Jerzy Gułkowski
Zagadnienie interpretacji
przeciwstawienia "esse - id quod est"
w "De Hebdomadibus" Boecjusza
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 253-259
lu d z k a je s t w ię c fo r m a ln y m q u a si p e r se b y to w a n ie m czło w ie k a, z in d y w id u a liz o w a n y m p rz e z m a te rię , d z ię k i cz e m u „ ta o to “ s u b s ta n c ja n a tu r y r o z u m n e j ró ż n i się od in n y c h s u b s ta n c ji o te j s a m e j n a tu rz e . J e r z y G u łk o w sk i Z a g a d n ie n ie in te r p r e ta c ji p rz e c iw s ta w ie n ia „esse — id q u o d e s t“ w „D e H e b d o m a d ib u s “ B o ecju sza . 1. C h a r a k te r y s ty k a p ro b le m a ty k i. P rz e d m io te m o m a w ia n e g o tr a k t a t u B o e c ju sz a je s t w y k a z a n ie , że b y t z r a c ji b y c ia b y te m je s t d o b r y 1. I n n y m i słow y, ch o d zi t u o u w y r a ź n ie n ie je d n e g o z tra n s c e n d e n ta lió w , m ia n o w ic ie — b o n u m . W z w ią z k u z g łó w n y m te m a te m sw y c h ro z w a ż a ń B o ecju sz, ja k to s u g e r u je G ilson, p rz e n o s i w p ła s z c z y z n ę m e ta fiz y c z n ą s ły n n ą u w a g ę A ry s to te le s a : „to, cz y m je s t czło w ie k , je s t czy m ś ró ż n y m od fa k tu , że c z ło w ie k is tn ie je “ 2. J a k w y k a z a li w p o le m ic e ze St. A d a m c z y k ie m , S t. K a m iń s k i i M. K r ą - p ie c 3, c y ta t p o w y ższy n ie d o ty czy r e a ln e j ró ż n ic y m ię d z y is to tą a is tn ie n ie m , lecz z g o d n ie ze s ta n o w is k ie m G ilso n a, z n a c z y ty le ty lk o , że „ z sam e g o o k re ś le n ia is to ty s u b s ta n c ji n ie m o ż n a w n o sić, iż o n a is tn ie j e “ 4. T r a k ta t „D e H e b d o m a d ib u s “ w ie lo k r o tn ie c y to w a n y i k o m e n to w a n y p rz e z sc h o la sty k ó w , in te r p r e to w a n o n a ogół w m y ś l k o m e n ta rz a G ilb e r ta d e la P o rré e , co w g G ils o n a ró w n a ło się w y ja ś n ie n iu o b sc u r u m
p e r o b s c u r iu s 5. J e s t to z ro z u m ia łe w o b e c f a k tu , że G ilb e r ta d z ie li od
B o e c ju sz a sześć w ie k ó w . P o s łu g u je się o n z u p e łn ie o d m ie n n y m n iż B o e c ju sz ję z y k ie m filo zo ficzn y m . P o d c z a s g d y d la B o e c ju sz a tłu m a c z ą cego TO O N , z a S e n e k ą , p rz e z — id, q u o d est, „ b y te m ja k ie jś rzeczy b y ła p rz e d e w s z y s tk im s a m a rzecz, k tó r a je s t (id q u o d e s t)“, d la G il b e r t a b y t ja k ie jś rzeczy (esse) „ je s t ty m , co s p ra w ia , że t a rz e c z je s t ty m , czy m je s t “ (id q u o d est). W y ró ż n ia w ię c w s tw o r z e n ia c h : b y t
(esse) o ra z s u b s ta n c ję — is to tę (id q u o d est). W p ro w a d z a n a d to dość
d z iw n e ro z ró ż n ie n ie m ię d z y s u b s ta n c ją a su b s y s te n c ją . N a z y w a ją c zaś
1 B o e c ju sz : Q u o m o d o s u b s ta n tia e in eo q u o d sin t, b o n a e sin t, c u m n o n s in t s u b s ta n tia lia b o n a (L ib e r d e H e b d o m a d ib u s ), P L 64, 1311— 1314 (w sk r. n p : P L 64, 1311). 2 p o r. E. G ilso n , T o m izm , W -w a 1960, 135. 3 p o r. St. K a m iń s k i, M. K rą p ie c . Z te o r ii i m e to d o lo g ii m e ta fiz y k i, L u b lin 1962, 214. 4 T o m izm , 135. 5 j. w . 136.
B o g a — b y te m (esse) u w a ż a on, że d iv in a e s s e n tia d a je b y t (esse) za p o ś r e d n ic tw e m fo r m ro d z a jo w y c h , w s z y s tk ie m u co j e s t 6. N a ogół u w a ż a się, z g o d n ie ze s ta n o w is k ie m G ilso n a , że ch o cia ż B o ecju sz ja k b y w y c z u w a ł p ro b le m a ty k ę is tn ie n ia , a w k a ż d y m ra z ie p o sz e d ł o k ro k d a le j w ty m k ie r u n k u w s to s u n k u do A ry s to te le s a , to je d n a k n ie m ógł, ch o ćb y z r a c ji n e o p la to ń s k ie j, e s e n c ja lis ty c z n e j k o n c e p c ji b y tu , n ie ty lk o s a m n a le ż y c ie p o s ta w ić z a g a d n ie n ia , lecz ta k ż e z a s u g e ro w a ć je n a stęp co m . Z d ru g ie j stro n y , w g m n ie j lic z n y c h b a d a c z y teg o z a g a d n ie n ia , m o ż n a b y się p o k u sić o n o w e o d c z y ta n ie w s k a z a n e g o tu te k s tu i z b ad ać, czy n ie m ó g ł on, p rz y n a jm n ie j w p e w n e j m ierze, b y ć in s p ir a c ją eg z y s te n c ja ln e j i p lu r a lis ty c z n e j k o n c e p c ji b y t u 7. W y m a g a ło b y to je d n a k s tu d ió w b a rd z o g ru n to w n y c h i w n ik liw y c h . T o też o g ra n ic z ę się ty lk o do a n a liz y s ta n o w is k a G ilso n a.
2. P r ó b a a n a liz y in t e r p r e ta c ji G ilso n a.
D la u w y ra ź n ie n ia ro zb ie ż n o śc i in te r p r e ta c ji ty c h s a m y c h te k s tó w w k ilk u ró ż n y c h p ra c a c h G ilso n a, p rz y to c z ę n a jp ie r w o d n o śn ie m ie js c a w całości, a n a s tę p n ie p o s ta r a m się p o k a z a ć w y n ik a ją c e z e ń r e la c je m ię d zy z n a c z e n ia m i in te re s u ją c y c h n a s te rm in ó w .
Z a jm ę się k o le jn o g ilso n o w sk ą i n te r p r e ta c ją n a s tę p u ją c y c h fr a g m e n tó w te k s tu B o e c ju sz a :
I. „ D iv e rs u m est, esse, e t id q u o d e s t: ip s u m e n im esse n o n d u m e s t; a t v e ro q u o d est, a c c e p ta e ss e n d i fo rm a , e s t a tq u e c o n s is tit“. (P L 64, 1311 В)
II. „ Id q u o d est, h a b e r e a liq u id p r a e te r q u a m q u o d ip s u m est, p o te s t; ip s u m v e ro esse, n ih il a liu d p r a e t e r se h a b e t a d m ix tu m “. (P L 64, 1311 С)
II I. „ D iv e rs u m e s t t a n tu m esse a liq u id , e t esse a liq u id in eo q u o d e s t: illic e n im a c c id e n s, h ic s u b s ta n tia s ig n ific a tu r“ . (P L 64, 1311 С)
IV . „ O m m e q u o d est, p a r tic ip a t eo q u o d e st esse, u t s it: a lio v e ro p a r tic ip a t, u t a li q u it s i t: a c p e r hoc, id q u o d est, p a r t ic i p a t eo q u o d e s t esse, u t s it: e s t v e ro , u t p a r t ic i p a t a lio q u o lib e t“ . (P L 64, 1311 D)
V. „ O m n i co m p o sito a liu d e s t esse, a liu d ip s u m e s t“. (P L 64, 1311 D) T e k s ty te G ilso n i n t e r p r e tu je (b ąd ź k o m e n tu je b e z p rz y to c z e n ia i b e z p o ś r e d n ie j in te r p r e ta c ji) w p r a c a c h :
6 p o r. E. G ilso n , H is to ria filo zo fii c h rz e ś c ija ń s k ie j w w ie k a c h ś r e d n ic h , tł. S. Z a le w sk i, W -w a 1966, 143; o ra z te n ż e , B y t i is to ta , tł. P. L u b ic z i J . N o w a k , W -w a , 1963, 296/7.
7 J a k p is sz e M. G ogacz, w g. H. D. S a ff re y 'a — „ p o p rz e z B o e c q u sz a i D e H e b d o m a d ib u s w n ik a do ś re d n io w ie c z a t a k a in t e r p r e ta c ja te o r ii p rz y c z y n o w o śc i u P lo ty n a , k tó r a je s t n a k o rz y ś ć z a g a d n ie n ia is tn ie n ia “ ; p o r.: K się g a o p rz y c z y n a c h — L ib e r d e c au sis, tł. Z, B rz o sto w s k a i M. G ogacz, W -w a 1970, 107.
1. „ H is to ria filo zo fii c h r z e ś c ija ń s k ie j“ (w sp ó ł.: P h . B ö h n e r), tł. S t. S to m m a , W -w a 1962 (w s k r : H ist. fil. Bćjhn). 2. „ H is to ria filo zo fii c h rz e ś c ija ń sk ie j w w ie k a c h ś r e d n ic h “ tł. S. Z a le w sk i, W -w a 1966 (w s k r .: H ist. fil. 3. „ T o m iz m “, tł. J. R y b a łt, W -w a 1960 (w s k r : T o m izm ) 4. „ B y t i is to ta “, tł. P. L u b ic z i J. N o w ak , W -w a 1963 (w s k r : B yt)
a d I A) W H ist. fil. B öhn. 243 c z y ta m y : „ D iv e rs u m e s t esse (fo rm a — is to ta ) e t id q u o d e s t (p e łn a s u b s ta n c ja ) : ip s u m e n im esse (w y o d rę b n io n a fo rm a ) n o n d u m e s t (n ie je s t s a m a p rz e z się s u b s ta n c ją ) : a t v e ro q u o d e s t (s u b s ta n c ja ) a c c e p ta e s s e n d i f o r m a (fo rm a a lb o esse), e s t a tq u e c o n s is tit“. B) To sa m o z d a n ie w H ist. fil. 105 m a in t e r p r e ta c ję n a s tę p u ją c ą : „ d iv e r s u m e s t esse (fo rm a) i id q u o d e s t ( s u b s ta n c ja z u p e łn a ): ip s u m e n im esse (s a m a fo rm a ), n o n d u m e s t (nie je s t s u b s ta n c ją s a m ą w sobie), a t v e ro q u o d e s t (ale s u b s ta n c ja ) , a c c e p ta e ss e n d i fo r m a (po o tr z y m a n iu fo rm y d z ię k i k tó r e j je s t b y te m ), e s t a tq u e s u b s is tit (z a ra z e m je s t i je s t s u b s ta n c ją ) “.
C) W T o m iźm ie, 135, z aś o ty m s a m y m te k ś c ie c z y ta m y :
„ P rz e z esse ro z u m ie o n t u b e z sp rz e c z n ie is tn ie n ie , a le je g o r o z r ó ż n ie n ie p o m ię d z y esse i id q u o d e s t n ie o z n a c z a tu ró ż n ic y m ię d z y is to tą a is tn ie n ie m , p o ję te j — j a k u św . T o m a sz a z A k w in u — ja k o coś w e w n ę trz n e g o w by cie, lecz w rę c z p rz e c iw n ie — ró ż n ic ę p o m ię d z y
B o g ie m a s u b s ta n c ja m i s tw o r z o n y m i. B ó g — to esse, ip s u m esse, k tó r e
n ie u c z e stn ic z y w n iczy m , a le w k tó r y m k a ż d a rzecz, k tó r a je s t, u c z e s tn ic z y w te j m ie rz e , w ja k ie j je s t“.
a d II) U z u p e łn ia ją c o s ta tn i w y w ó d p o w o łu je się n a z d a n ie I I : „ T a k p o ję ty b y t m a m y p e łn e p ra w o u z n a ć , z s a m e j n a w e t d e fin ic ji, z a b y t c z y sty : ip s u m esse n ih il a liu d p r a e t e r se h a b e t a d m ix tu m , a q u o d e st, p rz e c iw n ie , is tn ie je ty lk o d z ię k i te m u , że je s t u k s z ta łto w a n a p rz e z ip s u m esse “ . (T om izm , 135)
a d III) O I I I z d a n iu w p ra c y B yt, G ilso n p o w ia d a :
„ q u o d e s t w in te r e s u ją c y sp o só b p rz e c iw s ta w io n e zo sta ło esse ja k o d e s y g n a t s u b s ta n c ji, p o d c z a s gdy d ru g i te r m in o z n a c z a je d y n ie p rz y
p a d ło ś ć “ .8
a d IV A) IV z d a n ie w H ist. fil. B öhn. 243 je s t ro z u m ia n e n a s tę p u ją c o : „ O m n e q u o d e s t (p e łn a s u b s ta n c ja ) p a r tic ip a t eo q u o d e s t esse (fo rm a lu b isto ta ), u t s it: a lio v e ro (w in n y m , w e le m e n ta c h su b s ta n c ji) p a r tic ip a t, u t a liq u id s i t “.
B) W H ist. fil. 105: „ o m m e q u o d e s t (s u b sta n c ja ) p a r tic ip a t eo q u o d e s t esse (p a r ty c y p u je w fo rm ie , d z ię k i k tó r e j is tn ie je ), u t s it (a z a te m
8 B yt., 296; w p rz y p . 15 z a m ia s t „ s ig n ific a tu r“ (wg. P L 64, 1311 C> je s t: „ d ic itu r “.
je s t) ; a lio v e ro p a rtic ip a t, u t a liq u id s it (ale p a r ty c y p u je w czym ś in n y m p o to, b y by ć ta k im b y te m )“.
a d V) A) W H ist. fil. B öhn. : „ O m n i c o m p o sito (p e łn a s u b s ta n c ja ) a liu d e s t esse (form a), a liu d ip s u m e s t“ 9. В) A w H ist. fil. 105 : „ o m n i co m p o sito a liu d e s t esse (w k a ż d y m z w ią z k u fo r m a je s t je d n ą rzeczą) a liu d ip s u m e s t (a z w ią z e k d r u g ą ) “.
S p ró b u jm y te r a z k o le jn o u s ta lić i z e sta w ić z n a c z e n ia p rz y p is y w a n e p rz e z G ils o n a p r z e c iw s ta w ie n iu — esse — id q u o d e s t: a d I A) 1) E sse zn. : fo r m a — is to ta , w te d y q u o d e st zn. : p e łn a s u b s t a n c j a ; 10 2) esse ip s u m z n .: fo r m a w y o d rę b n io n a (nie je s t p e r se s u b s ta n c ją ) ; 3) esse z n .: fo r m a e ssen d i, w te d y : q u o d e s t z n .: s u b s ta n c ja (k o n k re tn a ) ; B) 1) esse z n .: fo rm a , w te d y : q u o d e s t z n .: s u b s ta n c ja z u p e łn a ; 2) esse ip s u m z n .: s a m a fo r m a (n ie je s t s u b s ta n c ją in se); 3) esse z n .: fo rm a e ss e n d i (tj. d z ię k i k tó r e j b y t je s t b y te m ), w te d y : q u o d e s t z n .: to, co je s t i je s t s u b s ta n c ją ; C) 1) esse z n .: is tn ie n ie 2) esse ip s u m z n .: Bóg, w te d y q u o d e s t zn .: b y t s tw o r z o n y (s u b s ta n c ja stw o rz o n a ). P rz y to c z o n y p rz e z e m n ie c y ta t I С p o p rz e d z o n y je s t stw ie rd z e n ie m , ż e : „B o ecju sz p rz e p r o w a d z a ro z ró ż n ie n ie p o m ię d z y b y te m a ty m co je s t“.
W y d a je się, że w ó w c z a s m ie lib y śm y n a s tę p u ją c ą in t e r p r e ta c ję : a) esse zn. : b y t, w te d y q u o d e s t zn. : s u b s ta n c ja , w ię c b) b y t zn. : id q u o d e st a tq u e c o n s is tit p e r f o r m a n e ssen d i, s tą d с) esse zn. : b y t lu b fo r m a b y tu .11 a d II 1) esse ip s u m z n .: b y t czysty, w te d y : q u o d e s t z n .: b y t s tw o rz o n y (tj. esse n o n ip s u m ); 2) esse z n .: q u o d e s t tj. s u b s ta n c ja stw o rz o n a , a d I I I 1) q u o d e s t zn. : s u b s ta n c ja , w te d y esse zn. : p rz y p ad ło ść, a d IV A) esse zn. : f o r m a lu b is to ta , w te d y q u o d e s t zn. : p e łn a s u b s t a n c ja B) esse z n .: fo r m a e sse n d i, w te d y : q u o d e s t z n .: p e łn a s u b s ta n c ja . N a d to : q u o d e s t is tn ie je o ty le , o ile p a r ty c y p u je w esse. Is tn ie ć — to p a rty c y p o w a ć w esse. a d V A) a. c o m p o s itu m z n .: p e łn a s u b s ta n c ja ; b) esse z n .: fo r m a ; c) q u o d e st zn. :?
В) c o m p o s itu m z n .: z w ią z e k z n .: q u o d est, w te d y : esse z n .: fo rm a (tegoż z w iązk u )
9 H ist. fil. B öhn. 243; w p rzy p . do w /w te k s tu p o d a n o : (Q uom odo s u b s ta n tia e ) 1311 С, w g. P L 64, k tó r ą się t u p o s łu g u ję je s t: 1311 D.
10 S k ró t „ z n “ — „ z n aczy ty le co“.
11 p o r. T om izm , 135 o ra z H ist. fil. B öhn. 243: „ J e ż e li ja k a ś rzecz p rz e z s w o ją fo rm ę je s t b y te m i to p e w n y m o k re ś lo n y m b y tem , to fo rm a je g o b y tu (esse) m u s i b y ć o d rę b n a od sam e g o b y tu (id q u o d e s t)“.
3. P ró b a k ry ty c z n e j o cen y te j in te r p r e ta c ji.
I m b a rd z ie j w y d a je się w ia ry g o d n e , że B o ecju sz z a S e n e k ą t ł u m a c z y TO O N p rz e z q u o d est, o ra z że te r m in esse o d p o w ia d a te r m in o w i Ε ΙΝ Α Ι, je s t ty m m n ie j p ra w d o p o d o b n e , b y „ o s ta tn i R z y m ia n in i p ie r w szy s c h o la s ty k “, k o m e n ta to r „ K a te g o rii“ i „ Is a g o g i“, a z a ra z e m tw ó rc a te r m in o lo g ii sc h o la sty c z n e j i k la s y c z n y c h d e fin ic ji s u b s ta n c ji, n a tu r y , oso b y etc., b y ł ta k n ie d b a ły w p o s łu g iw a n iu się te r m in e m esse, a b y go u ż y w a ć w t a k w ie lo ra k ic h często w y k lu c z a ją c y c h się z n a c z e n ia c h i to w je d n y m i ty m sa m y m te k ś c ie a n a w e t z d a n iu .
N ie w ą tp liw ie ro z u m ia ł B o e c ju sz p rz e z k o n k re t, s u b s ta n c ję — to, co A ry s to te le s o k re ś la ł te r m in e m O U SIA . N ie z n a ją c p rz e c iw s ta w ie n ia is to ta — is tn ie n ie , w s e n s ie św . T o m a sz a z A k w in u , n ie m u s ia ł je d n a k u ż y w a ć te r m i n u esse w t a k z a w iły i sk o m p lik o w a n y sposób, j a k b y to w y n ik a ło ze w s k a z n y c h k o n te k s tó w G ilso n a.
S k o ro esse zn a c z y d la ń ty le , co fo r m a — is to ta — i to n ie b y le ja k a fo rm a , lecz fo r m a e ss e n d i (fo rm a b y c ia b y te m ) — to m ó g ł p o w ied zie ć, że esse a liq u id o z n a c z a p rz y p a d ło ś ć a esse a liq u id in eo q u id e s t — s u b s ta n c ję (por. III). N ie b y ł p rz y ty m z b y t d a le k i od u ję c ia T o m a - szow ego, s k o ro esse d la n ie g o to to, d z ię k i czem u coś je s t b y te m . (por. ad. IV B)
B yć m o że ro z ró ż n ie n ie m ię d z y esse i ip s u m esse je s t t u in s p iro w a n e c h rz e ś c ija ń s k im p o ję c ie m B oga, sk o ro sp o d jeg o p ió r a w y sz ły tr a k ta t y „D e T r in i ta t e “ i „D e d u a b u s n a t u r is “, a le p o z o s ta je fa k te m , że w o m a w ia n y m te k ś c ie n ig d z ie n ie u to ż s a m ia esse czy ip s u m esse z B ogiem . Ś w ia d c z y o ty m z re s z tą in te r p r e ta c ja sa m e g o G ils o n a p rz y to c z o n a w a d . I A i B. I n t e r p r e t a c ja ad. I I w y d a je się z aś n ie c o te n d e n c y jn a , p o m ija ją c p ie r w s z ą część z d a n ia p rz y to c z o n ą w II.
S k o ro się p o w ie d z ia ło , że esse je s t p rz y k ła d e m Ε ΙΝ Α Ι a q u o d e s t — T O ON, o ra z że esse zn aczy ty le co — fo r m a e ss e n d i w o d n ie s ie n iu do
q u o d e s t tj . b y tu — su b s ta n c ji, a n a s tę p n ie s tw ie rd z iło , że ow o esse —
fo rm a , ja k o esse a liq u id tj. ja k ie k o lw ie k (dow olne), w s to s u n k u do
esse z re a liz o w a n e g o w k o n k re tn y m b y c ie — s u b s ta n c ji, w g B eo cju sza ,
ja k to w y ra ź n ie p is z e w te k ś c ie III, o z n acza p rz y p a d ło ść , n ie w id a ć j a k by* m o ż n a b y ło ró w n o c z e śn ie tw ie rd z ić , że esse je s t B ogiem , i że
ip s u m esse zn a c z y ty le co — czy sty b y t, a w ogóle, że to esse z n aczy
ra c z e j b y t — is to ta w p rz e c iw s ta w ie n iu do q u o d e s t — s u b s ta n c ji i to s u b s ta n c ji s tw o rz o n e j.
P rz e c iw n ie m o ż liw o ś c i ta k ie g o ro z u m ie n ia p rz e c iw s ta w ie n ia esse —
q u o d e s t p rz e m a w ia u ż y c ie teg o te r m i n u w d a ls z y c h p a r tia c h o m a
w ia n e g o te k s tu np. : „ o m n iu m ig itu r r e r u m ip s u m esse, b o n u m e s t“ 12.
12 Z d a n ie to m o ż n a by, b ez w y m y ś ln e j e k w ilib ry s ty k i eg zeg ety czn ej,
Z g o d n ie z p ro p o z y c ją G ils o n a w ad . I A i B, m o ż n a b y tu ip s u m esse p rz e ło ż y ć p rz e z io r m a (b y cia b y te m ) w y o d rę b n io n a lu b s a m a fo rm a (b y c ia b y te m ), a le n ig d y ja k o czy sty b y t — Bóg. In a c z e j z d a n ie w /w s tra c iło b y se n s su g e ro w a n y p rz e z k o n te k s t, z k tó re g o zo sta ło w zięte.
J a k to ju ż zo sta ło p o w ie d z ia n e , B o e c ju sz s t a r a się w y k a z a ć , że b y ty z te j ra c ji, że w o g ó le są — s ą d o b re . S ą d o b re, in n y m i sło w y , z r a c ji sam e g o b y c ia b y ta m i. D la te g o te r m in „ fo r m a w y o d rę b n io n a “ n ie z n aczy tu „ fo rm a s e p a r a ta “ w s e n s ie n a d a n y m w X II i X I I I w .13. Z re s z tą s p r a w a je s t o ty le sk o m p lik o w a n a , że B o e c ju sz n ie o d ró ż n ia dość p r e c y z y jn ie p o rz ą d k u b y c ia o d p o rz ą d k u p o z n a n ia .
4. W n io sk i.
1° W y d a je się, że esse ja k o o d p o w ie d n ik Ε ΙΝ Α Ι — o z n a c z a b y c ie (a n ie „ is tn ie n ie “ w se n s ie T o m aszo w y m ), a q u o d e s t — to co je s t, a w ię c w p ie rw s z y m rz ę d z ie s u b s ta n c ję (O U SIA ).
2 ° B y cie b y te m — fo r m a e ss e n d i je s t szczeg ó ln ą c e c h ą — id q u o d
e s t (tego co je s t) czyli s u b s ta n c ji, k tó r a p rz e d e w s z y s tk im je s t b y te m
(TO ON), z g o d n ie z a ry s to te le s o w s k im ro z u m ie n ie m te r m in ó w TO ON i O U SIA .
3 ° D o s trz e g a ją c ró ż n ic ę m ię d z y f a k te m b y c ia i b y c ia o k re ś lo n ą r z e czą (s u b s ta n c ją ), B o ecju sz p rz y r ó w n u je tę ró ż n ic ę do ró ż n ic y p o m ięd zy s u b s ta n c ją i p rz y p a d ło śc ią .
4 ° I p s u m esse n ie je s t je d n a k a n i s u b s ta n c ją a n i p rz y p a d ło ś c ią — je s t to ra c z e j fo r m a w y a b s tr a h o w a n a czyli p o ję c ie (m oże idea).
5 ° B o e c ju sz c h c ą c w y k a z a ć , że sa m o b y to w a n ie je s t czy m ś d o b ry m , s tw ie rd z a , że p o d czas g dy to, co je s t (k o n k r e tn a rzecz) m oże, p ró cz te g o czym je s t (tj. s w o je j isto ty ) p o sia d a ć in n e w ła śc iw o ś c i czy d e te r m in a c je , sa m o b y to w a n ie (w zięte in a b s tra c to ) n ie je s t z n ic z y m in n y m , p ró c z sie b ie (tj. teg o czy m je s t ja k o ta k ie ), z m ieszan e. W ty m se n s ie ow o ip s u m esse b y ło b y esse p u r u m — co n ie zn aczy , b y m ia ło by ć
p rz e ło ż y ć n a s tę p u ją c o : „ sa m o b y c ie (to że s ą ; b y to w a n ie ; is tn ie n ie ) b o w ie m w s z y s tk ic h rz e c z y je s t d o b re (je st czy m ś d o b ry m )“.
13 N ie c h o d zi tu o z n a c z e n ie te r m in u „ fo rm a s e p a r a ta “ n a d a w a n e m u p o d w p ły w e m A w ic e n n y , A w e rro e sa , A w ic e b ro n a , M o jm o n id e sa czy św . T o m a sz a z A k w in u , a n i te ż o p o jm o w a n ie esse ja k o „ s e p a r a tu m a b e s s e n tia “ w ro z u m ie n iu Q u id o rt'a (por. H ist, fil., 405 o ra z ta m ż e
715, p rzy p . 76.
14 W z w ią z k u z le k t u r ą L ib e r d e c a u sis zw ró c o n o u w a g ę , że „ p o r z ą d e k b y to w a n ia “ w ro z u m ie n iu n e o p la to ń s k im n ie p o k ry w a się z „p o r z ą d k ie m re a ln e g o is tn ie n ia “ w ro z u m ie n iu a ry s to te le s o w s k o — to m i- s ty c z n y m .
B ogiem . Z g o d n ie z d u c h e m n e o p la to n iz m u u z a s a d n ia tu B o e c ju sz te z ę z p o rz ą d k u o n ty c z n e g o w p o rz ą d k u e p iste m o lo g ic z n y m .
6 ° T a k r o z u m ia n e ip s u m esse, ja k o b a rd z ie j ogólne, a ty m s a m y m b a rd z ie j d o sk o n a łe , m o g ło b y — z g o d n ie z d u c h e m n e o p la to n iz m u — b y ć ty m , w czy m p a r ty c y p u je id q u o d est, ja k o szczegółow e, a ty m sa m y m m n ie j d o sk o n a łe . W o d n o śn y m te k ś c ie B o e c ju sz u ż y w a je d n a k te r m i n u esse, n ie z aś ip s u m esse.
7 ° P o z o s ta je z a te m do w y ja ś n ie n ia : a) czy id q u o d e s t u c z e stn ic z y r a c z e j w czym ś, co je s t (lu b p o sia d a ) fo r m a e s s e n d i (esse); c z y te ż w czym ś, co n o n d u m e s t (tj. ip s u m esse w /w z n a c z e n iu ) ; (por. 4 ° ) 15 ; c) czy je s t ja k iś z w ią z e k m ię d z y z n a c z e n ie m esse (ip su m esse) z „D e H e b d o m a d ib u s “ a f o r m u łą z „ L ib e r d e c a u s is “ : p r im a r e r u m c r e a ta r u m e s t esse? 16 F ra n c a ste i P ie rre , S z t u k a a te c h n ik a w X I X i X X w ie k u , W a rs z a w a 1966 P W N s. 445. (w yd. o ryg. fr a n c . 1956) C h a ra k te ry s ty c z n ą c e c h ą k s ią ż k i je s t m e to d a w p ro w a d z o n a i z a le c a n a p rz e z a u to r a — j a k z a u w a ż a P a w e ł B e y lin w P rz e d m o w ie . M e to d a t a je s t o d m ie n n a od d o ty c h c z a so w y c h m e to d o g ó ln ie s to s o w a n y c h w so cjo lo g ii s z tu k i. W m y ś l te j m e to d y i n t e r p r e ta c ja z ja w is k a rty s ty c z n y c h o sa d z o n a je s t g łęb o k o w k o n te k ś c ie w ie lo r a k ic h u w a r u n k o w a ń ży cia w sp ó łczesn eg o . Z m ia n y z a c h o d z ą c e w sz tu c e F r a n c a s te l w id z i w s p lo c ie p o w ią z a ń z p rz e m ia n a m i z a c h o d z ą c y m i w n a u c e , te c h n ic e i w sp o łe c z e ń s tw ie . D la te g o w y p o w ia d a się sta n o w c z o z a ró w n o p rz e c iw s e p a r o w a n iu s z tu k i o d je j fu n k c ji sp o łe c z n y c h ja k i p rz e c iw n a d m ie r n e m u z a w ę ż a n iu j e j z n a c z e n ia ty lk o do ro li sp o łe c z n e j. F r a n c a s te l je s t p ro f e s o re m h is to rii s z tu k i n a S o rb o n ie w É co le P r a t iq u e d e s H a u te s É tu d e s w P a ry ż u . W y d a ł d o tą d ju ż sz e re g p u b lik a c ji, s to s u 15 Z n a c z e n ie — „ ip s u m esse“ w „D e H e b d o m a d ib u s “ w y d a je się ra c z e j b liż sz e z n a c z e n ia — „ J e d n e g o “ u P la to n a k tó r e „ je s t czym ś, p e w n y m T I, k tó r y m w ła ś n ie je s t“ (por. B y t, s. 37). U to ż sa m ie n ie z a te m B o e c ju - szo w eg o „ ip s u m e s s e “ z B o g iem c h rz e ś c ija ń s k im , b y ło b y d o p u sz c z a ln e o ty le , o ile je s t to d o p u sz c z a ln e w s to s u n k u do „ J e d n e g o “ P lo ty n a (por. E. G ils o n : B óg i filo zo fia, tł. B. K o c h a n o w sk a , W -w a 1961, s. 50/51, o ra z B y t s. 38). O d n o śn ie z a g a d n ie n ia p a r ty c y p a c ji B o e c ju sz w y d a je się w ię c b y ć w ie r n y m u c z n ie m P lo ty n a , w p rz e c iw ie ń s tw ie do w s p o m n ia n e g o G ilb e r ta d e la P o r r é e o ra z a u to r ó w p ó ź n ie jsz y c h .
