Gerhard Zecha
Rozważania dotyczące pojęcia
krytyki naukowej
Studia Philosophiae Christianae 23/2, 209-214
1987
S t u d i a P h i l o s o p h i a e C h r i s t i a n a e A T K 2 3 ( 1 9 8 7 ) 2
Z ZAGADNIEŃ LOGIKI
G E R H A R D Z E C H A * ( T Ł U M A C Z Y Ł E . N I E Z N A Ń S K I )RO ZW AŻANIA DOTYCZĄCE P O JĘ C IA K R Y T Y K I N A U K O W EJ
0 . W P R O W A D Z E N I E 0 . 1 J a k s i ę z w y k ł o k r y t y k o w a ć t e k s t y n a u k o w e ? P o d c z a s p r z e g l ą d u f a k t y c z n y c h i z a m i e r z o n y c h k r y t y k n a r z u c a s i ę p o s t r z e ż e n i e , ż e s t o s o w a n e b y w a j ą n a d e r r o z m a i t e p r a k t y k i k r y t y k o w a n i a . I c h r o z p i ę t o ś ć s i ę g a o d p o mi j a n i a m i l c z e n i e m w i a d o m y c h p o g l ą d ó w , p o p r z e z w y m y ś l a n i a , i r o n i c z n o - c y n i c z n e u w a g i , a ż p o r z e c z o w o p o m y ś l a n ą d y s k u s j ę , a w i d e a l n y m p r z y p a d k u — a ż p o w y k a z y w a n i e j a k i e j ś e m p i r y c z n e j l u b l o g i c z n e j s p r z e c z n o ś c i . N i e s p o s ó b s t w i e r d z i ć j e d n o l i c i e u ż y w a n e g o p o j ę c i a k r y t y k i , c z y t e ż j e d n o l i c i e s t o s o w a n e j * P r o f . d r G e r h a r d Z e c h a u r . 2 V I I 1 9 4 2 w I n n s b r u c k u . 1 9 6 2 — 6 4 : n a u c z y c i e l s z k o l n y . 1 9 6 4 — 6 8 : s t u d i a z f i l o z o f i i , p e d a g o g i k i i p s y c h o l o g i i w I n n s b r u c k u i S a l z b u r g u . 1 9 6 8 : p r o m o w a n y n a d r a f i l o z . ( U n i w . w S a l z b u r g u , r o z p r a w a :P hilo
sophie u n d Pädagogik in Ö sterreich im 20. Jah rh u n d ert).
1 9 6 9 — 7 1 : a s y s t e n t w I n t e r n a t i o n a l e s F o r s c h u n g s z e n t r u m w S a l z b u r g u . 1 9 7 1 — 8 0 : a s y s t e n t w I n s t i t u t f ü r P h i l o s o p h i e n a U n i w . S a l z b u r s k i m . 1 9 7 5 — - 7 6 : s t y p e n d y s t a n a u n i w e r s y t e c i e w K o n s t a n c j i .
1 9 7 7 : h a b i l i t o w a n y w z a k r e s i e f i l o z o f i i n a U n i w . S a l z b u r s k i m . T e m a t p r a c y h a b i l i t a c y j n e j :
Philosophische G rundlagen d er pädagogischen
W ert- u n d Z ielp ro b lem a tik.
1 9 8 0 : p o w o ł a n y n a s t a n o w i s k o n a d z w . p r o f , f i l o z o f i i n a U n i w . S a l z b u r s k i m 1 9 8 0 : „ G a s t p r o f e s s o r ” n a U n i w e r s y t e c i e F r y b u r s k i m w S z w a j c a r i i . 1 9 8 4 : „ G a s t p r o f e s s o r ” n a U n i v e r s i t y o f S o u t h A f r i c a w P r e t o r i i . 1 9 7 0 — c h wi l i o b e c n e j : p r o f e s o r n a U n i v e r s i t y o f P o r t l a n d , O r e g o n , U S A — p r o g r a m s a l z b u r s k i ( e p i s t e m o l o g i a ) . 1 9 8 4 : p o w o ł a n y n a s t a n o w i s k o k i e r o w n i k a W y d z i a ł u N a u k S p o ł e c z n y c h w I n s t i t u t f ü r W i s s e n s c h a f t s t h e o r i e d e s I n t e r n a t i o n a l e n F o r s c h u n g s z e n t r u m s w S a l z b u r g u . 1 9 8 5 : p o w o ł a n y n a s t a n o w i s k o k i e r o w n i k a I n s t y t u t u F i l o z o f i i n a U n i w e r s y t e c i e S a l z b u r s k i m . D z i e d z i n y b a d a ń : m e t o d o l o g i a n a u k s p o ł e c z n y c h , f i l o z o f i a w a r t o ś c i , f i l o z o f i a w y c h o w a n i a , d y d a k t y k a f i l o z o f i i .
P u b l i k a c j e : 1 k s i ą ż k a (
F ü r u n d w ider die W e rtfre ih e it d er E rzie h u n
gsw issenschaft,
P a d e r b o r n 1 9 8 4 ) , 5 r e d a k c j i k s i ą ż k o w y c h , p o n a d 3 0 a r t y k u ł ó w w c z a s o p i s m a c h n a u k o w y c h .t e c h n i k i k r y t y k o w a n i a . W k a ż d y m r a z i e b y ł o b y r z e c z ą i n f o r m u j ą c ą s p o r z ą d z e n i e l i s t y r ó ż n y c h p o j ę ć k r y t y k i i p r z y t o c z e n i e o d n o ś n y c h p r z y k ł a d ó w k r y t y k o w a n i a . N i e u z y s k a s i ę s t ą d b y n a j m n i e j j a k i e g o ś w z o r u p r o w a d z e n i a k r y t y k i z a r ó w n o l o g i c z n i e p o p r a w n e j , j a k t e ż r z e c z o w o t r a f n e j .
0.2
J a k w p r a c a c h n a u k o w y c h p o w i n n a b y ć p r z e p r o w a d z a n a k r y t y k a ? C h o c i a ż p r z e p r o w a d z a n i a k r y t y k i n a l e ż y d o n a j w a ż n i e j s z y c h c z y n n o ś c i u c z o n e g o ( m a s i ę t u n a m y ś l i r ó w n i e ż f i l o z o f ó w i t e o l o g ó w ) , p o j ę c i a „ k r y t y k i ” , „ k r y t y k o wa n i a ” i „ p o d a t n o ś c i n a k r y t y k ę ” b y w a j ą l e d w i e n a p o m y k a n e w k l a s y c z n y c h t e k s t a c h e p i s t e m o l o g i i . S t ą d w y d a j e m i s i ę r z e c z ą t e o r e t y c z n i e i n t e r e s u j ą c ą i p r a k t y c z n i e w a ż n ą , b y p r z e d ł o ż y ć p e w n e k o n i e c z n e w a r u n k i p o j ę c i a k r y t y k i . T y m s a m y m s t a n ą s i ę — m y m z d a n i e m — w y r a ź n e r ó w n i e ż n a j i s t o t n i e j s z e k r o k i p r o w a d z e n i a k r y t y k i . 1 . Z A Ł O Ż E N I A 1 . 1 T a k w n a u c e , s z t u c e j a k i ż y c i u c o d z i e n n y m s ł o w o „ k r y t y k a ” j e s t u ż y w a n e w w i e l u z n a c z e n i a c h : o z n a c z a o n o z a r ó w n o p r z e b i e g , j a k i r e z u l t a t k r y t y k i . W d a l s z y m c i ą g u s w e j w y p o w i e d z i c h c i a ł b y m p r z e z „ k r y t y k ę ” r o z u m i e ć j e d y n i e s a m e f e k t p r o w a d z e n i a k r y t y k i , z a ś j e j p r z e b i e g n a z y w a ć „ k r y t y k o w a n i e m ” . 1 . 2 C e l e m k a ż d e g o k r y t y k o w a n i a p o w i n n o b y ć w y k a z a n i e f a ł s z u l u b n i e w a ż n o ś c i o k r e ś l o n y c h z d a ń . ( W t e n s p o s ó b n i e p r o p a g u j e s i ę b y n a j m n i e j s a m e j t y l k o k r y t y k i n e g a t y w n e j , g d y ż j a k s i ę o k a ż e , k a ż d a r z e t e l n a k r y t y k a , c z y l i k a ż d e f a k t y c z n e w y k a z a n i e f a ł s z u l u b n i e w a ż n o ś c i j a k i e j ś t e z y , n i e t y l k o ż e w y m a g a s z e r e g u p o z y t y w n y c h , c z y t w ó r c z y c h m o m e n t ó w , l e c z r ó w n i e ż m o ż e m i e ć b a r d z o k o r z y s t n e n a s t ę p s t w a z e w z g l ę d u n a p o s t ę p w i e d z y ) . 1 . 3 D l a k a ż d e g o k r y t y k o w a n i a m u s i i s t n i e ć j a k i ś p r z e d m i o t k r y t y k i ( K r i t i k o b j e k t = K O ) . 1 . 4 K O m u s i b y ć z a w s z e d a n y w p o s t a c i j ę z y k o w e j . ( R ó w n i e ż w t e d y g d y k r y t y c e m a b y ć p o d d a n y j a k i ś s p o s ó b p o d e j ś c i a , w z g l ę d n i e j a k i e ś p o s t ę p o w a n i e c z ł o w i e k a c z y g r u p y l u d z i , k r y t y c e m o g ą b y ć p o d d a n e j e d y n i e z d a n i a , k t ó r e t e n s p o s ó b l u b o w o p o s t ę p o w a n i e o p i s u j ą . Ś c i ś l e r z e c z b i o r ą c t y l k o z d a n i a m o g ą b y ć k r y t y k o w a n e ) . 1 . 5 D l a k a ż d e g o k r y t y k o w a n i a n i e z b ę d n y j e s t r ó w n i e ż j a k i ś m i e r n i k c z y i n s t r u m e n t k r y t y k i ( K r i t i k i n s t r u m e n t = K I ) . 1 . 6 N a r z ę d z i e k r y t y k i K I m u s i b y ć z a w s z e d a n e w p o s t a c i j ę z y k o w e j . ( S t ą d n p . m i l c z e n i e c z y t e ż p o m i j a n i e m i l c z e n i e m w i a d o m y c h p o g l ą d ó w n i e w c h o d z i w r a c h u b ę j a k o f o r m a k r y t y k i n a u k o w e j , m i m o ż e t ę p r a k t y k ę s t o s u j e s i ę c z ę s t o z a r ó w n o w n a u c e j a k i w ż y c i u c o d z i e n n y m ) . 1 . 7 K I m u s i b y ć s p r z e c z n y m p r z e c i w s t a w i e n i e m d o K O . 2 . W A R U N K I N A UK O W E G O P R O W A D Z E N I A K R Y T Y K I 2 . 1 M o t y w , p o w ó d c z y r a c j a n a u k o w e g o k r y t y k o w a n i a m a j ą b y ć j a s n e . P o w ó d t e n m o ż e b y ć f o r m a l n e g o r o d z a j u ( g d y n p . j a k i e ś t w i e r d z e n i e j e s t n i e z r o z u m i a ł e , - e z y n a w e t s p r z e c z n e ) , a l e m o ż e b y ć t e ż r o d z a j um a t e r i a l n e g o ( g d y n p . j a k a ś t e z a c z y ż ą d a n i e s ą s p r z e c z n e z n a s z y m s t a n e m w i e d z y , l u b c o n a j m n i e j n i e s ą z g o d n e z t y m c z y i n n y m n a s z y m p o g l ą d e m ) . M o g ą b y ć p r z y t y m p o m o c n e n a s t ę p u j ą c e p y t a n i a : — C z y n i e n u r t u j e m n i e n i e j a s n o ś ć j ę z y k a j a k i e g o ś a u t o r a ? — C z y w y r a ż e n i a n i e w y d a j ą s i ę b y ć u ż y t e w i e l o z n a c z n i e , a p o j ę c i a z b y t n i e o s t r e ? — C z y w n i o s k o w a n i a n i e w y d a j ą s i ę b y ć z a w o d n e ? — C z y t w i e r d z e n i a n i e w y d a j ą s i ę b y ć f a ł s z y w e , a ż ą d a n i a b e z z a s a d n e ? — C z y p r o b l e m , k t ó r y a u t o r z a m i e r z a r o z w i ą z a ć , j e s t j a s n y ? — C z y j e g o w y w o d y s ą s k i e r o w a n e n a r o z w i ą z a n i e t e g o p r o b l e m u ? — C z y p r o b l e m t e n j e s t w a ż n y d l a o d n o ś n e j t e m a t y k i ? — C z e g o o b i e c u j ę s o b i e p o k r y t y c e ? — C z y k r y t y k a j e s t w o g ó l e d o p r z e p r o w a d z e n i a ? — C z y n i e j e s t z n a n a j u ż j a k a ś k r y t y k a p o g l ą d u a u t o r a ( l u b p o d o b n y c h p o g l ą d ó w i n n y c h a u t o r ó w ) ? 2 . 2 P r z e d m i o t k r y t y k i p o w i n i e n b y ć s f o r m u ł o w a n y m o ż l i w i e j a k n a j b a r d z i e j j a s n o . K O m u s i b y ć s f o r m u ł o w a n y j a s n o ; s t ą d n a l e ż y p r z e b a d a ć : — C z y K O n i e z o s t a ł j u ż z r o z u m i a l e s f o r m u ł o w a n y p r z e z s a m e g o a u t o r a ? — C z y u ż y w a n e p o j ę c i a s ą d o s t a t e c z n i e w y j a ś n i o n e ? W p r z y p a d k u g d y k r y t y k s a m m u s i s f o r m u ł o w a ć K O , t r z e b a p r z e b a d a ć : — C z y m o j e s f o r m u ł o w a n i e K O d o b r z e u j m u j e p o g l ą d w z g l ę d n i e i n t e n c j ę a u t o r a ? ' -— C z y p o s i a d a n e t e k s t y s ą z i n t e r p r e t o w a n e t r a f n i e , a r g u m e n t y o d d a n e p o p r a w n i e , i s t o t n e c z ę ś c i d ł u ż s z y c h w ą t k ó w t e k s t u j a s n o p o w i ą z a n e w j e d n ą c a ł o ś ć ? 2 . 3 N a r z ę d z i e k r y t y k i p o w i n n o b y ć s f o r m u ł o w a n e j a k o s p r z e c z n e p r z e c i w s t a w i e n i e d o K O . P r z e d m i o t o w i k r y t y k i K O n a l e ż y p r z e c i w s t a w i ć n a r z ę d z i e k r y t y k i K I . C h o d z i p r z y t y m w y ł ą c z n i e o t o , b y K I s f o r m u ł o w a ć j a k o s p r z e c z n e p r z e c i w s t a w i e n i e d o K O . W t e j s p r a w i e t r z e b a r o z w a ż y ć : — J a k b r z mi s p r z e c z n e p r z e c i w s t a w i e n i e d o K O ( = K I ) ? — C z y t o s f o r m u ł o w a n i e K I j e s t z r o z u m i a ł e ? — C z y u ż y t e w K I p o j ę c i a s ą o b j a ś n i o n e ? Z d a r z a s i ę c z a s a m i , ż e p r z e d m i o t u k r y t y k i K O n i e s t a n o w i t w i e r d z e n i e l u b ż ą d a n i e j a k i e g o ś a u t o r a , l e c z o p i s j e g o s p o s o b u p o d e j ś c i a ( n p . p l a g i a t l u b f a ł s z y w e d a n e e m p i r y c z n e ) ; d o k ł a d n i e j : K O w t y m p r z y p a d k u s t a n o w i o w a n o r m a l u b r e g u ł a , k t ó r ą p r z e s t r z e g a a u t o r w s w y m s p o s o b i e p o d e j ś c i a . W t y m p r z y p a d k u n a l e ż y p y t a ć : — J a k b r z m i s p r z e c z n e p r z e c i w s t a w i e n i e d o o w e j r e g u ł y l u b n o r m y , k t ó r e j p r z e s t r z e g a n i e w y d a j e s i ę z a s ł u g i w a ć n a k r y t y k ę ? 2 . 4 K I mu s i b y ć n i e s p r z e c z n e . G d y s i ę o k a z a ł o , ż e K I s a m o j e s t z d a n i e m s p r z e c z n y m , t o w ó w c z a s K O b y ł o b y z d a n i e m l o g i c z n i e p r a w d z i w y m ( p r a w d ą l o g i c z n ą ) . W t y m p r z y p a d k u w s z e l k a k r y t y k a b y ł a b y b e z p r z e d m i o t o w a , b o c h c e m y p r z e c i e ż — z g o d n i e z z a ł o ż e n i e m 1 . 2 — z p o m o c ą k r y t y k i w y k a z y w a ć f a ł s z l u b n i e w a ż n o ś ć K O . S t ą d K O p o d a t n y j e s t n a k r y t y k ę j e d y n i e w ó w c z a s , g d y n i e j e s t t a u t o l o g i c z n y , s k ą d K I n i e ś m i e b y ć w e w n ę t r z n i e s p r z e c z n e .
2 . 5 K I m u s i b y ć p r a w d z i w e a l b o w a ż n e a l b o n i e z a w o d n e a l b o p r a w d o p o d o b n e l u b c o n a j m n i e j z a s a d n i e m o ż l i w e d o p r z y j ę c i a . P o p r z e z k r o k i 2 . 2 i 2 . 3 u z y s k a l i ś m y n a s t ę p u j ą c ą p a r ę z d a n i o w ą : K O i K I , t o z n a c z y : S i n o n - S . K a ż d e z d a n i e t e j p o s t a c i j e s t s p r z e c z n o ś c i ą . J a k k o l w i e k d l a p r z e b i e g u k r y t y k i j e s t r z e c z ą i s t o t n ą w s k a z a n i e t e j s p r z e c z n o ś c i , k r y t y k o w a n i e n a t y m s i ę j e s z c z e n i e k o ń c z y . C h o d z i t e r a z p r z e d e w s z y s t k i m o t o , b y K I o k a z a ć j a k o t e z ę , k t ó r ą n a l e ż y p r z e d k ł a d a ć n a d K O . M u s i m y u z a s a d n i ć , d l a c z e g o K I w y d a j e n a m s i ę e p i s t e m i c z n i e l e p s z e n i ż K O . M o ż e m y t e g o d o k o n a ć w y k a z u j ą c K I j a k o p r a w d z i w e , j a k o w a ż n e l u b p r z y n a j m n i e j j a k o t e z ę d o t y m c z a s o w e j a k c e p t a c j i . N a s t ę p u j ą c e p y t a n i a s ą p r z y t y m p o m o c n e : — C z y K I j e s t r e p r e z e n t o w a n e b ą d ź a k c e p t o w a n e p r z e z a u t o r a K O ? ( J e ś l i T A K , t o w ó w c z a s m ó w i m y o i m m a n e n t n e j l u b w e w n ę t r z n e j k r y t y c e ) . C z y K I w y n i k a z K O l u b z i n n y c h z d a ń a u t o r a K O ? ( J e ś l i T A K , t o m ó w i m y r ó w n i e ż o i m m a n e n t n e j l u b w e w n ę t r z n e j k r y t y c e , n a w e t j e ś l i k r y t y k o w a n y a u t o r n i e j e s t w c a l e ś w i a d o m w s z y s t k i c h k o n s e k w e n c j i s w o j e j t e z y K O ) . — C z y K I j e s t a k c e p t o w a n e t y l k o p r z e z k r y t y k a ? ( J e ś l i T A K , t o w ó w c z a s m ó w i m y o k r y t y c e z e w n ę t r z n e j ) . — C z y n i e j e s t t a k , ż e K I n i e j e s t a k c e p t o w a n e a n i p r z e z a u t o r a K O a n i p r z e z k r y t y k a ? ( J e ś l i T A K , t o n i e m a ż a d n e j k r y t y k i , b o n i e s p e ł n i o n y b y ł b y w ó w c z a s k o n i e c z n y w a r u n e k 2 . 5 ) . — J a k i e r a c j e p r z e m a w i a j ą z a p r z y j ę c i e m K I p r z e z k r y t y k a ? ( T . z n . z j a k i c h p r z e s ł a n e k m o ż n a w y p r o w a d z i ć K I i j a k s ą u t w i e r d z o n e s a m e t e p r z e s ł a n k i ? ) — C z y s ą t e r a c j e l u b p r z e s ł a n k i d l a K I j u ż w y k a z a n e j a k o p r a w d z i w e l u b w a ż n e ? C z y s ą o n e p r z y n a j m n i e j p r z e z c z ę ś ć f i l o z o f ó w l u b t e o l o g ó w l u b n a u k o w c ó w w c z a s i e t a k c e p t o w a n e ? ( J e ś l i r a c j e l u b p r z e s ł a n k i d l a K I n i e s ą o c z y w i s t e , o g ó l n i e z n a n e , n i e s ą j e s z c z e w y k a z a n e j a k o p r a w d z i w e l u b w a ż n e i w c z a s i e t n i e s ą u z n a n e j a k o m o ż l i w e d o p r z y j ę c i a , t o w c z a s i e t K O n i e d a s i ę s k r y t y k o w a ć ) . 2 . 6 J e ż e l i K O n i e m o ż n a s k r y t y k o w a ć , b o n i e m o ż n a u z a s a d n i ć K I : S p r ó b u j K O s k r y t y k o w a ć p o p r z e z j e g o k o n s e k w e n c j e ! W t y m p r z y p a d k u n a l e ż y d a ć o d p o w i e d z i n a n a s t ę p u j ą c e p y t a n i a : — J a k i e z d a n i a w y n i k a j ą z K O ? — C z y d l a i n t e r e s u j ą c y c h n a s t ę p s t w p o t r z e b u j ę o k r e ś l o n y c h p r z e s ł a n e k d o d a t k o w y c h ? — J e ś l i z K O m o ż n a w y d e d u k o w a ć j a k i e ś z d a n i a , p o s t ę p u j w e d ł u g 2 . 3 , 2 . 4 i 2 . 5 ! ( J e ż e l i z K O n i e m o ż n a w y p r o w a d z i ć ż a d n y c h w a ż n y c h z d a ń , l u b w a ż n e n a s t ę p s t w a z K O r o z b i j a j ą s i ę o w a r u n e k 2 . 5 , t o K O w c z a s i e t n i e m o ż e b y ć k r y t y k o w a n y p r z e z k r y t y k a K ) . 2 . 7 J e ż e l i j e d n a k K O p o d l e g a k r y t y c e , p o n i e w a ż s ą s p e ł n i o n e w a r u n k i 2 . 3 d o 2 . 5 ( w z g l ę d n i e 2 . 6 ) : — Z b a d a j , j a k i e k o n s e k w e n c j e u z y s k u j e s i ę z t e j k r y t y k i : d l a j ę z y k o w e j s t r o n y p r o b l e m u ( k t ó r e g o r o z w i ą z a n i e m m i a ł o b y b y ć K O ) ; d l a l o g i c z n e j s t r o n y p r o b l e m u ; d l a m e t o d o l o g i c z n e j s t r o n y p r o b l e m u ; d l a m o r a l n e j s t r o n y p r o b l e m u ; d l a p r o b l e m ó w t o w a r z y s z ą c y c h i p o c h o d n y c h .
z
z a g a d n i e ń
l o g i k i
3 . P r z y k ł a d y 3 . 1 P r z y k ł a d k r y t y k i i m m a n e n t n e j
3 . 2 P r z y k ł a d k r y t y k i z e w n ę t r z n e j
T O M A S Z O L S Z E W S K I
SPRA W OZD A N IE Z D Y S K U S JI PO REFER A C IE
PR O F. GERH A RD A ZECHY Z SALZBU RGA
P o r e f e r a c i e n a s t ą p i ł a d y s k u s j a , k t ó r ą p r o w a d z i ł k s . d r M i e c z y s ł a w B o m b i k . P i e r w s z y z a b r a ł g ł o s d o c . d r h a b . E d w a r d N i e z n a ń s k i , k t ó r y — p o d k r e ś l i w s z y w a r t o ś ć o g ó l n e g o s c h e m a t u k r y t y k i s t a n o w i ą c e g o p r ó b ę z a l g o r y t m i z o w a n e g o u j ę c i a k r y t y k i — z w r ó c i ł u w a g ę n a k i l k a i s t o t n y c h p r o b l e m ó w z w i ą z a n y c h z p r z e d s t a w i o n ą k o n c e p c j ą k r y t y k i . S k o r o p o m i ę d z y p r z e d m i o t e m k r y t y k i a j e j n a r z ę d z i e m m a z a c h o d z i ć s p r z e c z n o ś ć l o g i c z n a , t o c z y n i e n a l e ż a ł o b y m ó w i ć n i e o s a m y c h z d a n i a c h , a l e r a c z e j o i c h z n a c z e n i a c h ? D l a z d a ń b o w i e m , a w i ę c d l a p e w n y c h w y r a ż e ń j ę z y k o w y c h , s p r z e c z n o ś ć p o l e g a ć m o ż e j e d y n i e n a p e w n e j r ó ż n i c y s k ł a d n i o w e j , t j . n a t y m , ż e j e d n o z e z a d a ń s k ł a d a s i ę z d r u g i e g o p o p r z e d z o n e g o z w r o t e m „ n i e p r a w d a , ż e ” l u b i n n y m r ó w n o w a ż n y m . T y m c z a s e m t a k a s p r z e c z n o ś ć w a s p e k c i e s k ł a d n i o w y m n i e m u s i w c a l e p o c i ą g a ć z a s o b ą s p r z e c z n o ś c i w s e n s i e t r e ś c i o w y m : w y s t a r c z y b o w i e m , b y d w a s k ł a d a j ą c e s i ę z t y c h s a m y c h w y r a z ó w z d a n i a