Panu Profesorowi Bogumiłowi Grottowi na 70-lecie urodzin
fot. Rafał Korzeniowski
NOMOS pod redakcją
Rafała Łętochy Studia nad współczesną myślą polityczną
Religia
Polityka
Naród
© Copyright by Zakład Wydawniczy »NOMOS«, 2010
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapi- sywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: dr hab. Jerzy Kornaś
prof. dr hab. Włodzimierz Pawluczuk
Książka dofinansowana przez Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja wydawnicza i I korekta: Anna Grochowska-Piróg II korekta: Magdalena Pawłowicz
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki: Kompania Graficzna – Joanna i Wojciech Jedlińscy
ISBN 978-83-7688-025-9
KRAKÓW 2010
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u tel./fax (12) 626 19 21
e-mail: biuro@nomos.pl www.nomos.pl
SPIS tReśCI
Rafał Łętocha, Bogumił Grott. Osoba i twórczość. . . 7 Bibliografia publikacji prof. dra hab. Bogumiła Grotta za lata 1964-2008 . . . 13 CZĘśĆ I – ReLIGIA, POLItYKA, IDee POLItYCZNe
Kazimierz Banek, Fundamentalizm muzułmański i jego współczesne przejawy. . . 33 Jacek Bartyzel, Próba teoretyzacji pojęcia ‘prawica’ . . . 47 Rafał Łętocha, Solidaryzm chrześcijański w ujęciu Leopolda Caro . . . 70 Remigiusz Okraska, Słowiańska sielanka. Józef Niećko i jego
„neopogańska” wizja dziejów Polski . . . 81 Bogdan Szlachta, Konteksty narodzin chrześcijańskiej refleksji politycznej
(wprowadzenie do badań) . . . 97 CZĘśĆ II – OBLICZA NACJONALIZMU
Grzegorz Baziur, Piłsudczycy, narodowcy i partie lewicowe wobec ideałów
wychowawczych polskiego harcerstwa w latach 1911-1939 . . . 127 Aneta Dawidowicz, Oblicze społeczne „Przeglądu Narodowego” (1908-1914,
1919-1921) . . . 153 Rafał Dobrowolski, Narodowo-Państwowi w Lubelskiem (1934-1939) . . . 164 Andrzej Dwojnych, Tadeusz Świecki i jego myśl społeczno-polityczna . . . 183 Olgierd Grott, Funkcja Kresów Wschodnich w publicystyce „Nowej Polski” . . . 205 Przemysław Jastrzębski, Polski czerep rubaszny. Publicystyka obozu
narodowego w okresie międzywojennym wobec dziedzictwa
I Rzeczypospolitej . . . 221 Inna Kawiernikowa, „Nasz Dziennik” a nacjonalizm . . . 227 ewa Maj, Pojęcie narodu i jego derywaty w publicystyce politycznej Związku
Ludowo-Narodowego . . . 238 Czesław Partacz, Istota banderyzmu czyli ukraińskiego integralnego
nacjonalizmu . . . 249 Artur Paszko, Stosunek ugrupowań narodoworadykalnych okresu okupacji
do religii i wspólnot religijnych . . . 259 Mieczysław Ryba, Narodowcy lubelscy u progu polskiej niepodległości
1918 r.. . . 269
6 Spis treści Błażej Sajduk, Monarchizm i nacjonalizm w myśli Leszka Adolfa
Gembarzewskiego. . . 275 tomasz Sikorski, Krytycy, „rewizjoniści” czy surowi cenzorzy? Garść uwag
o narodowodemokratycznym modelu polityki niepodległościowej
w publicystyce opozycyjnej lewicy laickiej w latach 70. XX wieku . . . 284 tomasz Szczepański, Działalność polityczna Bolesława (Bernarda)
Tejkowskiego do roku 1989 . . . 298 Jarosław tomasiewicz, Lud − naród − słowiańszczyzna. Lewicowy
nacjonalizm Polskiego Związku Wolności (1939-1944) . . . 325 Jarosław tomasiewicz, Naród jako projekt. Wielkosyryjski nacjonalizm
narodotwórczy . . . 333 Patryk tomaszewski, Konfederacje i korpusy akademickie w czasach II RP . . . 339 CZĘśĆ III – SPRAWY NARODOWOśCIOWe
Mirosław Habowski, Polskie reakcje na deklarację Bundestagu „Wypędzeni, przesiedleńcy i mniejszość niemiecka pomostem między Niemcami i ich
wschodnimi sąsiadami” . . . 351 Lucyna Kulińska, Więźniowie własnych wizji, czyli dlaczego prometejskie
elity władzy II RP okazały się niezdolne do udźwignięcia problemu ukraińskiego (polemika z wybranymi wątkami pracy Timothy Snydera
pt. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę) . . . 365 Maciej Strutyński, Zagadnienia wschodnich ziem II RP na łamach pisma
„Droga” . . . 383 Bibliografia . . . 393 Noty o autorach . . . 429
7
Rafał łętocha
BOGUMIŁ GROtt. OSOBA I tWÓRCZOśĆ
Bogumił Grott urodził się w Warszawie 3 stycznia 1940 roku. Ojciec eugeniusz Grott, syn warszawskich przemysłowców, był inżynierem i właścicielem firmy zaj- mującej się budową mostów oraz oficerem rezerwy Wojska Polskiego. Brał udział w kampanii wrześniowej jako saper, po czym wycofał się ze swoim oddziałem na Litwę. W roku 1940 został wywieziony w głąb ZSRS i zaginął bez wieści. Matka Kazimiera Grottowa z Adamowiczów pochodziła z rodziny ziemiańskiej z tradycjami niepodległościowymi. Jej dziadek tytus Opaliński brał udział w powstaniu stycznio- wym, a ona była członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej. Ukończyła studia w za- kresie historii sztuki na Uniwersytecie Poznańskim, uzyskując stopień doktora filozo- fii. Była autorką prac naukowych. Po II wojnie światowej przyjęła pracę w Ministerstwie Kultury i Sztuki na stanowisku dyrektora departamentu. Jednak, gdy w roku 1946 wyjechała do Moskwy z wystawą polskiej grafiki i podjęła starania celem odszukania męża, padła ofiarą donosu ze strony muzykologa Zofii Lissy, przebywającej wów- czas w Moskwie, która uznała, że podjęte przez Grottową poszukiwania były aktem wrogości w stosunku do ZSRS. Po powrocie do kraju została usunięta z pracy w mi- nisterstwie. W latach następnych pracowała w bibliotekarstwie, z czego ostatnie 10 lat życia w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie na stanowisku kierownika Działu Gromadzenia.
Bogumił Grott spędził w Warszawie lata okupacji, tygodnie powstania warszaw- skiego i pięć powojennych lat. Atmosfera panująca w domu oraz wstrząsające przeży- cia i zagrożenia we wczesnym dzieciństwie w okupowanej Warszawie (w mieszkaniu przebywały dwie osoby narodowości żydowskiej), a potem podczas powstania, jak też późniejsze objawy dyskryminacji rodziny ze strony władz komunistycznych, za- ważyły w nieprzemijający sposób na jego kształtującej się osobowości, późniejszych postawach, poglądach politycznych oraz na rozwijających się potrzebach poznaw- czych. Ześrodkowały się one wokół historii, kultury, polityki i zagadnień etyczno- -moralnych. Rejestrowane od dzieciństwa różne sytuacje, nieraz dramatyczne, podsu- wały wiele pytań, które domagały się odpowiedzi. Stąd był już tylko krok do myślenia o samodzielnych badaniach naukowych, które w końcu stały się pewną formą rozra- chunku z recypowaną rzeczywistością.
Bogumił Grott opuścił stolicę w połowie szkoły podstawowej, przenosząc się wraz z matką do Krakowa. tu ukończył szkołę podstawową, a potem Liceum Ogól- nokształcące im. A. Witkowskiego. W roku 1958 wstąpił na Wydział Filozoficzno- -Historyczny Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie uzyskał magisterium z zakresu ar-
8
cheologii polskiej. W celu pogłębienia swego wykształcenia podjął również zaoczne studia historyczne na Uniwersytecie Łódzkim. Następnie przystąpił do pracy nad roz- prawą doktorską pt. „Pierwsi Piastowie oleśniccy”, która dotyczyła w głównej mierze stosunków narodowościowych na Ziemi Oleśnickiej w późnym średniowieczu. Pro- motorem został prof. dr hab. Roman Heck z Uniwersytetu Wrocławskiego. W grudniu 1974 roku z powodzeniem obronił dysertację doktorską i otrzymał stopień naukowy doktora nauk humanistycznych. Wkrótce podjął pracę na stanowisku adiunkta w Wyż- szej Szkole Pedagogicznej w Kielcach. Niedługo potem na Uniwersytecie Jagielloń- skim powstał Instytut Religioznawstwa, w którym Bogumił Grott został zatrudniony.
Wówczas to podjął badania związków pomiędzy katolicyzmem a polskim nacjonali- zmem. Zaowocowały one rozprawą habilitacyjną pt. Nacjonalizm i religia – proces zespalania katolicyzmu z nacjonalizmem w jedną całość ideową w myśli Narodowej Demokracji (1926-1939), opublikowaną w roku 1984 przez Wydawnictwo Uniwersy- tetu Jagiellońskiego. Kolejną książką Grotta, stanowiącą dopełnienie jego habilitacji, była praca pt. Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo-radykalnych do roku 1939, wydana przez to samo wydawnictwo w roku 1987. Obrany w tych publikacjach kierunek badań dotyczył aksjologicznych aspektów doktryn nacjonalistycznych w Polsce i w jakimś zakresie kultury duchowej Polaków. Badania takie o charakterze interdyscyplinarnym, rzucone na szersze europejskie tło porównawcze, dawały cieka- we wyniki umożliwiające znalezienie odpowiedzi na wiele pytań dotyczących mecha- nizmów rządzących nowszymi dziejami Polski. Grott stwierdził bowiem, iż badania nad nacjonalizmem muszą uwzględniać wiedzę w zakresie kultury czy duchowości poszczególnych narodów. tymczasem − jak zauważał − większość badaczy zajmują- cych się ruchami nacjonalistycznymi skupia się albo wokół wydarzeń dotyczących działalności partii o tym charakterze, zajmując się tzw. historią wydarzeniową, albo też wokół kwestii dotyczących władzy politycznej i instrumentów służących jej zdo- byciu i utrzymaniu, pozostawiając poza obszarem swoich zainteresowań zagadnienia związane z kulturą, religią i życiem duchowym. Bogumił Grott, jak sam przyznawał, czuł się inspirowany pracami prof. Leona Halbana, badacza współzależności pomię- dzy religiami a niemieckim nacjonalizmem i kulturą niemiecką. efektem tych inspi- racji będzie najbardziej znana jego praca, stanowiąca niejako podsumowanie wielo- letnich badań nad rolą katolicyzmu w myśli obozu narodowego, pt. Nacjonalizm chrześcijański: myśl społeczno-państwowa formacji narodowo-katolickiej w Drugiej Rzeczypospolitej, która doczekała się trzech wydań (wyd. 1 − 1991, wyd. 2 zm.−
1996, wyd. 3 uzup. − 1999). W najpełniejszy chyba sposób Grott wykorzystał w niej wypracowaną przez siebie metodę badań nad nacjonalizmem, która polega na analizie wypływającego z religii podłoża aksjologicznego danego nacjonalizmu. W książce została przedstawiona ideologia różnych odłamów nacjonalizmu polskiego (Stronnic- two Narodowe, Obóz Narodowo-Radykalny ABC, Ruch Narodowa-Radykalny „Fa- langa”, Związek Młodych Narodowców, Grupa „Wielka Polska”, Obóz Zjednoczenia Narodowego, „Zadruga”, jak i inne pomniejsze grupy) na tle europejskim. Wykorzy- stując wypracowaną przez siebie metodę badawczą, Grott wskazał na zasadnicze róż- nice pomiędzy poszczególnymi nurtami polskiego nacjonalizmu, porównał i wydobył
Rafał Łętocha
9 jego specyfikę, dokonując analizy komparatystycznej z różnymi nurtami europejskie- go nacjonalizmu, jak np. narodowy socjalizm, faszyzm, Action Française, salazaryzm, frankizm czy hiszpańska „Falanga” tzw. wczesna. Biorąc pod uwagę stosunek do re- ligii i związanych z nią wartości, wyodrębnił trzy grupy nacjonalizmów:
1. Kształtujące się pod wpływem koncepcji świeckich, co nakazywało traktować religię i Kościół tylko jako fakt, bez uwzględniania jednak we własnych ideach i doktrynach po- litycznych wymogów stawianych przez katolicyzm lub inne wyznanie chrześcijańskie.
2. Szukające uzasadnienia dla swoich twierdzeń w wartościach religijnych czy wręcz na- uce Kościoła (...).
3. Kwestionującą chrześcijaństwo w jego ortodoksyjnej formie (np. „Deutsche Christen”
w Niemczech) lub nawet je odrzucającą, aby zwrócić się ku ideom neopogańskim, a w konsekwencji zanegować uniwersalizm i personalizm (Grott 1993: 8).
Podejście takie wydaje się być niezwykle wartościowe, ważne i − jak podkre- ślała to chociażby Gertrude Himmelfarb − umykające zazwyczaj uwadze history- ków, w związku z czym „w większości prac poświęconych nacjonalizmowi wybit- ni historycy (zarówno konserwatyści jak i liberałowie) prawie nie wspominają o religii jako o znaczącym czynniku w historii” (Himmelfarb 2006/2007: 311).
Zauważyła ona również, że paradoksem naszych czasów jest, iż „w internacjonali- stycznym świecie szerzy się nacjonalizm, w świeckim świecie religia jest żywotna i ma się dobrze” (ibidem: 316). Wydawać by się mogło, że w społeczeństwach libe- ralnych sfery te zostały od siebie skutecznie odseparowane, że doszło do całkowitej sekularyzacji polityki i języka politycznego, który stał się w pełni autonomiczny.
Wielu badaczy zwraca jednak uwagę na to, że język polityki zawsze będą przenikać sui generis porywy religijne, że to, co doczesne, przenika się w nim z doświadcze- niem boskiej transcendencji (Voegelin 1993: 63). ernst-Wolfgang Böckenforde wskazywał zaś nawet, iż rozdzielenie tego co polityczne i religijne nie jest możli- we z natury rzeczy nawet w państwie liberalnym, laickim, neutralnym światopoglą- dowo, treści religijne bowiem ciągle przedostają się w sferę relacji i napięć poli- tycznych.
Powód jest prosty – pisał niemiecki badacz – ale należy go stale podkreślać, bowiem wy- raźnie sprawia trudność zaakceptowanie i zrozumienie, że polityczność nie jest dziedziną możliwą do rozgraniczenia ze względu na swój przedmiot; stanowi raczej obszar publicz- nych relacji między ludźmi i grupami ludzi, który wykazuje pewne nasilenie asocjacji i dy- socjacji, który czerpie swój „materiał” ze wszystkich dziedzin nauki i życia (Carl Schmitt).
Również religia, a ściślej mówiąc treści wiary, zasadnicze postawy wynikające z religii, nauki i przykazania religijno-teologiczne ciągle mogą, w zależności od danej sytuacji, wkraczać na pole polityki. Religia i teologia nie unikną tego, ograniczając się do „czysto”
religijno-teologicznych wypowiedzi i nauk, w przeciwnym razie oznaczałoby to przejście do zredukowanej religii, dostosowanej politycznie. Jeżeli nie dadzą się one zredukować i pozostaną wierne swojej misji i istocie, nie kierując się względami bieżącej polityki, nie będą wprawdzie stale konieczne, ale nadal stanowić będą (również) polityczne czynniki i siły oddziaływania (Böckenforde 2005/2006: 308-309).
Bogumił Grott. Osoba i twórczość
10
W związku ze zmianą warunków politycznych, jaka nastąpiła w Polsce w roku 1989, Bogumił Grott zaczął się żywo interesować problematyką Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Brał udział w zjazdach powstających wówczas towarzystw kreso- wych oraz nawiązywał kontakty z polskimi organizacjami wyłaniającymi się na daw- nych Kresach, jak też podejmował naukowe tematy badawcze związane z utraconymi przez Polskę terenami. Wraz z osobami zajmującymi się tą samą problematyką zaczął redagować serię prac zbiorowych poświęconą Kresom, a w szczególności najnow- szym stosunkom polsko-ukraińskim i ludobójstwu dokonanemu przez nacjonalistów ukraińskich (UPA) na ludności polskiej. W ramach tej serii ukazały się następujące książki pod redakcją Bogumiła Grotta: Polacy i Ukraińcy dawniej i dziś (red. 2002), Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1939-2004 (red. 2004), Materiały i studia z dzie- jów stosunków polsko-ukraińskich (red. 2008) oraz Religijne, polityczne i kulturalne aspekty sprawy polskiej na Kresach Wschodnich (w druku); kolejne tomy są w przy- gotowaniu. Książkę Dmytro Doncowa, Nacjonalizm (wstęp, tłumaczenie, komentarze i analiza Wiktor Poliszczuk), Bogumił Grott opatrzył obszerną przedmową (2008).
Kontynuował też badania dotyczące nacjonalizmu polskiego, czego efektem były chociażby książki: Zygmunt Balicki ideolog Narodowej Demokracji (1995) − pierw- sza biografia polityczna trzeciego z ojców-założycieli Ligi Narodowej, czy też Reli- gia, cywilizacja, rozwój. Wokół idei Jana Stachniuka (2003) − pionierska praca doty- cząca ideologii tworzonej przez nieliczne acz prężne pod względem ideotwórczym środowisko „Zadrugi”, a przede wszystkim jej założyciela Jana Stachniuka „Stoi- gniewa”.
Zainteresowania naukowe, jak też sympatie polityczne zaprowadziły Bogumiła Grotta w szeregi towarzystwa Obrony Kresów Zachodnich oraz do Kresowego Ru- chu Patriotycznego, gdzie wraz z gronem działaczy podjął wysiłki na rzecz powołania do życia Instytutu Kresowego jako placówki naukowej mającej dostarczać wiedzy o panujących tam stosunkach dawniej i dziś oraz utrzymywać kontakty z żyjącymi tam dotychczas Polakami.
W roku 1996, w wyniku postępowania wszczętego przez Radę Wydziału Histo- rycznego UJ, Bogumił Grott uzyskał tytuł naukowy profesora. W roku 1997 otrzymał stanowisko profesora nadzwyczajnego UJ, a w roku 2005 został mianowany profeso- rem zwyczajnym tejże uczelni. Poza pracą w Instytucie Religioznawstwa UJ, prof.
Grott był zatrudniony jako politolog w Wyższej Szkole ekonomiczno-Humanistycz- nej w Bielsku-Białej. W 2003 roku został pierwszym dyrektorem Instytutu Politologii w nowo powstałej Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Oświęcimiu. Na swo- im koncie ma siedmiu wypromowanych doktorów. Napisane pod jego kierunkiem doktoraty zostały opublikowane (z wyjątkiem jednego) i stanowią istotny wkład do badań nad relacjami pomiędzy religią a polityką.
Działalność naukowa Bogumiła Grotta spotykała się od początku jego kariery z życzliwym przyjęciem oraz uznaniem. świadczą o tym liczne recenzje, w tym za- graniczne, jego habilitacji oraz kolejnych książek. Poprzez łączenie metod właści- wych dla historii, politologii i religioznawstwa wyjaśnił on wiele aspektów z dziejów polskiej prawicy, a w szczególności jej podstaw aksjologicznych. Ułatwiło to odróż-
Rafał Łętocha
11 nienie polskiego nacjonalizmu od niemieckiego czy ukraińskiego, o czym na ogół nie pisywali powojenni historycy krajowi, ograniczając się do faktografii historycznej.
Z tego też powodu prace prof. Grotta wysoko oceniono w środowisku historyków emigracyjnych. W londyńskich „tekach Historycznych” pisano, iż: „Prace tego histo- ryka czyta się z prawdziwa przyjemnością i dumą. Niewielu dziejopisarzy w kraju może się pochwalić taką rzetelnością moralną i naukową” (Bóbr-tylingo 1988-1989:
151-164). Jako historyk idei i specjalista od ruchu nacjonalistycznego w Polsce, czę- sto był proszony o wygłaszanie odczytów nie tylko dla szerszej publiczności, ale i w ramach zajęć uniwersyteckich w innych miastach (np. na Uniwersytecie Warszaw- skim, Uniwersytecie Łódzkim, Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Uniwersytecie Mikołaja Kopernika), jak też na licznych konferencjach naukowych w kraju i zagra- nicą. Jego prace są bardzo często cytowane przez wielu autorów zajmujących się ru- chami prawicowymi w XX wieku.
Profesor Bogumił Grott nie stronił od tematów trudnych, często niemile widzia- nych przez niektóre środowiska z przyczyn pozamerytorycznych. Niemniej zawsze udawało mu się konsekwentnie realizować stawiane sobie cele. W sporej mierze przy- czynił się do odkłamania niektórych obszarów wiedzy z zakresu przede wszystkim historii idei, prezentując zawsze godną podziwu rzetelność badawczą oraz odporność na naciski ideologiczne zarówno w czasach komunistycznych, jak i w późniejszym okresie, kiedy to w imię politycznej poprawności zaczęto lansować jedynie obowią- zującą wizję nacjonalizmu.
Niniejsza książka stanowi dar dla Profesora od osób, które cenią Jego osobę i dzie- ło, niektórzy również czują się Jego uczniami i w ten sposób pragną wyrazić Mu wdzięczność za pomoc i inspiracje. W imieniu własnym i całego zespołu autorskiego składam Profesorowi życzenia dalszej owocnej pracy, której efektem niech będą ko- lejne znakomite dzieła.
Bogumił Grott. Osoba i twórczość
