›kastoj aÙtîn tÕ goàn ™j fÚsin kaˆ dÚnamin ¢gaqÕn diarkîj kaˆ sunecîj ™n ta‹j ™nerge…aij ¢ped…dou kaˆ dišswzen. t…j oân lÒgoj prÕj ƒstor…aj tšloj e„dšnai kaˆ gignèskein Óti t¾n ™n Salam‹ni naumac…an ™n…kwn oƒ “Ellhnej kunÕj ™pitšllontoj;
t… d’ Ôfeloj Ãn to‹j ™ntugc£nousin ™j çfšleian ƒstorikÁj cre…aj, e„ kat¦
taÚthn ™tšcqh t¾n ¹mšran Ð de‹na kaˆ melopoiÕj ¢nšscen À tragJdÕj
¥ristoj; e„ g¦r Ÿscatoj Óroj tîn perˆ t¾n ƒstor…an kalîn tÕ pollîn kaˆ ¢pe…rwn pragm£twn ™n Ñl…gJ crÒnJ kaˆ di¦ brace…aj ¢nagnèsewj pe‹ran labe‹n kaˆ genšsqai gšrontaj œti nšouj Ôntaj di’ ™pist»mhn tîn progegonÒtwn, éste t…na me.n feuktšon, t…na d\e aƒretšon, e„dšnai, toÙnant…on œmoige dokoàsi poie‹n oƒ peritto‹j kaˆ ¢phrthmšnoij ™pesod…
oij ésper xeniko‹j ¹dÚsmasi tÕ tÁj ƒstor…aj ™dèdimon kaˆ cr»simon
¢natršpontej kaˆ diafqe…rontej ¡lmurù lÒgJ pÒtimon ¢ko»n. kwlÚei me.n g¦r ‡swj oÙde.n kaˆ perittÒn ti maqe‹n, ¥llwj te, éj fhsin aÙtÕj Dšxippoj, tîn me.n cronikîn À p£ntwn À tîn ple…stwn diapefwnhmšnwn, tîn d\e Øperèrwn kaˆ fanerîn pr£xewn sumpefwnhmšnwn. t…j g¦r oÛtw peribÒhtoj ¤pasin Ósoi lÒgwn ¼yanto kaˆ katšlipon lÒgouj æj
16 Psia Gwiazda, czyli Syriusz – gwiazda, której ukazanie się wróżyło groźne upały.
17 di¦ brace…aj ¢nagnèsewj – dosł. poprzez krótkie czytanie.
18 O tej wyroczni mówi Herodot. Por. Herodot, Dzieje, ks. I, przekł. S. Hammer, Warszawa 1954, s. 48: Kiedy Likurg, poważany przez Spartiatów mąż, przybył do Delf po wyrocznię i wkroczył do naj
świętszego miejsca, Pitia natychmiast wypowiedziała te słowa: O Likurgosie, przybyłeś do mojej boga
tej świątyni, miły Zeusowi i wszystkim mieszkańcom pałaców Olimpu. Waham się, czy ci mam wróżyć
Ja zaś rozważywszy to dzieło mogłem dzięki samemu Deksipposowi nauczyć się i zrozumieć, jak wielkim jest niebezpieczeństwem pisanie historii rok po roku, i następnie wyznać czytelnikom, że to albo tamto – według spisu lat – nie jest prawdziwe, ale ktoś uważał w ten sposób, a ktoś w inny, i tak otwarcie sprzeciwić się, jak zdarzyło się Deksipposowi, ponieważ ktokolwiek pisze historię chrono‑
logicznie, tworzy pismo pełne błędów i sprzeczności, jak gdyby zgromadzenie bez przewodniczącego: zaraz usłyszę beockie przysłowie, że tak nie należy grać na flecie14. Ponadto wziąłem pod uwagę i to, że zadaniem i największym celem historii jest opisywanie dziejów w pełni zgodne z prawdą i bez żadnych namięt‑
ności, w niczym jej nie pomaga skrupulatne obliczanie dat, podobnie jak świad‑
kowie, którzy niewzywani przychodzą z własnej woli. W jaki bowiem sposób daty przyczyniają się do mądrości Sokratesa albo do wrodzonego talentu Temistokle‑
sa?15 Jakie ma znaczenie, gdzie ci znakomici mężowie żyli latem? Gdzie swoje zalety, niczym liście rosnące i opadające zgodnie z porą roku, rozwijali? Ale, być może, każdą z tych zalet posiadanych z natury lub z umysłu oni dostatecznie zachowywali i nieustannie pokazywali w swoich działaniach. Jakie więc dla his‑
torii ma znaczenie, by znać i wiedzieć, że Grecy zwyciężyli w bitwie morskiej pod Salaminą, gdy wschodziła Psia Gwiazda?16 Jaką zaś korzyść mają z historii czytelnicy, dowiadując się, iż w tym właśnie dniu urodził się ten, który potem stał się najlepszym poetą lirycznym lub tragicznym? Czyż bowiem największa korzyść z historii nie polega na tym, abyśmy zdobyli w niedługim czasie i poprzez niewielką treść17 znajomość wielu nieznanych czynów i abyśmy stali się – będąc w młodym wieku – starcami dzięki poznaniu minionych zdarzeń, aby wiedzieć, czego należy unikać, a co zaś wybierać? Wydaje mi się, że przeciwną rzecz czy‑
nią ci, którzy zbędnymi i niezwiązanymi z treścią epizodami, jak gdyby obcymi przyprawami, pożyteczny pokarm historii niszczą, raniąc delikatny słuch nie‑
przyjemną mową. Być może nic nie stoi na przeszkodzie, aby uczyć się również jakiejś niepotrzebnej rzeczy, ale szkodliwe, jeśli z powodu tej niepotrzebnej rzeczy ktoś nie nauczy się tego, co korzystne. Zresztą – jak mówi sam Deksip‑
pos – pisarze kronik, albo wszyscy, albo w większości, nie zgadzają się między sobą w sprawach samych przez się jasnych i wyraźnych, które nikt nie poddaje w wątpliwość i nie odrzuca. Któż bowiem u tych, którzy są obeznani w dziełach historycznych i pozostawili po sobie dzieła historyczne jest sławniejszy od Spar‑
tiaty Likurga? Na ustach wszystkich znajduje się o nim świadectwo boga, który nazywa go równym bogu z powodu wydanych przez niego praw18. Czyż jest ktoś
jak bogu, czy jak człowiekowi: Ale już raczej jak bogu, spodziewam się, o Likurgosie! Niektórzy utrzy
mują, że prócz tego Pitia jeszcze podyktowała mu istniejący dziś u Spartiatów ustrój państwa.
19 Tukidydes, Wojna peloponeska, przekł. K. Kumaniecki, t. II, ks. 4, 22, Wrocław 2004.
20 O chronologii u Eunapiosa zob. A. Baldini, Eunapio di Sardi tra biografia e storia…, s. 480–481.
Lukoàrgoj LakedaimÒnioj; ™j Ön kaˆ ¹ toà qeoà martur…a di¦ stÒmatoj
¤pasi qeÕn ¥ntikruj ¢nakaloàntoj ™pˆ tù qe‹nai toÝj nÒmouj. t…j d\e tîn taàta e„rhkÒtwn ˜tšrJ sumfšretai perˆ tîn ¹n…ka ™t…qei toÝj nÒmouj crÒnwn; ¢ll¦ p£ntej, ésper o„k…an À stàlon dokim£zontej
½ ti tîn Ðmo…wn, Óti m\en œsti kaˆ gšgone sunt…qentai kaˆ kataneÚousi, perˆ d\e toà pÒte ¢por…v pantodapÍ ™mpepl»kasi t¦ bibl…a. ÐpÒte kaˆ Qoukud…dhj Ð p£ntwn ¢kribšstatoj tÕn mšgan kaˆ poluÚmnhton
™ke‹non pÒlemon ¢rc»n tina kaˆ prof£seij fhsˆ labe‹n prÕj deutšran k…nhsin ™k diafor©j ¹merîn, ¿ perˆ pÒlewn ¡lèsewj aÙto‹j ™gšneto, kaˆ oÙd\e aÙtÕj œcei diait©n safîj kaˆ ¢kribîj t…nej ™pek£loun dikaiÒteron, ¢ll’ ™pˆ t¦j ¹mšraj ™lqën Øpodhlo‹ kaˆ parade…knusin Óti ken» t…j pou kaˆ ¢cre‹oj ¹ perˆ toÝj crÒnouj diatrib¾ kaˆ scol».
Toiaàt£ tina kaˆ ple…w ›tera prÕj ™mautÕn ™kklhsi£saj kaˆ bouleus£menoj, kaˆ to‹j ™j t¦ cronik¦ speÚdousin kaˆ ¢nesthkÒsin Ómoi£ tina paregguîn, æj ¹ perˆ t¦j éraj kaˆ ¹mšraj ¢kr…beia plous…wn o„konÒmoij tisˆ kaˆ logista‹j pršpei, kaˆ n¾ D…a ge to‹j ™j t¦ oÙr£nia kechnÒsi, kaˆ Ósoi prÕj ¢riqmù fanerîj k£qhntai, aÙtÕj d\e proagoreÚwn pÒrrwqen to‹j ™ntugc£nousin Óti pisteÚsaj ™mautù dÚnasqai gr£fein tà gegonÒta te kaˆ gignÒmena prÕj tÒde tÕ œrgon érmhsa, tÕ me.n kat’ ™niautÕn kaˆ kaq’ ¹mšran ésper ¢prosdiÒnusÒn tina ·Ásin paraiths£menoj, tÕ d\e kat¦ crÒnouj, o‰ to‹j basileàsi perigr£fontai, kr…naj ¢lhqšsteron. ¢nagnèsetai goàn tij Óti taàta ™pˆ toàde toà basilšwj À toàd’ ™pr£tteto· kaq’ Ön d\e ™niautÕn kaˆ ¹mšran,
›teroj ™j t¾n ¢p£thn coreÚeta… tij· ™gë d\e kaˆ tÕ pisteÚein ™mautù gr£fw, ¢ndr£sin ˜pÒmenoj, o‰ toà kaq’ ¹m©j b…ou makrù proe‹con· kat¦
paide…an kaˆ diatetamšnwj ™nÁgon m¾ siwp©n t¦ koin¦ tîn œrgwn kaˆ Ósa Ð kaq’ ¹m©j œfere crÒnoj kaˆ t¦ prÕ ¹mîn met¦ t¾n Dex…ppou graf¾n oÜpw lÒgou te kaˆ ƒstor…aj ™mfanoàj tetuchkÒta. ™g…gneto d\e
™ke…noij te k¢moˆ koinÕn tÕ œrgon tÒde, kaˆ p£nta ge ™j tÕn ‘IoulianÕn
¢nafšrein ™dÒkei, Öj ™bas…leuse me.n ™f’ ¹mîn, tÕ d\e ¢nqrèpinon aÙtÕn ésper tin¦ qeÕn prosekÚnoun ¤pantej. lÒgou d\e Ãn ¥xion <kaˆ> kalîj œcein ™dÒkei, kaq£per to‹j ›neken ™rwmšnhj <¢rgalšon kaqestîta pÒlemon Ømnoàsi poihta‹j o‰ genomšnoij ¢r…stoij, oÛtw kaˆ ¹m‹n ¢rc»n tina kaˆ gšnesin proqemšnoij t¾n qe…an....
21 W tym fragmencie, podobnie jak i w 15, Eunapios z Sardes wskazuje, że to wybitni i wy‑
kształceni ludzie, ludzie kultury, zarazem poganie, przyczynili się do powstania jego dzieła histo‑
rycznego, do przedstawienia postaci cesarza Juliana Apostaty.
22 Od tego miejsca kilka linijek tekstu Eunapiosa jest nieczytelnych.
z tych, którzy o tej rzeczy mówili, kto zgadza się z drugim, co do dat, w których ów spisywał prawa? W każdym razie wszyscy – podobnie jak dotyczy to domu albo kolumny, albo innej tego typu rzeczy – zgadzają się i potwierdzają, że ona istnieje, ale tego, w jakim czasie powstała, szukają w rozmaitych księgach. I sam Tukidydes, najbardziej skrupulatny ze wszystkich historyków, mówi, że owa wiel‑
ka i sławna wojna wzięła drugiego wstrząsu początek i przyczynę z różnicy dni, która między nimi powstała odnośnie do dat zdobytych miast19. Ale nawet on sam nie umie określić jasno i dokładnie, który z nich lepiej policzył czas, a wyko‑
nawszy obliczenie dni, otwarcie stwierdza i pokazuje, że zajmowanie się zapisy‑
waniem lat jest daremnym wysiłkiem i próżną gorliwością.
Te i wiele innych rzeczy zebrałem i sam ze sobą rozważyłem. Tym pozo‑
stałym, którzy wykazują zamiłowanie do pisania kronik, także warto dla upomnienia powiedzieć, że dokładność, co do dni i pór roku przystoi raczej zarządcom domu i księgowym ludzi zamożnych oraz – na Zeusa – zapew‑
ne tym, którzy badają zjawiska niebieskie oraz tym, którzy publicznie upra‑
wiają sztukę liczenia20. Ja zaś od dawna oznajmiam czytelnikom, że wierząc w swoje umiejętności zacząłem pisać dzieło o przeszłości i teraźniejszo‑
ści, odrzucając jednakże, jako zupełnie niemające nic do rzeczy, opowia‑
danie rok po roku i dzień po dniu. Uznałem za rzetelniejsze ograniczenie się do okresów, w których rządzili poszczególni władcy. Czytelnik znajdzie zatem u mnie, jakie były czyny każdego władcy, ale w którym roku i dniu się zdarzyły to powie ten, kto chce uprawiać oszustwo. Ja jednakże piszę z wiarą w siebie, idąc za przekładem ludzi, którzy w tym naszym życiu znacz‑
nie przewyższali swoją wiedzą, i z całej siły prosili mnie, abym niczego nie przemilczał ze spraw publicznych, czy to z tych, które zdarzyły się w naszych czasach, czy z tych wcześniejszych, jakie po historii Deksipposa nie zostały jeszcze w dziele historycznym dokładnie wyjaśnione21. Dlatego ja wraz z owymi historykami podjąłem się wykonania tej wspólnej pracy. Wyda‑
wało się nam, że wszystko powinno odnosić się do Juliana, który panował w naszych czasach i który przez wszystkich ludzi był czczony niczym bóg.
Tak samo jak poeci, którzy opiewali ciężką wojnę powadzoną z powodu uko‑
chanej osoby, stali się najlepszymi, ich przedsięwzięcie przyniosło im sławę i było warte wysiłku, tak więc my, którzy opiewaliśmy i pochodzenie, i pano‑
wanie, które było boskim […]22.
23 Seleukis – gatunek ptaka żywiącego się szarańczą, łac. pastor roseus – pasterz, pasterz różowy, pol. szpak różowy.
24 Karus (Marcus Aurelius Carus) – cesarz rzymski w latach 282–283. Został obwołany cesa‑
rzem przez wojsko. Prowadził wojny z Sarmatami i Persami. Zginął w 283 r. podczas jednej z wy‑
praw rażony piorunem. Następcami byli jego synowie Karinus i Numerian. Julian Apostata w Cesa
rzach, 315 A krytycznie ocenia panowanie Karusa i jego synów, dlatego nie zostają oni wpuszczeni
2[(Suda S 199)
[Seleuk…j· ÔrneÒn ™stin eÜpepton kaˆ ¢kÒreston kaˆ panoàrgon kaˆ t¦j ¢kr…daj candÕn lafÚsson.]
(Zosimos I, 47–62) 3[(Zosimos I, 63)]
4[(Zosimos I, 64–71)]
51. (Suda K 391)
Kar‹noj, K£rou toà basilšwj uƒÒj, genÒmenoj ™n ™xous…v kaˆ Boul»sewj kÚrioj, ¢nšdrame thlikoàton kakÕn ™j turann…da éste ¢pšdeixe crusÕn t¾n tragJdoumšnhn turann…da· oÛtw kaˆ toÜnoma to‹j œrgoij makrù parÁlqe. pa…dwn m\en g¦r eâ gegonÒtwn Ûbreij di¦ tÕ sÚnhqej oÙd\e Ûbreij
™nom…sqhsan, ¢ll’ Ãn ™gkÚklion aÙtù kaˆ prÒceiron toiaàta ¡mart£nein·
Ð d\e ™gkl»mat£ te ¢nšplatte kaˆ ™d…kaze to‹j ¢dikoumšnoij kaˆ tîn dikazomšnwn oÙdeˆj ™sèzeto, Ópou ge pollÁj oÜshj kaˆ ¢dihg»tou tÁj fqor©j paranhl…skontÒ tinej tîn eÙdaimÒnwn, ésper ™n koino‹j de…pnoij
¢lektor…dej, ™j t¾n Kar…nou truf»n. memnÁsqai d\e tîn katakoptomšnwn œfaske, tîn m\en æj oÙk ™pÇnesan aÙtoà tÕ k£lloj, tîn d\e Óti lšgonta, Óte Ãn meir£kion, oÙk ™qaÚmasan, æj ™boÚleto· ¢pèllunto dš tinej kaˆ gel£santej ™nant…on aÙtoà pote. kaˆ p£nta Ãn aÙtoà barÚtera dioshm…aj, kaˆ ™lÚtta ™n mšsoij to‹j ØphkÒoij.
(cf. D 1205, E 133, M 83, ϓ 15)
2. (John of Antioch Fr. 162= Exc. de Virt. 51)
`Oti Kar‹noj Ð toà K£rou uƒÕj basileÚsaj pr©gma mšn e„j koinÕn Ôfeloj fšron oÙd\en e„rg£sato· trufÍ d\e kaˆ ™kdediVthmšnJ b…J t¦ kaq’ ˜autÕn paradoÝj paran£lwma tÁj trufÁj ™poie‹to fÒnouj oÙd\en ºdikhkÒtwn ¢nqrèpwn, kat£ ti proskekroukšnai nomisqšntwn aÙtù. barunomšnwn d\e p£ntwn ™pˆ tÍ pikr´ turann…di sunanamicqe…
na ucztę. Być może Julian uważał, że cesarz był zamieszany w zabójstwo poprzednika, cesarza Pro‑
busa. O Karusie i jego synach por. Historycy cesarstwa rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, przekł. H. Szelest, Warszawa 1966, s. 435–445.
25 O samym Karinusie por. Historycy cesarstwa rzymskiego…, s. 442–444.
2 [(Księga Suda S 199)
Seleukis jest to ptak dobrze trawiący, nienasycony, przebiegły, chciwie poże‑
rający szarańcze]23. (Zosimos I, 47–62) 3[(Zosimos I, 63)]
4[(Zosimos I, 64–71)]
51. (Księga Suda K 391)
Karinus, syn cesarza Karusa24, doszedłszy do władzy i mogąc postępować według własnej woli, rozpoczął rządy tak wielkiego zła, że tyranie tragedii zdały się czymś łagodnym dla tych, którzy je przeżyli25. Tak on swoimi czynami bardzo prześcignął samo miano tyrana. U dzieci bowiem wysoko urodzonych rozwiązłość – z powodu zwyczaju – nie była uważana za rozwiązłość, ale za swego rodzaju codzienne i pospo‑
lite przewinienia. On sam również wymyślał oskarżenia i sam sądził tych, których skrzywdził i żadnego spośród sądzonych nie zachował przy życiu. Kiedy więc nastę‑
powały liczne i nie do opisania zgony, niektórzy spośród szczęśliwców byli poświęcani bez potrzeby, niczym – na publicznych ucztach – kury, dla przyjemności Karinusa.
Mówił, że zapamiętał tych, którzy z jego rozkazu zostali zabici: jednych zabił dlatego, albowiem nie chwalili jego piękności, drugich zaś, ponieważ przemawiającego go, gdy był jeszcze chłopcem, nie podziwiali tak, jak on chciałby. Inni natomiast zginęli, gdyż w jego obecności śmieli się z niego. Wszystkie jego czyny były trudniejsze do zniesie‑
nia niż znaki z nieba i szalał z wściekłością wśród swoich poddanych.
(cf. D 1205, E 133, M 83, ϓ 15)
2. (Jan z Antiochii Fr. 162 = Ekscerpty o Cnotach i Występkach 51)
Podczas swego panowania Karinus, syn Karusa, nie uczynił żadnej dobrej rze‑
czy dla wspólnego pożytku, przeznaczając natomiast na rozpustę i nieprzyzwoi‑
te życie całe swoje wydatki, z rozpasania spowodował śmierć niewinnych ludzi, którzy – jego zdaniem – obrazili go. Uciskając zaś wszystkich okrutną tyranią,
26 Obraz Karinusa jako krwawego rozpustnika pojawia się w wielu źródłach. Por. m.in. Sekstus Aureliusz Wiktor, Księga o cezarach, przekł. P. Nehring, B. Bibik [w:] Brewiaria dziejów rzymskich, Warszawa 2010, s. 117–119.
27 Aleksander (Lucius Domitius Alexander) – cesarz rzymski w latach 309–311, uzurpator w Afryce.
28 Konstantyn I Wielki (Gaius Flavius Constantinus) – cesarz rzymski w latach 306–337.
sV neÒthti, kaˆ p£nta ™kmelîj kaˆ d…ca logismoà pr£ttontoj (oÙ pollù Þsteron dik¾n Ÿdwke). (cf. Suda K 391, II 401)
(John of Antioch Fr. 163= Zosimos 1,73) 6(Zosimos 2, 1–7)
7[1. (Epit. de Caes. 40, 20)
Alexander fuit Phryx origine, ingenio timidus, inferior adversus laborem vitio senectae aetatis.]
[2. (Epit. de Caes. 41, 2)
Constantinus, Constantii imperatoris et Helenae filius, imperavit annos triginta. hic dum iuvenculus a Galerio in urbe Roma religionis specie obses teneretur, fugam arripiens atque ad frustrandos insequentes publica iumenta, quaqua iter egerat, interfecit et ad patrem in Britanniam pervenit; et forte iisdem diebus ibidem Constantium parentem fata ultima perurgebant.]
(Zosimos 2, 8–17) 8[(Epit. de Caes. 41, 4)
Hic sororem suam Constantiam Licinio Mediolanum accito coniungit;
filiumque suum Crispum nomine, ex Minervina concubina susceptum, item Constantinum iisdem diebus natum oppido Arelatensi Licinianumque, Licinii filium, mensium fere viginti, Caesares effecit.]
(Zosimos, 2, 18–28) 91. (Suda K 2285)
Kwnstant‹noj, Ð mšgaj basileÚj. perˆ oá œgrayen EÙn£pioj flhn£fouj kaˆ parÁka aÙt¦ a„do‹ toà ¢ndrÒj.
2. (Vit. Soph. 6, 3, 8)
Kwnstant‹noj me.n oân kaˆ ‘Abl£bion timîn ™kol£zeto, kaˆ Ópwj ge ™teleÚta ™n to‹j perˆ ™ke…nou gšgraptai.
29 Konstancjusz I Chlorus (Gaius Flavius Constantius) – cesarz rzymski z tytułem cezara od roku 293, a augusta od 305 do 306 r.
30 Zabijał konie należące do poczty państwowej, utrzymywane na koszt państwa, aby ścigający go nie mogli z nich korzystać i kontynuować pościgu, Por. Sekstus Aureliusz Wiktor, Księga o cezarach, 40, 2.
31 Nastąpiło to 1 marca 317 r.
32 Flawiusz Ablabiusz (Flavius Ablabius) – konsul w 331 r., prefekt pretorianów Wschodu w latach 329–338. Miał ogromny wpływ na cesarza Konstantyna Wielkiego, zdołał przekonać go,
która wypływała z młodości tego, który czynił wszystko niepohamowanie i bez zastanowienia (wkrótce potem został zabity)26. (cf. Suda K 391, II 401)
(Jan z Antiochii Fr. 163 = Zosimos 1, 73) 6(Zosimos 2, 1–7)
7[1. (Wyciąg z historii cesarzy 40, 20)
Aleksander był z pochodzenia Frygijczykiem, bojaźliwy z charakteru, w pracy zaś, z powodu słabości wynikającej z sędziwego wieku, opieszały.]27
[2. (Wyciąg z historii cesarzy 41, 2)
Konstantyn28, syn cesarza Konstancjusza29 i Heleny, rządził trzydzieści lat.
Ten, gdy był młodzieńcem przez Galeriusza był przetrzymywany w Rzymie jako zakładnik pod pretekstem spraw religijnych. Uciekając, dla udaremnienia ściga‑
jących go, zabił publiczne zwierzęta30, którymi udał się w drogę i dotarł do ojca do Brytanii. Ale ojciec Konstancjusz zmarł niemal w tym samym czasie.]
(Zosimos 2, 8–17)
8[(Wyciąg z historii cesarzy 41, 4)
Ten [Konstantyn] siostrę swoją Konstancję wydał za mąż za wezwanego do Me ‑ diolanu Licyniusza. Uczynił cezarami31: swego syna Kryspusa – zrodzonego z kon‑
kubiny o imieniu Minerwina, również Konstantyna – urodzonego w tych dniach w mieście Arelate i Licyniana – syna Licyniusza, prawie dwudziestomiesięcznego.]
(Zosimos, 2, 18–28) 9 1. (Księga Suda K 2285)
Konstantyn, wielki cesarz. Eunapios napisał o nim bzdury, które pominąłem z szacunku dla tego człowieka.
2. (Eunapios, Żywoty filozofów i sofistów 6, 3, 8)
Konstantyn zatem, za obdarzanie zaszczytami Ablabiusza32, został ukarany, a jak umarł opisałem w tej części mojego dzieła historycznego, która go dotyczy.
że problemy z zaopatrzeniem Konstantynopola w zboże wynikają z magicznych praktyk pogańskie‑
go filozofa Sopatra. Filozof z powodu tych oskarżeń poniósł śmierć. W 337 r. po śmierci ojca tron objął Konstancjusz. Wkrótce między cesarzem, a Ablabiuszem dochodzi do konfliktu. Ablabiusz stanął w obronie nicejskiego biskupa Atanazego, Konstancjusz zaś sprzyjał arianom. Konflikt do‑
prowadził do skazania Ablabiusza na śmierć w 338 r.; Por. Zosimos, 2, 40, 3.
33 cursores – kurierzy, gońcy, doręczyciele pism sądowych, słudzy biegnący przed czyjąś lektyką lub powozem.
34 Tę samą wersję śmierci Kryspusa i Fausty w roku 362 z rozkazu Konstantyna podaje również Zosimos w ks. 2, 29, 2, ale nieco dalej Zosimos, ks. 2, 39, 1 twierdzi, że Konstantyn zmarł na sku‑
tek choroby. Przypuszczalnie Filostorgios chciał w ten sposób usprawiedliwić późniejszą śmierć brata Konstantyna, Konstancjusza (ojca Juliana Apostaty). Wersję o zgładzeniu Kryspusa przez Konstantyna potwierdza też Ammianus Macellinus XIV, 11, 20. Nie potwierdzają jej natomiast ani Euzebiusz w Żywocie Konstantyna, ani Sokrates Scholastyk w Historii Kościoła, a Sozomen w rozdz. 5 Historii Kościoła nawet ostro się jej sprzeciwia.
[3. (Philostorgius 2, 4)
`\Oti fhsˆ tÕn Kwnstant‹non ¢nele‹n tÕn Šdion pa‹da Kr…spon, diabolai‹j tÁj mhtrui©j sunarpasqšnta: k¢ke…nhn d\e p£lin fwpaqe‹s£n tini tîn koursèrwn macwmšnhn tÍ toà loutroà ¢le® ™napopnigÁnai prost£xai, kaˆ tù paid…w toà x…fouj didoànta Kwnstant‹non t¾n d…
khn, met/ oÙ polÝn cronÕn ØpÕ tîn ¢delfîn farm£koij kat¦ t¾n Nikom»deian diatr…bonta ¢naireqÁnai.]
[4. (Sozomen 1, 5)
OÙk ¢gnoî dš, æj “Ellhnej lšgousi Kwnstant‹non ¢nelÒnta tin¦j tîn ™ggut£tw gšnouj kaˆ tù qan£tJ Kr…spou toà ˜autoà paidÕj sumpr£xanta metamelhqÁnai kaˆ perˆ kaqarmoà koinèsasqai Swp£trJ tù filosÒfJ kat’ ™ke‹no kairoà proestîti tÁj Plwt…nou diadocÁj· tÕn d\e ¢pof»nasqai mhdšna kaqarmÕn e‡nai tîn toioÚtwn ¡marthm£twn·
¢dhmonoànta d\e tÕn basilša ™pˆ tÍ ¢pagoreÚsei perituce‹n ™piskÒpoij, o‰ metano…v kaˆ bapt…smati Øpšsconto p£shj aÙtÕn ¡mart…aj kaqa…
rein, ¹sqÁna… te toÚtoij kat¦ skopÕn e„rhkÒsi kaˆ qaum£sai tÕ dÒgma kaˆ CristianÕn genšsqai kaˆ toÝj ¢rcomšnouj ™pˆ toàto ¢gage‹n.
(Zosimos 2, 29–38) 10[(Philostorgius 3, 1)
`\Oti Kènstant£ fhsin, Ój ½n presbÚteroj tîn Kwnstant…nou pa…
dwn. ™pibouleàsai tù ¢delfù Kwnstant…nw: kaˆ m£ch to‹j strathgo‹j aÙtoà surragšnta diafqarÁnai te kaˆ t¾n mo‹ran tÁj Øp\ aÙtÕn ¢rcÁj e„j t¾n Kènstantoj ¢nakonwqÁnai.]
(Zosimos 2, 39–41)
35 Por. Sozomen Hermiasz, Historia Kościoła, 1, 5, przekł. S. Kazikowski, Warszawa 1989, s. 40.
36 “Ellhnej – Hellenowie – w znaczeniu: poganie. Termin hellenizm został po raz pierwszy użyty przez cesarza Juliana Apostatę na określenie odbudowywanej przez niego religii tradycyjnej.
37 Filostorgios myli się: Konstans nie był najstarszym, ale najmłodszym synem Konstanty‑
na I Wielkiego, najstarszy był Konstantyn II, potem Konstancjusz II i najmłodszy właśnie Konstans.
Po śmierci ojca Konstans otrzymał Illyrię, Afrykę i Italię, a Konstantyn Galię, Hiszpanię i Brytanię, Konstancjusz miał władzę nad wszystkimi prowincjami przydzielonym przez ojca jego braciom.
Filostorgios także błędnie podaje, że to Konstans wszczął wojnę przeciwko bratu Konstantynowi.
W rzeczywistości to Konstantyn, walcząc o władzę, wkroczył z wojskiem do Italii, ale został przez Konstansa zwyciężony i zabity w bitwie pod Akwileją w 340 r. n.e. Konstans zagarnął jego część imperium. Przeciwko Konstansowi wszczął bunt jeden z jego dowódców – Magnencjusz, który obwołał się cesarzem. Konstans zginął podczas ucieczki przed uzurpatorem w 350 r. w Galii. Jego prowincje objął Konstancjusz II.
[3. (Filostorgios 2, 4)
Konstantyn skazał swojego syna Kryspusa na śmierć oszukany fałszywymi oskarżeniami jego macochy. Kiedy zaś z kolei ona została przyłapana na cudzo‑
łóstwie z jednym z kurierów33, on rozkazał udusić ją w gorącej łaźni. I dodaje, że niedługo potem Konstantyn, gdy przebywał w Nikomedii, został otruty przez braci i w ten sposób poniósł karę za zabicie syna34.]
[4. (Sozomen 1, 5)35
Wiem oczywiście dobrze, że poganie36 uważają, iż Konstantyn, kiedy zabił kilku spośród swoich najbliższych krewnych i pomógł w zamordowa‑
niu Kryspusa, swojego syna, żałował tego. I w sprawie pokuty oczyszczającej radził się filozofa Sopatra, kierującego w owym czasie szkołą Plotyna. Ten zaś oświadczył, że nie istnieje żadna pokuta oczyszczająca z tego rodzaju przewi‑
nień. Cesarz zaniepokojony taką odpowiedzią spotkał się przypadkiem z bis‑
kupami, którzy obiecali skruchą i chrztem oczyścić go ze wszystkich grzechów.
Ucieszył się Konstantyn z tych słów, które były zgodne z jego celem i pełen podziwu dla doktryny został chrześcijaninem i swoich poddanych nakłaniał do tego samego.
(Zosimos 2, 29–38) 10[(Filostorgios 3, 1)
Konstans, który był najstarszym z synów Konstantyna, spiskował przeciwko swojemu bratu Konstantynowi. I ten [Konstantyn] ścierając się w walce z jego dowódcami, został zabity, a jego część cesarstwa została przyłączona do tej Kon‑
stansa37.]
(Zosimos 2, 39–41)
