In sty tü f ^ i ^ s k i
S e r i a VI
S p r a w y c z e c h o s ło w a c k i e
K o m u n i k a t Nr 4 4 S e r i a VI
S p ra w y c z e c h o s ło w a c k i e
Mgr Maria S uboczow a
K R A JO B R AZ CZECHOSŁOWACJI*)
P rzeszło ść M asyw u C zeskiego. R zeźb a Szum aw y, Lasu C zeskiego, Gór K ruszczow ych, Gór D ou p ow skich i Średnich.
C z e c h o sło w a c ja jest kra je m , w k t ó r e g o rz eźbie z a z n a c z a się w y ra ź n ie p rz e w a g a gór. Czechy zachodnie, p ó łn o c n e M o r a w y i Śląsk w y p e łn ia M a sy w Czeski. K a r p a t y n a to m ia s t zaj
mują p r a w ie c a łą S ło w a c z y z n ę a ta k ż e w sch o d n ie części M o ra w i Śląska. M o r a w y i Śląsk są w ięc k ra in a m i przejściow ym i, gdzie zbliżają się — p rz e d z ie lo n e w y ra ź n ie s z e ro k ą B r a m ą M o r a w s k ą — dw a ró ż n o w ie c z n e m a sy w y s t a r y czeski i m ło d y k a r packi. O b sz a ry nizinne z n a jduje m y w dolin ach w ię k s z y c h rzek.
a w ięc na S ło w acz y źn ie n a d Dunajem, p r z y ujściu doń M o ra w y , W a g u i H ro m u oraz n a p o g ra n ic zu z R osją w d o rz e c z u średniej Cisy; — n a M o r a w a c h n a d ś re d n ią M o r a w ą i g ó rn ą Dyje oraz w C z e c h a c h na półn o c i p ó łn o c n y -w s c h ó d od Pragi n a d Łabą.
P rzeszłość M asyw u C zeskiego.
W M asy w ie C zeskim w y ró ż n ia m y n izinną nieck ę Łaby, M a syw P o łu d n io w o -C z e sk i o ra z b rz e ż n e p a s m a S zum aw y, Lasu Czeskiego, G ó r K ru sz czo w y ch , S u d e tó w i W ie r z c h o w in y Cze- s k o -M o ra w sk iej. P a s m a le żą ce na p o g ra n ic z u w y k r a c z a j ą p o za o b s z a r C zec hosłow acji i z a c h o d z ą na te re n p a ń s t w s ą s ie d nich. Nie w d a ją c s ę w szczegóły b u d o w y geologicznej w s p o m nimy, że głów ny z r ą b M a s y w u C zeskiego— M a sy w P o łu d n io w o - Czeski z b u d o w a n y z gnejsu i s fa łd o w a n y w za ran iu dziejów z i e mi, prz ez cały c ąg ty c h dziejów ulegał g łę b o k o sięgającem u zni
szczeniu. W swej głównej zrę b o w e j m asie nie b y ł on nigdy c a ł kow icie dnem m orskim , ja k k o lw ie k w jego najbliższym o to c z e niu p o w s t a w a ł y i z n ik a ły m orza; w je d n y ch o k r e s a c h fa łd o w a ń sta n o w ił s z ty w n ą m asę o p o r o w ą u le g a ją c ą ty lk o p rz esu n ięcio m i s p ęk a n io m , w innych by ł o d m ła d z a n y le k k im i fałdam i. — R o z p o c z ę te w późn y m d e w o n ie i trw a ją c e p rz e z cały k a r b o n ru c h y
*) P a t r z k o m u n i k a t N r 45, k t ó r y s t a n o w i z ninie jszym j e d n ą c a ł o ś ć t r e ś c i o w ą .
-— 2 —
g ó r o tw ó r c z e h e r c y ń s k ie po za p o łu d n io w ą A n g h ą , p ó łn o c n ą F ra n c ją , p o łu d n io w ą Belgią, południow ym i i ś ro d k o w y m i N ie m cami, n asz y m i G. Św iętokrzyskim i, — o bjęły t a k ż e M a s y w C z e ski. F a łd o w a n ia te w y p ię trz y ły b rz e ż n e góry M a sy w u C z e s k ie go, t, i. Szum aw ę, C zesk i Las, G. K ru sz c o w e i S u d e ty W s c h o d nie. Z achodnie i ś r o d k o w e części ty c h o s ta tn ic h z o s ta ły w y p i ę trz o n e już przez fa łd o w a n ia k a le d o ń s k e, by w czasie fa łd o w a ń h e r c y ń s k ic h sta n o w ić m asę o p o ro w ą u le g a ją c ą jedynie dyzlo- k ac jo m i p rz esu n ięciu ku w schodow i. W o k re sie p o -h e rc y ń - skim c a ły M a sy w C zeski podlegał m szcz ący m siłom g o rą ceg o i w ilgotnego k lim a tu d o tego stopnia, że w p e r m ie s ta n o w i już p ra w ie ró w n ię , p o n a d k t ó r ą w z n o sz ą się m iejscam i n a b r z m ie n ia s k a ł o d p o rn y c h n a zniszczenie t. zw. tw a rd z ie le . W m e zo z o ik u m n a o b sz a r M asy w u C zeskiego p r z e n ik a od pó łn o cn eg o z a c h o d u i od p o łu d n ia M o r a w m orze jurajskie i później zna cznie rozleg- lejsza tra n sg re sja k r e d o w a . Ślady jej w p o sta c i p ia s k o w c ó w i m argli są w y ra ź n e w północn o -z ach o d n ic h , śro d k o w y c h , a z w ła szcza w p ó łn o cn o -w sch o d n ich C z e c h a c h i p ó łn o c n o -z a c h o d n ic h M o ra w a c h . O w ielk im zasięgu tego m o rz a ś w ia d c z ą jego p o ziomy abrazy jn e zn a lezione w W ierzch o w in ie C z e s k o - M o ra w - skiej n a w y sokości 650— 700 m, oraz na p rz e d p o lu S zu m aw y , Lasu C zeskiego i K a r k o n o s z y w podobnej wysokość". W t r z e ciorzędzie, w czasie fa łd o w a ń alp ejsk ch M asy w C zesk i jest s z ty w n ą k r ą i uleg a p o trz a s k a n iu . P o w s ta ją p ę k m ę c ia n a p o łudnie od S u d etó w , p o d G ó ra m i K ru sz c o w y m i i połu d n io w o - czeskie. W z d łu ż ty c h p ęk n ięć n a s tą p iło o bniżenie części w e w n ę trz n e j M asy w u C z e sk ie g o a p o d niesienie części o tacz a ją c y c h , k t ó r e dz ęki tem u n a b r a ły cech górskich. P ró c z u s k o k ó w b r z e ż n y c h pow stały , z w ła s z c z a w S u d e ta c h , u s k o k i w e w n ę tr z n e . W z d łu ż nich p e w n e części w y p ię trz o n y c h p asm uległy obniże- niu, lub dźwignięciu. — R ów nież w trz e c io rz ę d z ie w z d łu ż linii d y z ło k ac y jn y ch w y l e w a się lawa, d z ia ła ją w u lk a n y . P o w s t a ją w M asyw ie C z e sk im w u lk an icz n e G ó r y D o u p o w s k 'e i G ó ry Ś re d n ie a ta k ż e m niejsze u g ru p o w a n ia la w n a p r z e d p o lu S u d e tów. W dyluwium ląd o ló d z w a n y K r a k o w s k im sięgnął po S u dety. O w ysokości, do k tó rej sięgało czoło lo d o w c a ś w ia d c z ą p r z y k ła d o w o z n a le zio n e n a s to k a c h B iskupiej K o p y n a w y s o k o ści 515 m m a te r ia ły n a rz u to w e . P rz e n ik a ją c od p ó łn o c y do doliny N ysy Łużyckiej o ra z w znacznie w ię k s z y m stopn u w regiony M o ra w s k i i Śląski p r z e z B ram ę M o r a w s k ą lą d o ló d p o k r y ł i w y gładził ty lk o niższe części S u d e tó w W sc h o d n ic h . R ó w n o c z e śn ie lo d o w c e w y tw o rz o n e w K a r k o n o s z a c h , S z u m a w ie i W ie lk im Je - sioniku n a d a ły ty m p asm o m d ro b n e ale c h a r a k t e r y s ty c z n e f o r my, jak k o tły lo d o w co w e, m o r e n y c z o ło w e i ru m o w is k a skalne.
M a sy w u Czeskiego. N a sto s u n k o w o n ie w ie lk im jego o b s z a rz e skupiło się w iele je d n o s te k geologicznych, m ając ych sw oją o d r ę b n ą h istorię i swój o d rę b n y w y ra z k ra jo b r a z o w y . P rz e jd z ie my je kolejno.
Szum aw a,
Ciągnie się od najb ard ziej n a p o łu d n ie C zech w ysun iętej p rz e łę c z y W y sz e b ro d z k ie j (713 m) w k ie r u n k u p ó łn o c n o -z a c h o d nim po p r z e łę c z D o m a ż lic k ą (452 m). O bie te p rz e łę c z e s t a n o w iły o d d a w n a g łów ne p rz ejścia z z a m k n ię te g o górami M a s y w u C zeskiego w do rz e c z e D unaju; obec nie p r o w a d z ą ta m tę d y linie kolejow e. C e c h ą c h a r a k t e r y s ty c z n ą k r a jo b r a z u S z u m a w y z b u d ow a nej ze s k a ł k ry s ta lic z n y c h są rozległe, bez w y r a ź n y c h sz c z y tó w p ła sz c z y z n y g rz b ie to w e o w y s o k o ś c i p o n a d 1000 m.
P ła sz c z y z n y te te k to n ic z n ie a t a k ż e ero zy jn y m działa ń em w ód W e łt a w y i jej d o p ły w ó w z o s ta ły ro z c ię te n a szereg k ier, u ło ż o n ych w d w a rz ęd y ; p rz e d z ie la je p o d łu żn ie dolina górnej W e ł t a wy. W części z e w n ę trz n e j, południo w o -za ch o d n iej, k t ó r a p r o gi em u s k o k o w y m o p a d a w s tro n ę B a w a rs k ie g o Lasu, n a p o g r a niczu z A u s t r i ą i B a w a r ią z g r u p o w a n e są w y so k ie s zc zy ty S z u m a w y z najw yższym szc zy tem R o k le (1452 m). Część w e w n ę t r z na p ó łn o c n o -w s c h o d n ia łago d n ie i sto p n io w o p rz e c h o d z ą c a w m a s y w P o łu d n io w o -C z e sk i jest nieco niższa, od pop rz ed n iej.
N a z w y ż sz y m jej s z c zy tem jest Boubin (1362 m). Siadem dyluw ial- nego z lo d o w a c e n ia S z u m a w y są m o re n o w e jezio rk a p o ło ż o n e na zna czne j w y so k o ści w ś ró d p ię k n y c h ś w ie r k o w y c h lasów. S ą to je z io rk a P le k e n s z ta jn n a wys. 1070 m, o ra z w północnej części S z u m a w y leżą ce jezioro C z a r n e i Czarcie. Za w y ją tk ie m s a m ych s z c z y tó w p o k r y ty c h c z ę sto ru m o w isk ie m sk a ln y m Szu- m a w ę p o k r y w a ją łasy szpilkow e. S ą one ź ró d łe m u tr z y m a n a c z ło w ie k a i p o d s t a w ą g ospodarki. D r z e w o jest p r z e r a b ia n e u p o d n ó ż a gór w licznych fa b r y k a c h p rz e m y s łu d rz ew nego, lub też s p ła w ia n e dalej (Mhlą do D unaju a W e ł t a w ą do Ł aby) r z e kam i na e k sp o r t. J e s t to ty m łatw iejsze, że w ysokim i szc zy tam i S z u m a w y p rz e b ie g a dział w o d n y d o rz e c z a D unaju i Łaby.
C zeski Las.
J e s t p rz e d łu ż e n ie m S z u m a w y od p r z e łę c z y D om ażlickiej w k ie r u n k u p ó łn o c n o -z a c h o d n im p o obniżenie nad g ó rn ą O hrze.
Z b u d o w a n y z ty ch sam y ch s k a ł k ry s ta lic z n y c h co S zu m aw a , jest Czeski L as od niej niższy i p r z e d s ta w ia jednolity, p o k r y t y l a s a mi m asyw , o d w a d n ia n y ku w schodow i p r z e z zbiegające się ku n ec ce pilzneńskiej d o p ły w y B erounki, k u p o łu d n io w e m u z a c h o dowi p rz e z d o p ływ y rz ek i Niaby. Z s z c z y tó w najw yższym i są
- 4 -
C z e r c h c w (1039 mj i D y te ń (939 m j.P o d s ta w ą gosp o d ark i, p o d o b nie ja k V/ S z u m a w ie jest b o g a c tw o lasów. Na p ó łn o c y C zeski L as o p a d a progiem k u trz e c io rz ę d o w e j niecce, k t ó r ą p rz e c in a r z e k a O brze. N ie c k a t a z w a n a c h e b s k ą od m iasta C h e b p o ło ż one go n a jej dnie o d g ra d z a C zeski Las od p o ło ż o n y c h n a po g ra - n czu z S a k s o n ią g ra n ito w y c h Gór S m reczyńskich, o siągających w y s o k o ś ć 1000 m. Ze S m recz ynam i, k t ó r e p rz yję ły n a z w ę od p o r a s ta ją c y c h je w s p a n ia ły c h la só w ś w ie rk o w y c h , łą c z ą się k r y sta lic z n e p ła sk o w y ż e łu p k o w y c h Gór H alstrow skich. T e o s t a t nie w k ie r u n k u p ó łn o c n o -w sc h o d n im p r z e c h o d z ą w G óry K rusz
co w e, G ó ry K r u s z c o w e cią g n ą się na p rz e s tr z e n i 120 km po p r z e łę c z N a k le rz o w s k ą . Ś red n ia ich w y s o k o ś ć w yn o si p o n a d 900 m, najw y ż szy m s z c zy tem jest K linow iec (1244 m). R ozległa w ie r z c h o w in a G ó r K ru sz c o w y c h z b u d o w a n a z ró ż n y c h sta ro - k r y s ta lic z n y c h skał, łagodnie, h ic z e m 1 le k k o n a c h y lo n y d a c h p rz ech o d z i k u p ó łn o c n e m u zachodow i. Z u p ełn ie inaczej, bo stro m y m : w y r a ź n ie z a ry so w a n y m i u sk o k am i, tw o rz ą c y m i e f e k to w n e te ra s y o p a d a ją G ó ry K ru sz c z o w e lcu p o łu dniow o- w sch o d o w i. T e r a s y ja k i z a p a d lis k o u ich p odnóża , z w a n e r o w e m te k to n ic z n y m O hrze, k t ó r a p łynie jego dnem, są w y n ik ’em k ilk a k r o tn e g o z a p a d a n i a się części w e w n ę trz n e j M a s y w u C zes
k ieg o a dźw igania się G ó r K ru sz c z o w y c h w zdłuż p o w s ta łe g o w oligocenie usk o k u . S tr o m y te n 540 m e tr o w y próg u ro z m a ic a ją g łę b o k o w c inające się w podłoże k r ó tk ie i o z n a c z n y m s p a d k u d o p ły w y O hrze i Biliny. W p rz e c iw ie ń s tw ie do innych g ór c z e sk ich G ó r y K ru s z c z o w e są m ało zalesione; n a to m ia s t u p r a w a roli i o sad n ictw o sięga w y s o k o na ich w ie rz c h o w in ę . T u taj zna jduje się najw yżej w C z e c h a c h p o łożona, bo n a w y sokości p o n a d 1000 m n a d poziom m orza, o sad a Boży D ar. J a k sam a n a z w a w skazuje, G ó r y K ru sz c z o w e o b fito w a ły w b o g a c tw a m i
n e r a ln e , dzisiaj są one już w z n a czn y m stopniu w y e k s p l o a to w a ne. Z najbardziej w a ż n y c h i z n a n y c h są dzisiaj w y d o b y w a n e k o ło J o a c h im o w a ru d y u ra n o w e z z a w a r to ś c ią ra du, o ra z t o w a r z y s z ą c e im r a d io a k t y w n e źródła, zn a n e w całym św iecie z w ł a ściw ości leczniczych.
Ściany D ieczió sk ie.
M ęd z y p r z e łę c z ą N a k le r z o w s k ą a G ó ra m i Łużyckim i, z a c h o w u ją c te n sam p ó łn o c n o -w sc h o d n i k i e r u n e k co G ó ry K ru s z c z o we, ro z ciąg ają się t.z w . D ieczióskie Śc any. P r z e c ię te p o p r z e c z nie Ł a b ą , p o obu s tr o n a c h jej g łęb o k ieo v k e n io n u u tr z y m a ły się nie z a b u rz o n e , p o ziom o le żą ce d o dziś — w a r s t w y k r e d o w e w p o sta c i tw a r d y c h p ia sk o w c ó w . B ud u ją one w y so k ie stoliw a (najw yższy Ś nieżnik 721 m), p o p rz e c in a n e g łębokim i w ą w o z a m i
0 stro m y c h ścianach. K e nion Ł a b y i o b s z a r ujściow y do Ł ab y rz e k ; K a m ie n ic y są najpiękniejszym i p a r tia m i tej t. zw. czesko- saskiej Szwajcarii.
Z apadlisko O hrze w y p e łn ia ją m niejsze i w ię k s z e k otlin y p rz e d z ie lo n e G ó ra m i D o u p o w sk im i na cz ę ść m niejszą za c h o d n ią 1 w s c h o d n ią — rozlegle szą. Po za ch o d n iej stro n ie G ó r Dou- p o w s k ch znajdują się k o tlin a c h e b s k a i fa lk n o w s k a . O sią ch jest r z e k a Ohrze, k t ó r a po p rz eb iciu s ę p rz e ło m e m m iędzy G ó ram i K ru sz czo w y m i a G ó ra m i D o u p o w sk im i opuszcza z a p a d lis ko ii p o p rz e z n ie c k ę ż a te c z k ą kieruje się k u Ł a b e. W e w s c h o d niej części z a p a d lis k a n a d r z e k ą Bil n ą ro z p o śc ie ra ją się kotliny c h o in u to w s k a i m o ste c k o -c ie p lic k a . W m łócenie w z a p a d lisk u pod G ó ra m i K ru sz czo w y m i istn ia ło śró d lą d o w e jezioro, w k t ó rym tw o rz y ły się p o k ła d y węgla b ru n a tn e g o . Dzisiaj w ęgiel ten jest w y d o b y w a n y w z a g łę b ia c h c he bskim , fa lk n o w sk im i duch- c o w sk o -c h o m u to w sk im . Ł ącznie dają one 77% ogólnej p r o d u k cji w ę g la b r u n a tn e g o w C zechosłow acji.
C esarski Las i K arlow arskie W ierchy.
Na p o łu d n io w y w sc h ó d od ro w u p o d G ó ra m i K ru sz c o w y m i ro z c ią g a się z e w n ę trz n y , mniej z w a r t y w a ł w zniesień. Z ac zyna się na połu d n io w y m za ch o d z e sta ro - k ry s ta lić z n y m , w y sokim p o n ad950 m (Łysina 978 m), p ięk n ie zale sio n y m C e sa rsk im L a sem. S tro m e u sk o k i oddz elają C e sa rsk i Las od doliny O h rz e a t a k ż e od C zeskiego Lasu, n a to m ia s t n a p o łu d n ie p rz e c h o d z i on łagodnie w zu p e łn ie p o k r y t e lasam i o śre dnie j w y so k o śc i 800 m W ie r c h y T e p e lsk ie . Ü zbiegu rz e k O h rz e i T epl', n a p r a w y m ich b rz e g u ro z ciąg a się p ięk n a, lesista g r u p k a K a r lo w a r s k ic h W ie r c h ó w . U za c h o d n ic h ch p o d n ó ż y w K a rło w y c h W a ra c h , z g łęb o k ic h sz c z e k u w b u d u ią c y c h te góry g ra n ita ch , w y t r y s k a ją g o rą c e ź r ó d ła (42—71" C.). N a w s c h ó d od K a rlo w a r s k ic h W ie r c h ó w w z n o sz ą s ę do w y so k o ści 900 m w sp o m n ia n e już G ó ry D o upow skie. P o w s ta łe w trz e c io rz ę d z ie z w y la n y c h law b a z a lto w y c h są c h a r a k t e r y s ty c z n e sm ukłym i s y lw e ta m ' s to ż k ó w c a łk o w ic ie zalesionych. M ięd zy G ó ra m i D o u p o w sk im i a G ó ra m i Średnim i r o z p o ś c ie r a się s z e r o k a n a 30— 40 k m n ie c k a Ż a te c k a o d w o d n io n a p rz e z O hrze, O b niże nie ż a te c k ie jest d o godnym prz ejściem (liczne szlaki kolejow e) z c e n tr u m Czech w o b s z a r G ó r K ru sz co w y c h .
Średniogórze Czeskie.
N a w sc h ó d od obniżen ia ż a te c k ie g o na nieco z a p a d n ię ty m i p o tr z a s k a n y m cokole w a r s t w k r e d o w y c h i tr z e c io rz ę d o w y c h w znosi się po obu s tro n a c h Ł a b y Czesie a Ś re dniogórz e. S ą to ty p o w e trz e c io rz ę d o w e góry w u lk a n ic z n e . N ajw yższym
147715
- 6 -
sz c z y te m jest p o ło ż o n a n a lew ym b rz e g u Ł aby a z b u d o w a n a z law fo n o lito w y ch M ile sz ó w k a (835 m). W s ą sie d z tw ie ty c h m ło d y c h w u lk a n ó w w y s tę p u ją liczne ciepłe ź r ó dła, ja k w Bilin e, Z aję czyc ach, Cieplicach. U rodzajne, n a s ło n e c z n io n e zboc za G ó r Średnich, szczególnie w m alow niczym p rz e ło m ie Ł a b y są w y k o r z y s ta n e pod w innice i sady.
O b s z a r obejm ujący G ó ry K ruszcow e, z a p a d lis k o n a d O hrze i Biliną o ra z p o łu d n o w o -w sc h o d n ie o b ra m o w a n ie tego z a p a d li
sk a jest n ajbardziej u p rz e m y sło w io n y m i najgęściej z a ludnionym re g io n e m Czech. P o d s ta w ą teg o u p rz e m y s ło w ie n ia są b o g a c tw a n a tu ra ln e . P o z a w sp o m n ia n y m już w ęglem b ru n a tn y m , w y d o b y w a n y m w kilku za g łę b iach , rudam : u ra n u koło Jo a c h im o w a , w o lfr a n itu w C zy n w a ld z ie i G ó rn y m S ła w k o w 'e w y s tę p u ją na tym o b sz a rz e złoża: k ao lin u (K arłow e W a ry , C hodów , P o d b o - rzany), t r z e c io r z ę d o w y c h k w a r c y tó w d o s k o n a łe g o m a te r ia łu do w y r o b u o g n io trw a ły c h cegieł d y n a n so w y c h (Bilina, M ost, Żatec), z n a c z n e p o k ła d y torfu, (Cheb, K raslice, Most) i p o d o b n e do joa- c h im o w sk ich ru d y u r a n o w e (Drmoul k o ło M a r ia ń s k ic h Łaźni), W ie lk im b o g a c tw e m są r ó ż n o ro d n e sk ały b u d o w la n e , jak g ra n ity i po rfiry G ó r S m re c z y ń sk ic h , H a ls tro w sk ic h i C e s a r s k ie g o Lasu, p ia s k o w c e dieczińsk e i b a z a lty G ó r Średnich. O so b n ą pozycję s ta n o w ią w y s tę p u ją c e w pobliżu dyzlokacji te k to n ic z n y c h i t r z e c io rz ę d o w y c h w u lk a n ó w m in e ra ln e ź r ó d ła g o rą c e i ciepłe (K a r
łow e W a ry , Cieplice, Bilina, Zajęczyce, F r a n c is z k o w e Ł aźnie : M a ria ń s k ie Łaźnie). W o k re sie p rz e d w o je n n y m K a rło w e W a ry o d w ie d z a ło 70.000 p rz y je z d n y c h k uracjuszy, w tej liczbie 75%
cudzoziem ców .
W maju 1948 r.
U w a g a : Z e z w a la się n a p r z e d r u k lub d o w o l n e w y k o r z y s t a n i e k o m u n i k a t ó w d la c e l ó w p r a s o w y c h z p o d a n ie m ź r ó d ła .
P a ń s t w . Ka t. Zakl. G raf . O d d z . 3 K -cc 1000 ? a m . 2427 - V . 48. - R 13188
