Od modyfikacji ustrojowej systemu Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej do demokratycznego państwa prawnego Rzeczypospolitej Polskiej

Pełen tekst

(1)2002. w. Jerzy. Kornaś. Katura Nauk Politycznych. Od modyfikacji ustrojowej systemu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej do demokratycznego państwa prawnego Rzeczypospolitej Polskiej 1.. Wstęp. W literaturze pol itol og icznej proces zm ian zac h odzącyc h w życ iu polityczny m Pol ski po porozumieniach Okn}glego SIołu prl)'jęlo s ię nazywać transformaej,} lub demokratyzacją' . Te n drugi termin wyraźn i ej podkreśla c ha rakter zmian, w s kazując. ze jest to proces przechodzenia od autorytarnej for my pań stwa do demokratycznej. Transformacja polityczna w Polsce oznacz ała zatem p ....lcjścic od rnonocenlrycznego systemu po litycznego Polski Ludowej do demokratycznego systemu opartego na zasadach pluralizmu politycznego. suwerennośc i narodu. podziału władzy i wolnych wyborach . Podstawowym obszarem rea li zacj i tyc h prze mian były instytucjona ln o-pra wne zmiany dokonywa ne w ustroju politycznym państwa. które stwarza ł y możliwości o rganizacji poli tycznej spoleczdlslwa w kierunku formowania się spo ł eczeńs t wa obywate lskiego jakko podstawy stabi li zacji pań stw demokratycznych . W teorii polityk i. I Por. : B. Dobck ·Ostrowska. Proces demokratyzacji El/ropy Srodkowo. IV~·chol/lliej - l,rze· .,·ftl/Jki i l'/"::.ebieg I w: l Demukracje El/ropy Srodkowo·lVschOlllliej w perspektywie porówllml'czej. pod red . A. Antoszewskiego i R. Herbuta. Wydawnictwo UW, Wroclaw J997, s. 25. W lileralUrze politologicznej używa się też powszechnie innych terminów nii transformacja czy demokratyza. cja. takich jak: "tranzycja" lub .. konsolidacja demokracji" . Zob. A. Antoszewski. Persf'eklywy demokrmji HI Europie Srudkowo-lVscholllliej Iw:l Proces llemokrlllyzacji .... s. 220: Por.: B. Dobck-Ostrowska. Hiszpllllia i Po/ska: e/ily polilyc:.ne w okresie przejścia do demokracji . AIUIIi:lI poróh'/U/wcw. Wydawnictwo UW. Wroclaw 1996. s. 13: S. Hungtinton. Trzeciafa/a delllokrllly:acji. PWN . Warszawa t995. s. 8-10..

(2) Jer:}' KOrllaJ. mianem transformacji ustrojowej1. Na ogół s pecj ali śc i prob lemami de mokratyzacji czy t eż przemianami ustrojowy mi Polski w latacll dziewięćdz i es i ąt yc h są zgodni. że zapoczą tkowa ł y je porozumienia Okrągłego Stołu lub nowe lizacja Ko nstytucj i PRL z 7 kwietnia 1989 r .. nalOmiast dys kusyj ny wydaje się moment zakończenia tej transformacji . Po litolodzy wysuwają częs t o wą t pliwo śc i. czy proces transfomlacj i ustrojowej k oń czy się na uchwa le niu nowej demokratycznej konstytucj i pal1stwa J • Konstytu cjo nali ści u z naj ą 10 w zasad zie za moment najwa ż ni ej szy tego procesu. Je ś li jednak przyjmie się za lożeni e. że ok reś ł e ni e ustawq zasadniczą nowego ustroju politycznego palisIwa należy do instytucjonalnie ważącego faktu w płaszczyź nie życ ia politycznego. nadającego mu określone ramy dzialania. to uchwa lenie konstytucji wydaje się w l aściwym kryterium do wy tyczenia g ranic zamy kaj ą cyc h proces przemian ustrojowyc h. Na tej podstawi e można przyjąć. że proces transformacj i ustrojowej w Polsce prze bi ega ł w latach 1989- 1997. a uchwalenie 2 kwietnia 1997 r. nowej konstytucji Rzeczy pospolit ej Polskiej by ł o ukoronowaniem tej fazy przemian ustroju politycznego w Polsce . Stanowisko powyższe obecne powszechni e w literaturze po lito log icznej pozostaw ia jednak pewne wątpliwośc i z hi storycznego punktu w idzenia . Ka żdy prty śp ieszony proces reform w dz iedzini e przemian politycz no-ustrojowych nie dokonuje się w próZni in stytu cj onalno-prawnej, lecz dziedziczy ;r:I!': lane !': trukTury . Możliwo ść ic h modyfikacji. a nawet radykalnych przeksztalcCli z ależy od wie lu czy nników. przy czy m nie bez znaczenia pozostaje fakt ich potencjalnej zdolności do łagodnych przemi an. W warunkach pa/btwa polskiego liberalizacja sy tem u ustrojowego poczy ni o na w lalac h osiemdziesi~ l yc h . zw ła szcza w drugiej połowie. um ożliw iła dokonanie zwrot u w 1989 r. na tyl e istotnego, że w ciągu trzech lat - mimo braku nowej kon stytucji powstal ja k ościowo nowy syste m polityczny pallslwa. Z tego. przede wszystkim. powod u przypo mnienie faktów prawno-ustrojowych z łat osie md ziesią tych. powinno poprzedzić analizę zwrotu dokonanego w 1989 r. uważanego za po czątek pol skiej trans rormacj i ustrojowej. Liberalizacji d okon anej w latach osiemdziesii.llyc h nie można trakt ować w zbyt szerokim znaczeniu. gdyż bez przełomu politycznego 1989 r .. s:)d ząc na podstawie wcześniejszyc h doswiadczell Polski Ludowej. nie by ł aby m oż liwa bardziej rady kal na demokratyzacja ustroju panstwa. przemiany te. ok reśla się. zaj mują cy się. 2 Por. Z. Blok. Teorill (JOlityki (slI/dia). WN UM...!. Poznań 1998. s. 106: J. Hausner,Sys/elll fw/i/ye:lI)' i iW('graLjll ellropej~'lw Polski [w:1 Polskfl1I'f//I .ifol'/l/aLj ll II' fJ/!I'Sf,ckry",ic ilHegl'(lcji europeJskiej. EU - monitoring. Ki'itk ów 1996. s. 193. l Por.: Polityka w Pols('/! IV latach 90. Wybrali(> prob/(>III,1'. pod red. A. Antoszcwskicgo i R. I [erbut". Wyd"wnictwo UW, Wrocław 1998. s. 6: M . Kruk. Transformllcja polskiego poru/dkll kOli' 'w)'llIcyjnt>80 /989- /997 [w: l u l.wdy l'odstl/\\'oWt> polskiej KOIlJtyt l/{.ji. red. naukowy W. Soko1cwicz. Wydawnictwo Sejmowe. Warszawa 1998. s. 57 ..

(3) Od modyfikacji. 2. Podstawowe kierunki I koncepcie reform polltycono-ustroiowych w latach oslemdzleslqtych 5lan wojenny z 13 grudnia 1981 r. wprowadziI prawne i polityczne ograni czenia dla demokratyzacji system u politycznego. Umożliwil jcdnak dokonanie politycznej jego korekty drogą e liminacji z legalnego życia politycznego organi zacj i repreze ntując yc h przed 13 grudnia 1981 r. dąże nia zagrażające stabili zacji wcwną trzustrojowej oraz struktur um ac ni ających po zycję grup konserwatywnych w systemie w ł adzy. Pomimo spadku aktywności po łit ycznej spo ł ecze ń st wa , działalności podziemnej opozycji i braku większego po s tępu w reform owaniu gospodarki , obiektywn ie nie s przyjających procesom de mokratyzacji, reforma polityczno-ustrojowa rea li zowana była w na s tępującyc h sferac h funk cjonowania pań s tw a i systemu politycznego: - podnoszenia pozycj i i autorytetu organów systemu przedstawic ielskiego (rozw ijani e konse nsualnego sposobu sprawowania władzy - PRON , powoła nie Rady Społeczno-Gospoda rczej przy Sejmie i rad s poł eczno -g os podarczyc h przy wojcwódzkich radach narodowych. Rady Konsu ltacyj nej przy Przewod ni cz~lcym Rady Pań s twa , zwiększenie uprawllieJl rad narodowych z mocy ustawy z lipca 1983 r. i in.), - rozszerza nia za kresu gwarancji praworządno ści i oc hrony prawnej obywateli - powobnie Trybunalu Stanu (1 982), Trybunału Kon stytucyjne go ( 1985), Rzeczn ika Praw Obywatel skic h (1987), - rozwoju s amorządno sc i i bezposrednich form demokracji (6 ustaw: O sa m o rząd z i e z ało gi pr ze d s iębior s twa pań stwow ego z września 198 1 r" prawo s p ó łd zie lc ze z września 1982 r. , O spoleczno-zawodowych organiza cjach rolnik ów z października 1982 r .. O system ie rad narodowych i sa m o rz ą dzie terytorialnym z lipca [98 3 L, O szkolnictwie w yższym z maja 1982 r., O konsuhacjach spo ł ecz n yc h i referendum ludowym z maja 1987 r.), - racjonalizacji funk cjonowania adm ini stracj i parl stwa - redukcja urzędów i ministerstw centraln ych ( 1981-1985). powołani e Naczelnego Sądu Admi nistracyjnego ( 1980). stabilizacja pracowników administracji paJistwowej ustaw,,! z września ł 982 r. 4 Skuteczność powy ższyc h d z iałali nie modyfikowała jednak na tyle silni e mechanizmów władzy, aby uru c homić nowy , bardziej efektywny model syste mu politycznego. Dopiero w lat ach 1986-1988 po X Zjeździe PZPR , Kon gresach ZS L , SD i Patriotycznego Ruchu Odrod ze nia Narodowego (PRON) , a przede wszystkim nac isku ś rodowi s k opozycyjnych oraz powstania korzystni ejszyc h o koli cz nośc i zewnętrznyc h (zm ian y polityczne w ZSRR na skutek 4 Sl.erzcj na tcn tcmat: E. Zieliński, Ki erunki reformy polityczno-ustrojowej /m osiem Centralny O.~rodek Metodyczny Studiów Nauk Pol ity cznych. Warszawa 1987 . Por . takie: Sys/t'1/1 !lpotecZ/lo-poli/}'cVlY II' larach osiemdziesiątych. Dill /;IIOZY i prog/IOZ)'. Opracowanie PolskicBO Towarlystwa Nauk Politycznych (fragmenty) 11'0':1Raporty o spoleclelislll'ie. Materiuty. anaIl1.y. studia. KiW. Wars zawa t988 .. dzie.rią/)'ch..

(4) Komaś. libera lizacyjnej poli tyki M. Gorbaczowa i pos t ę p ując a normali zacja stosun ków z pań s twami zachodnimi) n astąp ił o widoczne rozw ini ęcie dyskusji nad polskim mode le m systemu po litycznego. Mimo różnorodnych nurtów my ś lowyc h i konce pcj i, jakie ujawni ł y się w związk u z rozsze rzaniem do s t ę p u społ eczeńs t wa do informacji , zarysowa ł y s ię w tym okresie przede wszystkim dwa programy zmian w system ie polityczno-ustrojowym: plu ralizmu w socja lizmie i socjalistycznego pl uralizm u5 . Pierw sza koncepcj a reprezentowana g ł ównie przez tzw . ś rodow i s ka ni ezal eż ne i umiarkowane opozycyjn ie. s t anowiła przen iesie nie zasad zac hodniego plurali zmu po litycznego do warun ków po lskich. z bardziej lub mniej akcentowaną potrzebą wolnej gry sit poJitycznych 6 • Druga koncepcja. prezentowana przez si ł y reformatorskie PZPR , dopuszcza la pO Lrlebę wprowadzenia pluraliz mu politycznego. lecz z pewnym ogran iczeniem na rzecz stworzenia mechan izmów gwarantujących zachowanie socjalistycznej toż s amo ści ustrojowej i n i enaru sz aln ość ówczesnej równowagi si l i zasad bezpieczeństwa narodowego1 . Za ł ożenia plurali zmu socjali stycznego s tawiały ograniczenia w n astęp ujący c h sfera c h, traktuji}c je jako granice tego pluralizmu: - utrzymanie zasady prze wodniej rol i partii komuni stycznej w syste mie ustrojowy m , której pozycja i wpływy by ł yby okre ś lone prawn ie. a egzekwowani e ic h odb yw a ł oby s ię prl.cde wszystki m poprzez system przedstawicielski. - oparcie systemu ekonomicznego na s połec znej włas n ości podstawowych i decyd ujqcyc h srodków produkcji. podlegajqcych jednak dz i ałaniom praw ekonomicznyc h, - zachowa ni e zasad systemu sojuszy międ zy narodowyc h jako gwara nta bezpieczeTlslwa narodowego i u k ładu s ił polityczn ych w Europi e. z ak t ualną re int er pre ta cją do s toso waną do wymogów artyku lacji potrzeb syste mu społ ecz no -gos podarczego i politycznego s. Pe ł ni ej sza i bardziej szczegół owa rea lizacja mode lu socjal istycznego plurali zmu za kł ada ła podjęcie na s t ępujący c h kierunków reform y systemu politycznego: ~ I nteresując:) Koncepcj ę. syntezy ob u rozwi::l7.ali w postaci pluralizmu prosocjalistycznego M. Gulczyris ki. O pluralizmie i porozulllil'ltill. Materiały. analizy. studia. KiW. War· szawa 1988 . Pominięto tutaj koncepcje anty komun istyczne (uja wniane pr/,cde wszystk im w publl' kacJach podziemnyc h) . które w ówczesnym czasie nic mogly być uważane za pods tilWę kompromisu politycznego. ~ Zob .: M. Król. Mini/lllll/I opozycyjne. "Tygodnik Powszechny" 1988. nr 45 : R. Bugaj. KS: /(I// i warIInki polskiej przebudowy. "Tygodnik Powszechny 1988. nr 46: W. Arkuszcw~Ki. Niewlel.llość jako program. "WiCi" 1989. nr 2. s. 13-15. 7 Pog/{'/nellie so(jalistycVlej odm)",)' IVllrlmkiem przyśpiesze nia rozwoju Polski. Referat Biura Polityczncgo na VI Plenum KC PZPR . w: Socjalistycv/(/ od//olt'o - kOl1iecvwśc i Slllllj'(I . VI Plenum KC PZPR. 25 listopada i 15 grudnia 1987 r. Podstawowe dokumenty i materialy. Warszawa 1988. s. 28-33. Por.: L. Grlybowski. Plllralivlt politycVl)' II' l'ocjolizmie. KiW. Warszawa 1988 . ~ K.B. Janowski. P/uroli:m !Jocjalistyc://)' i porOZ/lmienie 11lImdoll'e. Zapis dySKUSji. "Nowe Drogi"1988.nr7.s . 42. prledstawił.

(5) Dcl. l. - tworzenie warunków do realnej podmi o t o w oś ci inn yc h ni ż parti a s p o~ lecznych e le me nt ów systemu polit ycznego (stronnictwa katol icki e, orga ni za~ cje s poł ecz n e), a formy i zakres tej podmi o towo śc i mi a ł y s i ę kszta lt owac w proces ie politycznym, - ro z bud owę uprawni e ń organów przedstawici elskic h (sejmu i fad na ~ rodowych) wraz z umacni ani em ro li sa m o rz ąd ó w terytorialn ych i praco wni ~ czyc h, - p owo łani c drugiej izby parlamentu i rozszerzenie uprawni cl1 rad narodo ~ wych, - po wo łani e Ur zęd u Prezydent a Rzeczy pos politej. - rad ykalne rozszerzeni e praw obywate lskich za równo nominaln yc h (np . zdemokratyzowana ordynacja wyborcza), jak i realn ych (np . zmiana p olit ycz~ ncj inte rpretacj i wie lu praw obywat elski ch), z wi ę k szaj ącyc h te prawa (np . ograni czenie cenzury) i przyzwoleni e na dochodzeni e ich na drod ze adm ini * stracyj nej i s,}dowej , - szersze ni ż doyc hczas poddanie d z i a ł a lnośc i admin istracj i kontroli s,}dow* ni czej (N acze lny S ąd Adm ini stracyjn y, Tryb un a ł Konstytucyjn y. Rzecznik Praw Obywatel ski ch i inne), - zasadn icze pr zew art ośc i o wani e prawa obywate li do stowarzyszania s ię w kierunku jego radyka ln ej rozbudowy pod warunkie m respektowani a zasad konstytucyj nych. co w pra ktycc oz n ac zać m ia ł o wycofanie admin istracj i p~Hl * sIwa wej ze szczegó ł o w ej kontroli s t o warzysze ń s p o ł ecz n yc h i drobi azgowego regla mentowa nia ich d z i a łaln ośc i . - rozwi n ięc ie róż norodn yc h fo rm demokracji bez p oś redni ej. w któryc h re ali zować mi a ł siC w pł yw obywate li na decyzje podej mowan e w paT1 stwie i ś rodow i s ku l o k a ł n y m (refe rendum . kon sul tacje. różn e form y kontroli spo* lecznej itp .). - konsekwentne d ąże ni e do bcz w z ględn eg o pi e r w sze ń s tw a metod p o li ~ tycznyc h w dz i a ł a niu part ii. kierowan iu krajem i przewodzeniu spo ł eczeń s t w u . - nowe pOd ejśc i e do o pozycji i opozycyjn ośc i wynikaj1lce z ko ni ecz n ośc i poszanowani a plurali zmu s po łe c zn ego . ale z wyhlczeni el11 bez w zg l ęd n ej gry sil polit ycznyc h9 • Impas gos podarczy kraju spowodowan y brakiem efektów w reformowa niu e konomiki . straj ki wiosenn e i letn ie \111 988 Lna tle placowy m, aktyw izacja o pozycj i oraz dal sza rutyni zacja aparatu politycznego u św i ad o mił y zwole nni + kom reform w PZ PR. że silami dotyc hczasowej koalicji rz ądz ącej nic uzys ka s i ę w i ę k szego po s t ę pu politycznego i ekonomicznego. Zasadni czy prze10m w tym zakres ie s tan ow ił o X Ple num Komitetu Centralnego PZPR odbyte J 7- 18 styczni a 1989 r. Uchwalone tam dwa dokumenty: Q Zob.: A. Bodnar . K. Janik. Ponia IV procesie reform g051'{J{!tlrki i p1l/15Mll. KiW. Wa rszaw:! 1988: 1. Rcykowski. Po t·o reformy polil)'c:'lIe.? KiW . Warsz:!wa 1988: Por. M. Gulczyński. Gid,,"/!(' :(I/o: l'/lia f/jorm y :l")'lICII1II 1101iIyc:'/legQ. KiW. Warszawa 1988 : W. Sokolcwicz. Regli lacja IWI1SI)"lIIcyjIW syslemu politycznego, .. Państwo i Prawo" 1988. z. 8..

(6) KOrt/aś. uc hwała Ple num KC PZPR i stanow isko KC PZPR w sprawie plurali zmu poli tycznego i pluralizmu związkowego, otworly ły drogę do przy ś pi eszonych zmian w systemie politycznym i rozszerzenia zakresu porozumienia n arodowęgolll. W praktyce oznaczało to polityczne uznanie opozycji. g ł ównie NSZZ ,.Solidarność" i zaproszenie jcj przedstawi cie li do rozmów przy Okrągłym Stole. Nie rozważaj ąc wszystkich problemów podejmowanych w trakcie rozmów przy Okrągłym Stole między s troną .,koalicyjno-rządową" a .,solida rn ościowo opozycyjną". mo żna s twie rdzi ć. że istotny m postępem było uchwalenie dekla racj i po litycznej zawi e rającej ewol ucyjny program zmian w systemie organów władzy pallstwowej i zasadach działania systemu politycznegoII. Następstwem prawnym przyjęty c h u s tal e ń by ł a nowelizacja konstytucji z 7 kwiet nia 1989 r. wprowadzająca nowe elcmenty do ustroju politycznego i funk cjo nowania mechani zmu polit ycznego patlstwa l2 . Us taw y o stowarzyszeniac h i ordynacji wyborczej otworzyły mo ż liwo śc i uk sz tałtowania się nowych stosunków między pallstwem a innymi podmiotami systemu politycznego. Zas adni cz ą my ś lą ustawy o stowarzyszeniach było ograniczenie roli administracji w koncesjonowaniu organizacji społecznych i tworzeni e warunków do k sz t ałtowania s połeczeń s t wa obywatelskiego sa modziel ni e kreuj<:lcego polityczny s kł ad orga nów państwa J3 . Ustawa o ordynacji wyborczej odzwierciedliła z a ś stanowisko Okrągłego Stołu proponujące stopniowf! drogę dochodzenia do de mokratyczn yc h wyborów. Przewidz iane na czerw iec 1989 r. wybory parlamentarne nic miały w pe łni charakteru tzw. wolnych wyborów l4 . Wprowadzono bowiem do ord ynacji senacki ej wysoką barierę proceduralną. a do sejmowej istotne ograniczen ie polityczne: - stosun kowo wysoką g r anicę minimum podpi sów obywatel skic h (3000) nie zbędn yc h do zg ł oszenia kandydatów na senatorów, - polityczny podział mandatów w sejmie. który na podstawi e umowy Okrą glego Stołu ok reS l ał z góry łi czbę parlamentarnych mandatów dla strony koalj cyjn o-rządowejI 5 .. III Stanowisko Komitctu Centralnego w sprawie pluralizmu polityelnego i pluralizmu związ· kowego I Uc hwab X PIcnum KC PZPR .. ,Trybuna Ludu" 1989. nr 16 . II Stanowbko w sprawie reform politycznych i stanowi sko w sprawie pluralizmu związko· wego. w: Dokumenty Okrągłego Stołu . Nak ładem Gazety Codziennej Wojska Polskiego "Żo ł nierl Wolności" 191\9: por.: W. Arkuszewski. Prze/o m? " Wię ź" 1989. nr 5, s. 3. 12 Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. zmiunie KonstYTUcji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej: Ustawy z 7 kwi cwia 1989 r. o ordynacji wyborczej do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i O ordynacji wyborczej do Senatu Pol skiej Rzeczypospoli tej Ludowej. "Żołnierz Wolności". Sllplement. Wybo ry 89: Ustawa z 7 kwietnia 1989 r" Prawo o stowarlyszeniach . Dz.U. nr 20. poz. 104 . IJ Por. : ~.t. Wicrzbows ki. Nowe prawo () s/ml'lIrZp'~elliach . .,Państwo i Prawo" 1989. z. 7. s. 13-22. I~ Por.: S. Gebcrthner. WybOI)' do Sejmu i Selw/u 1989 (ws/('l'lIe reJlehje). "Państwo i Prawo" t989.z.7.s. t4 15 Koalicja rladząca miała zagwarantowane 65% mandatów w Sejmie. w Iym PZPR 37.2%. Szerzej na len temat : A. Małkiewiez . lVybory czeru'cowe 1989. PAN ISP. 1994. s. 20-28..

(7) Od J edn ocześ ni e stanowi sko pol ityczne Ok rągł ego Sto lu zapowiadało dal szy proces demokratyzacji ordy nacj i wyborczej w ki erunku wo lnyc h wyborów ograniczonych tylko kon sty tu cyj no-u s t awową n o rmą prawo'} i prakt ykil poli t ycz n ą·. W rezu lt acie pod wpływe m d ośw iadcze ń s połeczno- po lit ycz n yc h lat osiem uc hwa l Okrągłego Stolu , d z i ałaln ośc i legislacyjnej Sej mu IX kadencji. a w efekc ie wo li wyborcó w z czerwca 1989 r. s ił y re formatorski e. dziesiątych,. os i "g n ęły przew a gę w systemie wład zy. O z na cza ł o to. że od po lowy 1989 r. rozpaczą I s i ę szybki dem o ntaż monocentrycznego systemu politycznego. i powst awani e jakośc i owo nowego modelu plurali stycznego systemu politycznego o atrybuwch konkurencji. Praktyka polityczna nie potwicrdzila konccpcji politycznyc h formu lowanyc h przez domi nującą dotychczas w systemie polit ycznym PZ PR . Dyskusja !lad k o n ccpcją pluralizmu socj ali stycznego (w socj ali zmie) zosta la przedstawiona zbyt póżno i w k ońc u lat os i em d zies iątych nie s tanowiła już atrakcyjnej oferty politycznej ze strony w ładzy. Zakwesti onowalo ją ostatecz ni e spo leczcllstwo w wyborach czerwcowych, o pow i adając s ię w p ł e bi scy tami e przec iwko dotychczasowej wl:ldzy i j ej strategii reformowania systcmu politycznego l o . Popularno ść i poparcie s po ł ecz n e zysk ała koncepcja plurali zmu konkurencyj nego i rzą dów alternatywnych ko nsekwcntnie g ł oszonych przez opozycję polityczną. Po kojowe przcjQc ie władzy przcz opozycjQ i wbudowanic jcj w syste m pol ityczny stało się fakte m o znaczeniu hi storycz nym . Rzeczyw istym potwierdzeni em tego wydarzenia o d o ni os ł y m znaczeniu ustrojowym by ł o wówczas powołani e rząd u prem iera T. Mazow iec kiego . opa rtego na koali cji s ił pro rc formatorskic h NSZZ "So lidarno ść". ZSL i SD (ze r wa ł y one dotychczasowe sojusze pan yj ne z PZPR) oraz przedstawicieli PZPR.. 3 . Transfor",acla ustroiowa lat 3. 1. Podstaw owe z m ia ny. ł adu. dzlew l ęćdzleslqtych. konstytucyjn ego. \V procesie pr ze k sz tałceri de mokratycznych ustroju pa rlstwa pol ski ego po. 1989. r.moż n a wyodrębnić. d wa o kresy:. 16 S ł~ bo~ć ~i! reformatorskich w PZPR pr,!.esądlił~ inne. nii zamierlOno. ro7.strtygnu;cic tego sporu o chamkler ~ys l em u politycznego . Nic zdołały one prtejąć wc/cśniej zdccydow:mcj inicjatywy rdorm~lorskiej w latach 1981 - 1988. co w rezultacie doprowadziło w 1989 r. do zrcdu· kowama PZPR do jednej z kilku si l. Nic mogąc zaś odegrać już. decydująccj wli w kreśleniu k.\71altu nowej rlecqwistości polilyclncj i gospodarczej PolSki i nie chcijc ograniczać czynnego włączenia się w blldow~ demokratycznego panstwa rnłodszeJ gcneracji swoich czlonków, PZPR rOlwiąlal~ Się na XI Zjczdzie w slycZl11l1 1990 r. Por.: JJ . Wi<ilr. ("011(1111 ::'0.\·/(11,,:: tych IIII? S::kirl' I !,olclII/k/. Wydawnictwo Ad~rn M ~r.ilakk. Torun ! 995. s. ·U--o ..

(8) KorlUlś. - pi erwszy . rozpoczęty obradami Okr"głego Stołu. które poc i ąg n ę ły za sobą li czne nowe li zacje konstytucji i zmiany prawne w ustroju pan stwa, aż do uchwalen ia " Malej Konstytucj i" w dniu 17 pażdzie rnika 1992 r., - drugi. to d z iałanie mechani zmów w ładz państwa na pod stawie " Malej Konstytucji ". uwienczone uc hwalen ie m, zatwierdzeniem w drodze re re re ndum (25 maja 1997 r.) i wejściem w życie 17 października 1997 r. nowej konstytu cj i Rzeczypospolitej Polski ej. Nowel izacja kons tytucj i dokonana be z p oś redn i o po Okrągłym Stole ni e odznacza la s i ę jeszcze w y raz i s to śc ią za ł ożen przy sz łego ustroju politycznego pań s t wa. Nowela konstytucyjna z 7 kwietnia 1989 r. przeprowadzi ł a pie rwsz., poc zą tkują cą proces transrormacji ustrojowej modyrika cj ę konstytucji z 1952 rP Dokonała ona modernizacji system u nacze ln ych organów pań s t wa i spowodow ał a poważne zmi any w mechanizmie sprawowania władzy . W jej wyniku resty tuowano instytucję prezydenta pali stwa w mi ejsce dotyc hczasowej Rady Pallstwa. reaktywowano Senal jako dru gą izbę parlamentu, zmodyfikowano system wyborczy i rozsze rzono ustroj owe gwarancje ni ezaw i s ł ości sęd z i owskiej. W rezultac ie tych dokonań na s l ąpi ła zmiana wzajemnych re ł acj i między naczeln ymi organami pallstwa. Wcześniej sz'ł supremacj ę orga nów w ła dzy pań s twowej nad pozostalymi ogniwami aparatu panstwowego zas t ąpiono zal eż n ośc i am i z bli żony mi do podzia ł u władz, wprowadzając pewne mechani zmy ich rów nowag i. Cele m tych zmian było stopniowe przej śc i e od dotychczasowego systemu opartego na zasadzie jedno l itośc i władzy pań s tw owej Uego istot:1 była rormaln a nadrzędno ść władzy ustawodawczej nad pozosta lymi organami w ł adzy. przewodn ia rola partii komuni stycznej w soj uszu z pozostał y m i stronnictwami. brak opozycji i wo lnyc h wyborów)'~ do demokratycznego ł ad u ustrojowego z c haraktery s tyczną dla niego k onstruk cj'ł podziału i rów nowagi nacze ln ych organów pa nstwa . pluralizmem politycznym oraz poli t ycz n ą kreacjq w ład z zależną od poparc ia wyborczego. Prze prowadzona nowelizacja kwietniowa przyjęla kon ce pcję prezydenta arbitr:l z kompetencja mi umożliwiającymi mu koordynację d z iałar), dysponującego prawem weta wobec ustaw parlamentu oraz uprawnieniami powslrzymuj<jcy mi w stosunku do innych organów pall stwa. Prezydent miał by ć gwarantem zachowania równowagi wladz z m oż li wością interwencji w sYluacjach wyjąt ko wych, kiedy zag rożone zosta ną pod stawy ustroj owe pali stwa. Okreś l ono równi eż pod stawowe funkcje prezyden la s twierdzając , że jest on naj wyższym przedstawicie le m pań s I wa polskiego. ajego rola polega na : P Dz.U . z 8 kwietnia 1989 r., nr 19. poz . 101. Por.: M. Kruk . Troll.'ifor/lwcjo ,W/skit'go. s. 57-64. W. Wic, TrU/uforma cja l/strojowa HI POll'U II' !macll /989-/997 (\I' kierlwku spole. c::.ells/w(/ ob.l'I<'(l/e!skiego) Iw: l KO/JSI)"/IIcja RzecZJ1JO'\"po/ilej Polskiej. Spor o kszwl/ lIs/rojll. pod red. nauko ..... ;} 1. Komasia przy wsp6lpracy z Marianem Banachem. Wydawnictwo AE Kraków, Kr:lków 1999. s. 7-13. I~ Por.: W. SkrLydlo. PlIr/omem IV u5 1roju Po/ski Ludowej (1944-/989) no rle pozycji pllr/u//JI'II/U HI p(lli.~/;wu;" realnego socjllliv/II/ lw :l Ztlloiellirl 1/~·trojOH"I' ..f /rllkll/rn ifilllkcj()llow(lIIic 11llrlUIII C /l/II. pod red. nuukow'l A. Gwiżdża, Wydawniclwo Sejmowe, Warszawa 1997 . s. 57..

(9) Od ,. - czuwaniu nad przestrzeganiem konstytucji, - stan iu na straży suwerenności i bezpieczeństwa ści. i. ni epodległośc i. państwa.. nienaruszal no-. jego terytorium,. - przestrzeganiu międzynarodowych sojuszy politycznych i wojskowych. Prezydent otrzy ma! t akże prawo inicjatywy ustawodawczej i mógł przedterminowo rozw i ązać ob ie izby, gdyby te ni e u c hwalił y budżetu lub p odjęły uchwaly uniemożliwiające mu realizację jego uprawnieil. Ponadto konslywcja uczyniła go zwierzchnikiem si l zbrojnych. Poprzez zmiany kwietniowe konstytucji legalizowano porozumienia Okrągłego Stołu, które urząd prezydenta za rezerwowały dla ge n. Wojc iec ha Jaruzelski ego jako gwaranta pryncypiów systemu realnego socjalizmu i ewolucyjnej drogi jego przekształceń. Po wyborach czerwcowycll i grudniowej noweli zacj i konstytucji, rozwiązaniu się PZ PR . a przede wszystkim po objęc iu prezydentury w 1990 r. przez Lecha Wałęsę kompromis ten s t ał się nicpotrzebny. Utworzenie senatu ~ drugiej izby polskiego parlamentu. bylo konsekwencją przyjęcia koncepcji "kontraktowych" wyborów i w politycznym sensie sta n owi ło ustępstwo strony r.qdowej wobec opozycji 19. Wyłonien i e go w drodze wolnych wyborów:!! pozwa l ało przede wszystkim st ronie rządowej Okrągłego Stolu zweryfikowa ć oczekiwany zakres poparcia wyborczego w praktyce. nie narażając s i ę forma lnie na utratę władzy !' . U podstaw reaktywowania senatu leżały zatem prze s ł anki polityczne. ponieważ jego istnienie nie sta now ilo ni ezbęd n ego warunku demokratycznego funkcjo nowania parlamentu. Z mocy noweli kwiet niowej senat zosta ł ukształtowany jako samodzielny organ pańs t wowy. będący oprócz sejmu ogólnopaństwowym organem przedstawicielskim, sk ładający m s i ę z reprezentantów województw. Zadania senatu były niewielkie. bo ograniczone do korygowania ustaw sejmowych. W świetle znowelizowanej konstytucji senat nic był ani izbą wyższą parlamcmu. ani nawet i zbą równorzędną sejmow i. Wła dza P:1I1stwowa koncen t rowała się przede wszystkim w sejmie. Znaczeni e konstytutywne miały zawsze ustawy i uchwały sej mu . W nowe li kwietniowej uległa również modyfikacji pozycja sejmu. Została ona wzmocniona. ponieważ usunięto moż l iwość wydawa ni a dekretów z mocy ustawy. które przed nowe l izacją przy s łu g i wały Radzie Pań s t wa. a po. nic przy znano ic h prezydentowi. Zn iesiono tak że sesyj ny tryb obrad na rzecz zdolnośc i do działania w permanencj i. Sejm uzyskał prawo udziału w ratyfikacji umów międzynarodowych, ograniczone jednak tylko do takich, które pociągały za so bą znaczne obciążenia finansowe pall stwa lub konieczność zmian w uslawodawstwie. 19 P. Samecki, Selllll RP i jego relacje z sejmem (/aw /989-/993). Wydawnictwo Sejmowe. Warszawa 1995.s. 8. :~o K oncepcję wolnych wyborów do senatu wg Rakowskiego zgłosił A. K waśniewski podczas rozmów prlY Okrągłym Stole. M.F. Rakowski.1ak /O sir swlo, BGW, Warszawa t991. s. 203 . lJ N'lwel calkowita klęska ze strony koalicji rządowej w wyborach do Senatu nic odbieralajcj większości w Zgromadzeniu N'Lrodowym. A. Malkiewicz, 0l'. cil .• s. 24..

(10) Korna J. Na podstawi e noweli kwietniowej przeprowadzono tak że zmiany pozycji ustrojowej s ądó w i sę d z iów. Ustanowiono Krajową Rad ę S ądown i c twa w celu prledstawiania prezydentowi wniosków w sprawach powoł y wania sęd z iów oraz czuwania nad przestrzeganiem ni eza l e żno ś ci s ąd ó w i ni ezaw i s l ośc i sędzi o w skiej. Stali s i ę oni ni eusuwalni z w yjątkiem przypadków okre ś lon ych w ustawie. Kolejne reg ulacje dot yczące ustroju s ądowni c twa przeprowadzone zos ta ł y u s t aw ą z 20 grudnia 1989 r. Wprowadzono międ zy innymi zakaz przy należn o śc i sęd z i ó w do parti i politycznych oraz prowadzenia d z iałalno śc i polit ycz nej . Zw i ę k szo n o takie s am od z i e lność sęd z iów w k szt a łtowaniu orzecznictwa. Znacznyc h przek ształce ń ustrojo wych Poł s ki dok o nała tak że druga noweli zacja konstytucji z 29 grudnia 1989 r. , którą od mi es iąc a uchwale nia nazywano .,gr udni o w ą"~2. Byla o na kon sekwen cją dal szej rad ykali zacji s i ę p og lądów i postaw wczeS ni ejszej opozycji z re formatorskich na antykomuni styc zne, po sukces ie w wyborach z 4 czerwc a 1989 r. Ukonstytuowany ko ntraktowy sej m (65% dotychczasowe s ił y polityczne, 35% Ko mitety Obywate lskie "Solidarnosc j") oraz w 99% so lidarn ośc iow y se nat. pomimo trudn ośc i z utw orzenie m rządu i powo lanie m pierwszego niekomunistycznego rządu T . Mazow iec kiego. przys pi eszy! kolej ne kon stytu cyjne zmian y. Od czerwca do grudnia 1989 r. powsta ł a nowa sytuacja polityczna , w któ rej wiele norm konstytucyjnych podsta wowych dla syste mu Polski Ludowej strac ilo a ktualno ść. B y ł to przede wszys tki m art. 3 ,.0 przewodni ej roli w s poł ccze r't s t w i e" jednej tylko partii PZ PR . czy przepi s o soj uszu PZPR z SD i ZS L (po czerwcowych wybo rac h parli e te zerwa ł y sojusz z PZPR i weszł y w porozumi enie z Oby watelskim Klu bem Parlamentarn ym t wo r z ą c więk szość rządow ą) . Nowela grudniowa w pi s ała do ko nstytucji m .in . nowe zasady : s uw ere nn ości na rodu (art. 2). plura lizmu politycznego (art . 4) , swobody d z i a łalno śc i gospodarczej (ar\. 6) , ocbro ny i poszanowani a w ł as no ści (art . 7). Now e ł a grudniowa dok o n a ła g ł ę b o ki ej erozji pods taw ustroj owyc h polski ej pallst wowośc i . A nul o wał a id eo logiczne dek ł ara cj e konslytucj i z 1952 r. Za w arł a po nad!O zas ad ę de mokratycznego parlstwa prawnego s t wierd zaj ą c. że " Rzeczpospolita Polska jest de mokratycznym pańs t wem prawnym urzeczy wi stniaj ący m zasady s pra w i edliwośc i s po ł ecznej". Demokratyczne pańs t w o prawne to takie. w który m naród jako suweren uczestniczy i rozstrzyga o praw ie o b ow i ąz ujący m organy pa ń s tw owe i ogó l obywateli. Na ogó ł do katal og u konstytucyjn ych zasad ustroj u polit yc znego, kt óre s t a n owią podstaw€; "de mokrat ycznego pań s t wa prawnego", zali cza s i ę mi ęd zy innymi : zasa d ę suwe re nn ośc i narodu, nadr zęd n ośc i ko nstytucji w syste mie pf:lw nym. zasa d ę przedst awiciel stwa. zasad€; p o d z iału w ładz. samo r ządn o ści. niezależności i n iezaw i s ł ośc i sąd ów. rozbudowany system praw obywatelskic h oraz nicza l eż n y syste m organów ko ntroli itp .23 Dem okrat yczne pa rl stwo ;2 Dl.U. I 31 grudnia 1989 r .. nr 75. poz. 444 . :' Por.: M. Piclfza!\. Odf!owied::.ialllośc kOllslyUlllc)'jlla. Warszaw,! 1992. s. 8: Szcrlcj zob.: M . WyrJykow~ki. Ztu{/da df'lIIokralyc:'/lf'go IWlislll'{/ 1}f{/WIIl'gO ~ . ()5-l)t .. Iw:l. lirslIdy f!0dS!ml·ml·c.

(11) Od. prawne g warantuje i szanuje za s adę praworządnośc i. a wię c przestrzeganie prawem wyznaczonyc h kompetencji przez aparat pań s tw owy, jak i przestrzeganie prawa przez obywate li . I S lotną zmianą ustroj ową by ł o tak że. nowe. określe n ie. suwerena. Dotych-. czasowy przepi s kon stytucyjny. że władza n ależy do " ludu prac uj ącego miast i ws i" z a s t ą pi o n o stw ie rd ze nie m: "W Rzeczypos po litej Pol skiej w ł adza zwierzchnia nal eży do Narod u". O il e poprzedni zap is ok reś l a l z jednej stro ny klasowy charakter państwa, z drug iej za ś ak ce ntował s pecyfikę państwa d yklalUry proletariatu . o tyle nowa fo rmuła pr zywróc ił a narodowi podmi otowość władzy zwierzchn iej. W świe tl e doś wiad czc ll europejs ki ego kon stytu cjona liz mu naród int erpret uje s i ę jako kat egorię po litycZll'l - wspól n otę równoprawnyc h obywatel i. ni c z a ś jako kat egor i ę etni cznq. Oznacza to, że do narodu jako suwerennego podm iotu w ł ad zy par1stwowej nal eżą wszyscy obywatele pari stwa ni eza l eżnie od ich narod owości. św iatopog lądu, wyzna ni a czy rasy. Nawiązaniu do tradycji i nowemu pojmowaniu demokracj i s łu żyć miało prq" wróceni e nazwy i god ł a pmlstwa z okresu mi ęd zywoj e nn ego . Nazwa .. Rzeczpospol ita Polska" przesądzi la ob ligatoryjnie rep ublikmlską fo rmę paTlstwa pol sk iego. Wyrazem zmiany charak teru pari stwa by ł a tak że zmiana god la (wizerunek orla białego w koroni e). Korekty te . mające sy mboliczny wymiar. mia ł y na celu pod kreś l i ć odzyskanie przez paristwo polskie pelnej s uwe re nn ośc i . W aż n ym etapem w przeob ra ża niu ustrojowym Polsk i by ła ko lejna istotna noweli zacj a przeprowadzona 8 marca 1990 r .. a d o ty cząca wprowadze n ia nowej fo rm y władzy lokal nej w miej sce terenowych rad narodowych 24 . Da ta ona podstawy nowego mode lu samorzqdu te rytorialn ego i na jej pod stawi e przep rowad zono wybo ry. które res t y t uowały sa m o r ządy g minne . Nie by la to jed nak kompleksowa regulacja prawna pow ią zana z jedn oczes ną reform,} terylori aJnq palistwa. We w r ześniu 1990 r. uchwalono i wprowadzono do kOllstyIllcj i zasadę powszech nego wyboru Prezydenta 25 • Omówione najważ ni ej sze reg ulacj e prawno-ustrojowe. pomimo swej p o ło w i czn o ści wp r owadz ił y nowy lad ustrojowy . da le ki jed nak od do s k o n a l ośc i . W trakcie praktycznego funkcjonowania pal1stwa tworzony drogą nowe ł izacji mechanizm konsty tucyjny oka za ł s i ę w wie lu wypadkach ma lo sku teczny. Prezyden t. mimo że pos i ada ł szerokie uprawni eni a wy konawcze. to jednak nic by ł rzeczyw istym zwierzc hniki e m w ład zy wy konawczej. Rząd odpowiadał bowiem po lityczn ie przed sej mem. który m óg ł go odwołać. Prezydent zaś nie posi ad a ł oparc ia polit ycznego w parlamencie w poslac i w lasnej partii . Pos iadajiJc fo rmalnie dużą w ład zę. prezydent ni e m óg ł sa mod zie lni e rządzić. lecz jedynie h a m ować dz i ałalność rząd u i parlamentu poprzez odmo wę pod pi sania ustaw. Sejm będący władzą u s t awodawczą nie p os i ad a ł uprawnień wykonawczych. ale móg ł ograni czać prace i akt yw n ość rZ<jdu , ni e u c h walając ustaw lub !-I Dl.U. 7. 19 marca 1990 r..nr 16. pol. 94. USlawa ta lOsta l ajuż znowclizow'lllll I l kw ietni" i dOlyczyłn przebudowy administmcji terenowej . OZ.U. z 7 mnja 1990 r .. nr 29, poz. 17 l. :!5 OLU . 7. 27 wrl.cśnia 1990 r .• nr 67. poz . 397 ..

(12) KOr//aś. przeciągając. ich uchwalenie. Senat z kolei mógł powstrzymywać i modyfikoustawy uc hwalane przez sej m, ale to nie on przesądza ł ostateczny k ształt ustawy parlam entarnej. Rząd w tym ca lym systemi e funkcjonowania w ł adzy byl naj s łab szy m elementem rozdziału w ł adz. Po wprowadzeniu wspomnianyc h zmian tek st konstytucji s tra c ił swoj ą koherentność i w dużej mierze był wewnętrznie sprzeczny. Pożąd ane s t a ł o się przygotowanie nowej konstytucji, kompleksowo regu lującej ustrój polityczny państwa. Kontraktowy Sejm i wolny Senat z przyczyn politycznych ni e były w stanie lego dokonać, c h oc iaż takie prace podjęły. Pie rwsze wolne wybory do parlamentu w 1991 r . wyłoniły rozdrobniony polilycznie sejm. Zna lazlo s i ę w nim 18 u g rupowań !b. Uchwalenie nowej konstytucj i w tak rozproszonym politycznie parlamencie s tał o się niemożliwe. Zdo łano jednak przyjąć 23 kwietnia 1992 r. u s t awę o trybie przygotowania i uchwalenia konstytucji. Osiągnięciem zaś tego sejmu było uchwalenie ustawy konstytucyjnej z 17 październ i ka 1992 r. ,,0 wzajemnyc h stos unkac h międ zy władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospoli tej Polsk iej oraz o samor ządz i e tery torialn ym". zwa nej .. Małą K o n s t y tu cją "2 7 . By ł a ona !wi gcneril' kompromisem między większośc ią parlam e ntarną a prezydente m i dotyczyła wylącznie powoływania. odwo ł ywa nia o raz kompetencji trzec h nacze lnych organów państwa: parlamemu (sej mu i senatu), prezyden ta i Rad y Mini st rów oraz postanowień o samorz ąd z i e tery torialn ym. wać. 3 .2 . Kons trukcja. władz. z mocy. "Małej. Konstytucji". W wyniku regu lacji ustawy 17 pa źdz i ernika 1992 r. władza sej mu zostala nieznacznie uszczuplona. U tra ci ł on monopol jedynej władzy ustawodawczej. a uprawnienie to potencjalnie otrzymała tak że Rada Mini strów w za kres ie i na czas ok reslony przez sejm. Sejm móg ł na wniosek rządu ustawą podjętą bezwzglę dną większośc i ą g ło sów upoważn i ć go do wydawania rozpo rzqdzeJi z moc;} ustawy. Roz porządze nia te nie m og ł y jednak dotyczyć najwa ż ni ejszyc h spraw zas trzeżo n yc h dła konstytucji. Sejm rezygnował w takim wypadku z prawa weta wobec wydawanyc h zgodnie z tą u s tawą rozporząd ze ll rz'jd u. Sejm nie m ógł także odw l ekać w nie s kotlczo n ość pracy ustawodawczej. gdyż rz1ldowi przyznano prawo wnoszenia projektów ustaw w trybie pilnym, co spowod owa ł o skróceni e czasu prac prawodawczych. Ograniczy ł o to tak że m oż li wość wykorzystywa ni a obst rukcji. poprzez zak az zg ł aszania podczas obrad plenamyc b sej mu poprawek nie przedlożonych uprzednio komisji sejmowej. Wyrażnemu wz mocnie niu u l eg ła w ł adza wykonawcza. Wybierany przez naród w wyborach powszecb nyc h na pi ęć lat prezydent pełnił funk cję g łow y pallstwa i s pra wowa ł ogólne kierownictwo w dziedzinie stos unków międ zy na rodowych o raz bezpieczeństwa pallstwa. Ratyfikował i wypowiadał umowy Z~. Zob.: JJ . Wiatr. Knjrj;; Sejm. BGW. Warszawa 1993. s. 19- 26.. !7 Dz .U. z 23 listopada t992 L. nr 84. poz. oł26 ..

(13) Od międzynarodowe. oraz był zw ierzchnikiem s ił zbrojnych . Prezydent zac hował ponadto wiele innych jeszcze kompetencji z poprzedniego okres u. Mial prawo inicj atywy ustawodawczej, zwo ł ywa nia po s iedzeń Rady Mini strów i prawo do informacj i prl.cz premiera o pod stawowych problemach pracy Rady Mini strów. prawo s kładania wnios ków o poc iąg nięcie do od powi e d zi aln ośc i przed Trybunał e m Stanu i wni osku o przeprowadzenie kontroli N IK . Zac h owa ł także kom pete ncje w zakresie powoływania i odwo ł ywania Prezesa Nacze lnego S'ldu Ad ministracyjnego i prezesów S,}du Najwyż szego. Posiada! także wpł yw na o b sad ę stanow isk mini strów spraw zagrani cznyc h. obrony narodowej i spraw wcw n C lr znyc h 2~ .. Prezydent utr zy mał równ i eż swe uprawni enia dot yczące ustawodawstwa. ustawa wym a g ała jego podpi su w c iągu 30 dni. Móg ł on tego podpi su odmówi ć. sej m zaś tylko w i ę k szośc ią 2/3 g ło sów m óg ł weto oba lic. W rozdrobni onym parlamencie taki instrument prawny w rękach w ł adzy wykonaw czej sta nowił s kut ecz n ą bl o kad ę dla ustawodawstwa . Prezyde nt , rezyg nują c z zastosowa nia weta. m óg ł również s ki erować u st awę do Tryb unału Konstytucyjnego z wni os kie m o stwi erd zeni e zgodn ośc i z Kon s tytu cją . Znacznie więcej ni ż poprzednio w stosunku do sej mu zys kał na nowyc h urcgulowa ni ach rząd. który dotychczas by ł hamowan y w swych dzia ł aniac h oczekiwaniem na ustawy. R ząd os iągnął międ zy innymi poczucie bez pi eczeń s tW ił d zięk i ko nstruktywnemu wotu m nieufno ści. a tak że d z i ę ki mo ż li wości wydawa nia roz por ządze {) z m ocą ustawy . Wniose k o wotum n ie ufno ści m óg ł być zg ło szo n y przez co najmniej 46 po s ł ów i poddany g łoso waniu ni c wczcśn i ej ni ż po upł ywie 7 dni. Je ś li wniosek zostal od rzucony. to. aby go powtórzyć. opozycj a mu sia ła odczekać trzy mie s iące i pr ze d stawi ć li stę co najmniej 115 podp isów poselsk ich. Rada Ministrów by ła obowiązana prz ed ł ożyć sejmowi proj ek t ustawy budżetowej . Po jej u c h wa ł eniu i rea li zacj i zo bowią za n a by la z ł ożyć sprawozdanie z jego wy ko nania. Do sej mu nal eż ało dokonanie oce ny wykonania ustawy i podjęc ia u c hwał y w przedmioc ie absolutorium . W raz ie od mowy udzielenia absolut orium Rad a Mini strów mu s iała z ło żyć dymisję. Ponadto ustawa konstytucyjna nał oży ł a na Radę Mini strów obowią zek podej mowania decyzj i we wszystkich sprawach pol ityki pań s twa . których kon stytucja lub inna ustawa ni e z a s trzeg ły dla prezydenta lub innego o rganu pali stwowego czy t eż samo rzlldLL. W M ałej Konstytucji zapi sano do ść skomplikowany tryb formowania s kł adu rzqdu . Przyję t e rozwi.}zania miał y na celu politycz nll s tabili z ację tego organu pań s twa . Irlicjalywną ro l ę w tworzeniu rząd u kon stylUcja przypi s ała prezydentow i. W m yś l tych uregu lOWali prezydent pow o ł ywa ł premiera rLądu . sejm zaś udzielal mu wotu m zaufania. W wy padku n iepowodzeń przewidziano dodat kowo cztery inne warianty powoływania rządu. Ta k więc jeś li rz;,d powoKa żda. ! S Art . 61 ustawy brzmial : Wniosek dotyczący powolania Ministrów Spraw Zagrilnicznych. Obrony Nurodowej i Spraw Wewnętrznych Prezes Rady Ministrów prlcdstawia po zasięgnięciu opinii Prezydenta ..

(14) Kama J. lany przez prezydenta ni e u zyska ł wotum zaurania w sejmie, wówczas sami po s ł ow i e musieli wyłoni ć gabi net i zaakceptować go bezwzg l ęd n ą w i ększością g łosów. Prezydent ni c miał w tym wypadku żadnej kontroli i jego rola sprowadzała s i ę do powalania w ten sposób wybranego rząd u . Je ś l i nie dos z ł o do powołania r zą du przez sejm. to premie ra i mini strów ponownie de syg n owa ł prezydent. a sejm zatwierd zał go już tylko zwyk łą więk sz ością g ł o só w . PrezydeJll miał w len sposób mo ż liwość przeforsowania "swojego" r z ądu zwykł., w i ę k s zością g łosó w . Gdyby jednak i wówczas ni e powoiano rządu. sejm wyła nia l i ak cept ow ał go zwy kłą wię k szośc ią g łosów. W razie niemożnośc i uzgodnieni a i taki ego wariantu powa lania rZiJdu. prezydent rozwiązywał sejm albo w ci "gu 14 dni pow o ł a ł " prezydencki " r.ląd na pół roku. Przyję t e w ustawi e kon stytucyjnej mechanizmy politycznej równowagi władzy oznacza ly w prakt yce. że żade n organ pa llstwa nie był silny w poj ed y nkę i w konflikc ie z innymi. natomiast l11óg l być skuteczny we wspó łpra cy z pozostałym i. Sejm po s i adający zgodną więk szość m óg ł powołać rz"d , wobec którego prezyde nt s t awał się bezsilny. Prezydent we ws półpra cy z Radą Mini strów Illiał z na cz ną w ład zę. ale w wypadku konfliktów z premiere m i rZ'ldem tra ci ł znacznie jako organ wykonawczy29. Z kolei rząd dzia ł aj"c zgodnie z prezydellle m m óg ł bardziej unie zale ż n i ć s i ę od parl ame ntu. zaś s kłóco n y z nim był uzal eżni o ny od sej mu. W okresie obowi'lzywania Mał ej Kon stytucji dokonano trzech zmian niekt órych jej prze pi só w. Pie r wszą przeprowadzono 17 marca [995 r .30 ce ł e m zniesienia prze rwy międzykaden cyjnej w wypadku rozwiązania sejmu. doprecyzowania zasad zarz,}dzania wyborów i zastosow an ia ogranicze ll dla pilnego trybu wnoszenia przez r ząd projektów ustaw . W zwi'IZku ze sporami interpretacyjnymi co do mo ż liwo śc i rozwiązania sej mu przed upływ e m kadencj i ze wz g lędu na nie llchwa lenie budżetu pańs twa w przew idzia nym kon stytucyjnie termini e oraz w sprawie podpi sy wania go przez prezydenta , dokonano drugiej poprawki 9l islopada 1995 r. 31 • u śc i ś l ając sfo rmułowania w lej materii zapisane w Malej Konstytucj i. Trzecia zmiana zosta ła wprowadzona 2 1 czerwca 1996 r. n i pole g ała ona na ustanow ieniu nowego statu su min istrów oraz poszerzeniu up rawnień Prezesa. 19 t\.·lala Konslytueja. zmieniając rctacje między prezydcntcm. rządcm i parlamcnlcrn. nic wpły n<;la s la blizująco na funkcjonowanic systcmu. Do wyborów parlamcntarnych w 1993 r. systcm wyk a zywał - jak twierdzi A. Anloszc wski - .. przechylenic" w kie runku semiprezydcnckim. a w latach pierwszej polskiej koabitacji (1 993- 1995) es k alację konfliktów między prezydentem L. Walęsą a ccrnrotcwicuw4 większością parlamentarną i wyłonionym przez nią rządem. Po obję ciu prezydentury prlcz A. Kw aśniewskiego nastąpiło wygaszenie konfliktó w. a mechanizm polityczny zbli';.yl s ię do systcmu parlamentarno-gabinetowego. Zob.: A. Antoszewski. Il1sly//l cje Wlll dzy IIswwo(/(lwczej i wykonawczej lw: I Polityk(1 w POf.ITi' .... s. 95. III Dz.U. z II kwietnia 1995 r., nr 38. poz. 184 . 31 Dz.U . z 22 grud nia 1995 r.. nr 150. poz. 729. 3~ Dz.U. z 30 sierpnia 1996 r.. nr t06. poz. 488 ..

(15) Od. I .. Rady Mini strów w zakres ie reform owania struktury rZ<jdu. Nowelizacja ta mia ł a z wiązek z prze p rowadzaną refo rm ą Cen lrulll. Ma ł a Kon stytucja była dokumentem tymczasowym i mimo prze prowadzenia d rogą noweli zacj i konstytucj i gruntownych zmian ustroj u poli tycznego parlSiwa nic oznacza ła jeszcze os iągni ęc i a g ł ów n ego celu. jakim by ł o uchwalenie nowej ustawy zasadniczej. Chodzi ł o bowiem nic tylko o zerwani e z poprzednim ł adem ustrojowy m . a le przede wszystki m o ustanowienie nowego. sankcjolluj.)cego dokonane j u ż zmiany polityczne, spo łecz n e i ekono miczne. a jednocześnie otwartego od strony prawno-polityc znej na da lsze przemian y cywili zacyj ne. w tym wł ączenie państwa polskiego do struktur NA TO i Unii Europejsk i eT ~ . To z a ś wymagalo o pracowania i przyjęc ia nowej konstytucj i. tym bardziej że Poiska by ł a pall stwem, które pod tym wzg l ęd em zostalo wyprzedzone przez inne pmistwa środkowo i wschodnio-europejsk ie. mimo wcześ n iej szego od ni ch rozpoczęcia prlemian ustrojowychJ •' •. 4. Podsumowanie. w niniejszym o pracowa niu nie omówiono wszystki ch aspektów transformacji ustrojowej paT1Slwa. Nie ma zatem podstaw do formu ł owa nia zbyt daleko id:)cych u ogó lni eń diagnostycznych. Problemy poddane anali zie pozwalają jednak na wy s uni ęc i e pewnych wn iosków. które odnosz,) s i ę do znaczenia i cha rakte ru tran sformacji ustrojowej pa rlstwa po lski ego . Czas trwania proces u tra ns formacji ustrojowej w Pol sce za myka s i ę w J:lI ac h 19 89~J997. przy czy m jego radyka lna część zmi an przy p adła na pi erwsze trzy lata . \V tym okresie przeprowadzano w sposób wy rain ie okreSIany zm iany instytucjon al no-prawne w ustroju politycznym panstwa. kt órych g ł ów n y m ce lem b y ło ca ł kowite zerwanie zarówno z zasada mi ustroju pań s t w a real nego socjali zmu ,j ak i jego formam i organi zacyj nymi . Zos t a ł o to wyszczególni one w :mali zie ko lejnych noweli zacji konstytucji i uchwalonej Ma lej Kon stytucj i. Nowa Konstytucja z 2 kwietni a 1997 r. przemiany te usankcjonowa la lub nieznacznie sko rygowa ła . Zmian y instytucjonalno-prawne mia ly na ce lu przede wszystki m zbudowa nie de mokratycznego parlstwa prawnego oraz równoczesne tworzeni e wa runków do budowy spoleczerl slwa obywate lski ego. opa rtego na r óż n o rodności for m organi zacj i obyw at e li (parti e polilyczne. zw i;:jzki zawodowe. stowarzyszenia. organizacje p oz arządowe itp. ) i jego partycy pacji w procesie sprawowa nia w ł adzy . Od strony prawno- ustrojowej35 warunki te s pełnion e zosla ł y w latach 1989- 1992. " Zob .: J. Hausncr, op. cir .. s. 191 - 192 . Por.: P. Winczorck. Prawo i politykll II' czasach przemian. Warszawa 1995 , s. 55-56 . \~ Por.: Demokracja l / prawa Mnjllllle . .. Prdwo i Zycie" 19%. nr 37. s. 27.. .l4.

(16) Jerzy. KOf/1aś. Nie podważając powszechnie przyjętego w literaturze okresu transformacji ustrojowej. nie można za kwe s tionować faktu. że p r zesłank i polityczne tcgo procesu rormowa ł y s i ę znacznie wcześniej, a przede wszystk im w latach osiemdz i esiątych, c hoc i aż wówczas były to spory o ich kierunek i gran ice. Natomiast po 1989 r. rozbieżnośc i te dotyczy ł y rorm. metod, zakresu i tcmpa zmian ustrojowych. Należy także uwzględnić . że wiele form instytucjonalnych wprowadzonych do ustroju państwa w latach os i emdzies i ątych zosta ło przeję tych i dostosowanych do nowych warunków w okresie tworzenia paJlstwa prawnego. Chod zi o takie organy państwowe. jak: Naczel ny Sąd Administracyj ny, Trybunal Konstytucyjny. Trybuna ł Stanu. Rzecznik Praw Obywatelsk ich itp .. które w pewnym stopniu kwestionowa ł y wówczas logikę istnieją cego ustroju. ale zapewne ułatwił y późniejszy proces tworzenia pań stwa prawnego i demokratycznego. Changes in the Poli sh Political System 'rom .h e Polish People's Republic to the Oem ocratic Republic o, Poland The main aim or this anicie is to ;malyse the eourse. naWre and deplh or Ihe transformation of the palilieal system in Poland based on an analysis of Ihe key systemie changes which [ook place in the years 1981 -97. The research soughl to determine whelhcr lhe panlal institulional rcforms of the pol iticill syste m carricd out in the 19ROs had a posilive impael on the later tr:l11sition to a democ rat ic stale. The ;malysis suppons Ihe c l:tim Ih::1I Ihe scries of legilI and institulional solulions introduced in the 1980s were adopted and :łdjusled lO democratic conditions during the period referrcd 10 in Ihe literature as the systemie IransfornmlioTl ..

(17)