Jan Pilecki, Adam Mikrut
Znajomość świata zwierząt przez dzieci upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym
ś w i a t przyrody zło żony j e s t z ogromnej i l o ś c i r z e c z y , drzew, krzewów, kwiatów, k t ó r e pobudzają umysł d z i e c k a , uka
z u ją piękno ruchu, k s z t a ł t u , k o l o r u . Przyroda fa s c y n u je d z i e c i , urzeka swoim pięknem, oczarowuje kolorem, ruchem i p r z y d a t n o ś c i ą .
Badania nad rozwojem p o ję ć przyrodniczych piumnrzii 0. P i a g e t ( z a : M. Żebrowska 1 9 7 6 ) , któ ry s t w i e r d z i ł , że cha
r a k t e r y s t y c z n y d la wieku prze d szk o ln e g o j e s t tzw. animizm i antropomorfizm, jak o sk ute k braku doświadczenia i wiedzy 0 o t a c z a j ą c e j d z ie c k o r z e c z y w i s t o ś c i . W zabawach swobodnych d z ie c k o odnosi s i ę do z w i e r z ą t ja k do swoich rówieśników 1 próbuje nawiązać z nimi bezpośredni k o n t a k t . Z wiekiem d z i e c i myślą o zw ie rz ę t a c h b a r d z i e j r e a l i s t y c z n i e , co za le ż y od c z ę s t o ś c i kontaktu z nimi i charak teru wiedzy o n i c h .
Badania nad zakresem wiedzy z d o b y t e j przez d z i e c i 7 - l e t - n j e prowadził w P o l s c e S. Szuman ( 1 9 6 8 ) . Wszystk ie badane d z i e c i bez trudu rozpoznawały na obrazkach zw ierzęta domowe oraz n i e k t ó r e z w i e r z ę t a e g z o t y c z n e .
Podobne badania nad zasobem umysłowym d z i e c i 6 - 9 - l e t - n i c h , a tym samym znajomości prze z n i e św iata zw ierzą t pro
wadziła B. Wilgocka-Okoń ( 1 9 6 7 ) . Badania wykazały, że wśród z w i e r z ą t wymienianych przez d z i e c i n a j w i ę c e j było p r z e d s t a w i c i e l i ptaków, ssaków i owadów.
Z. Bogdanowicz ( I 9 6 0 ) badała zas ób wiedzy d o t y c z ą c e j budowy a n a to m iczn e j z w i e r z ą t domowych (koń - krowa, p i e s - k o t , kura - k a c z k a ) oraz znajomość cech r ó ż n ią c y c h t e z w i e r z ę ta u d z i e c i w wieku przedszkoln ym . W o p i s i e z w i e r z ą t d z i e c i u w zględ n ia ły cechy dostę p ne poznaniu zmysłowemu, j e d y n i e 6 - l a t k i p o t r a f i ł y d o s t r z e c cechy wymagające u ż y c i a p o j ę ć ab - s t r a k c y j n y c h . Wypowiedzi d z i e c i 3 i 4 - l e t n i c h m iały c h a r a k t e r emocjonalny i wyrażały i c h uczuciowy st os u n e k do św i a t a z w i e r z ą t .
Prezentowane badania d o t y c z ą d z i e c i g ł ę b i e j u p o ś l e d z o nych umysłowo, d l a t e g o n i e od r z e c z y b ę d z i e p o k r ó t c e s c h a rakteryzować tw o rze n ie a l ę p o j ę ć u t e j k a t e g o r i i d z i e c i .
C h a r a k t e r y s t y c z n ą cechą t e j grupy d z i e c i j e s t . - zdaniem K. K i r e j c z y k a ( 1 9 8 1 ) - n i e d o s t a t e c z n a i nierównomierna spraw
ność p o s z c z e g ó ln y c h f u n k c j i p s y c h i c z n y c h i f i z y c z n y c h . Wspo
mniany a u to r s t w i e r d z a , że s p o s t r z e ż e n i a i c h są n i e d o k ł a d n e , ponieważ wy stę pują u n ic h za b u rz e n ia w funkcjonowaniu r e c e p torów (w zrok, s ł u c h ) oraz u s z k o d z e n ie kory mózgowej. P roc e s s p o s t r z e g a n i a p r z e b i e g a wolno, dominuje uwaga mimowolna, kon
c e n t r u j ą c a s i ę przede wszystkim na przedm iota ch i c z y n n oś
c i a c h . M y ślen ie ty c h d z i e c i ma - zdaniem J . K o s t rz e w s k i e g o ( 1 9 7 3 ) i K. K i r e j c z y k a ( 1 9 8 1 ) - c h a r a k t e r p r z s d o p e r a c y j n y . Wśród w ielu braków n a j c z ę ś c i e j wy stę pują u n i c h : n i e z d o l n o ś ć lub obniżona z d o ln o ś ć do abstrahowania oraz u o g ó l n i a n i a . D z i e c i t e mają t r u d n o ś c i w tw orzeniu p o j ę ć oraz w ro z w ią z y waniu problemów. Obsórwuje s i ę u n ic h ponadto wyraźne b r a k i w tworzeniu p o j ę ć a b s t r a k c y j n y c h , pod ają t e ż "u żytkowe" de
f i n i c j e p o j ę ć znanych.
Badania neurochirurgów k a n a d y j s k i c h W. P e n f i e l d a i L.
Roberts a ( z a : T. Gałkowski 1979) wykazały ś c i s ł ą z a l e ż n o ś ć między nazwami przedmiotów a i c h p o j ę c i a m i . Zdaniem autorów nowe wrażenia sumują s i ę z poprzednimi i na i c h b a z i e d z ie c k o tworzy p o j ę c i a , k t ó r e może dowolnie reprodukować.
T, fa łk o w s k i ( 1 9 7 2 ) s ą d z i , że opóźnienie rozwoju poję ć u d z i e c i g ł ę b i e j upośledzonych ł ą c z y s i ę n i e r o z d z i e l n i e z wy
stępu ją cym i u nich zaburzeniami f u n k c j i językowych. Kodowanie znaków i symboli n i e odbywa s i ę bowiem w ich przypadku tak ła tw o, ja k u d z i e c i z normą i n t e l e k t u a l n ą . Ponadto nie z o s t a j e ono wykorzystane w p r o c e s i e przy stosow ania s i ę do o t o c z e n i a . Nieu dolność kodowania pole ga u tych d z i e c i na niemożności ko
j a r z e n i a ze sobą słów i i c h desygnatów. Przysw ojenie sob ie w ograniczonym z a k r e s i e p o ję ć słownych nie j e s t równoznaczne zdaniem wymienionego autora - z opanowaniem re g u ł lo g ic z n e g o m y ś le n i a , k t ó r e mogą nadal stanowić dla dziecka upośledzonego przeszkodę nie do pokonania.
Badania Longhurst - 1972, Rueda i Chan - 1980 ( z a : J . L.
Lambert 1986) wykazały, że komunikacja p r z e k a z u j ą c a , t z n . wy
k o r z y s t a n i e ję z y k a do o k r e ś l e n i a elementów własnego środowiska, odgrywa ważną r o l ę w tworzeniu s i ę p o j ę ć .
3. L. Lambert (1 9 8 6 ) uważa, że braki w komunikacji p r z e k a z u j ą c e j u d z i e c i upośledzonych umysłowo nie mogą być r o z patrywane w yłą cznie w a s p e k c i e d e fi c y tó w w kompetencjach na
dawcy. Up ośle dzeni umysłowo nadawcy mają bowiem tr u d n o śc i w rozumieniu różnorodnych komponentów s y t u a c j i , w k t ó r e j z a chodzi komunikacja, a s z c z e g ó l n i e oczekiwań o d b io r c y . Ponadto dwie inne zmienne wydają s i ę mieć i s t o t n e znaczen ie w wyja
ś n i e n i u owych braków: l i c z b a i n f o r m a c j i niezbędnych do id e n t y f i k a c j i o b iek tu oraz brak kompete ncji u odbiorcy do wskaza
nia i n fo r m a c y jn e j ni eadekw atn ośc i przekazywanych mu wiado
m ości. Badania nad wspomnianymi zmiennymi powinny o k r e ś l i ć t e p ł a s z c z y z n y k o m u n ik a c ji, k t ó r e winny s i ę s t a ć przedmiotem i n t e r w e n c j i p e d a g o g i c z n e j .
Brak j e s t n atom ia st badań dotyc ząc y ch znajomości świata z w i e r z ą t przez d z i e c i upośledzone umysłowo w stop niu głębszym.
Prezentowane opracowanie do tyczy znajomości świata zw ierząt przez d z i e c i upośledzone umysłowo w stop n iu umiarkowanym.
47
BADANIA WŁASNE
W badaniach p osłu żono s i ę te ste m obrazkowym, sk ła dającym s i ę z 40 wizerunków z w i e r z ą t (s sa k ó w , ptaków i owadów) o wy
miarach 21 x 15 cm. U k ł a d a ją c j e przed d z ie c k ie m w odpowied
n i e j k o l e j n o ś c i zadawano mu p y t a n i a o n a s t ę p u j ą c e j t r e ś c i : Ja k nazywa s i ę t o zw ie rzę ?
Gdzie to z w ierzę ż y j e ? Co ono r o b i ?
Czym ono s i ę żywi?
Czy j e s t p o ż y te c z n e i d l a c z e g o ?
Metodami pomocniczymi b y ł y : a n a l i z a dokumentów, wywiad i o b s e r w a c ja .
Badania przeprowadzono w k l a s a c h i s z k o ł a c h ż y c i a C z ę s t o chowy, Jaworzna, K i e l c , Krakowa, L e s k a , Nowego S ą c z a , R z e s z o wa i Sosnowca. O b ję t o nimi 157 uczniów upośledzonych umysło
wo w s t o p n i u umiarkowanym, w tym 87 chłopców i 70 d z i e w c z ą t .
Ta bela 1 S t r u k t u r a badanych pod względem p ł c i i roku nauczania
SsN.Poziom i rok Poziom I Poziom I I Poziom I I I
^ nia
P łe ć 4 . I I I I I I Razem IV V VI Ra
zem V I I V I I I Ra
zem
Chłopcy 7 4 14 25 9 7 14 30 16 16 32
Dziewczęta 5 0 7 12 5 9 8 22 22 14 36
Razem 12 4 21 37 14 16 22 52 38 30 68
R o z p i ę t o ś ć wieku:
poziom I : 9 - 15 l a t , poziom I I : 11 - 16 l a t , poziom I I I : 13 - 21 l a t ,
Na pierwszy poziom nauczania u c z ę s z c z a ł o 37 badanych (25 chłopców, 12 d z i e w c z ą t ) , na d ru gi poziom - 52 badanych (3 0 chłopców, 22 d z i e w c z ę t a ) , zaś na t r z e c i - 68 badanych (32 chłopców, 36 d z i e w c z ą t ) . Wiek uczniów ja ko kryterium przy d z i a ł u do danego roku nauczania j e s t sprawą drugorzędną, d l a te g o pomijamy dokładną c h a r a k t e r y s t y k ę pod względem wymienio
nej c e c h y , o g r a n i c z a j ą c s i ę do z e s t a w i e n i a danych z uwzględ
nieniem p ł c i i roku n au czania .
ZNAJOMOŚĆ ŚWIATA ZWIERZĄT
PRZEZ UCZNIĆW I POZIOMU NAUCZANIA
P o w ie d zie liś m y ju ż w c z e ś n i e j , że badanych pytano u pięu aspektów ż y c i a z w i e r z ą t . Z w ie rzę ta t e p o d z ie lon o na domowe, l e ś n e ( p o l n e ) oraz e g z o t y c z n e . K l a s y f i k a c j a taka nie odpowia
da żadnym poważniejszym podziałom stosowanym w naukach p r z y r o d n i c z y c h , wszelako d la naszych rozważań wydaje s i ę byó wy
s t a r c z a j ą c a . Tabela 2 p r e z e n t u j e dane uzyskane podczas bada
nia uczniów p ierw szego poziomu nauczania ( k l a s y I , I I , I I I ) . Zmienna "zn ajomość św ia ta z w i e r z ą t " r e a l i z u j e s i ę t u t a j w • t r z e c h k l a s a c h j a k o ś c i o w y c h , t j . wiadomości poprawne, b ł ę d ne oraz zupełny brak znajomośc i z a g a d n i e n i a .
Tabela 2 Znajomość św ia ta z w i e r z ą t pr zez uczniów I poziomu nauczania
--- ^K ategoria odpowiedzi Popraw. Błędne Brak odp. Razem
Aspekt świata zw ierząt'-— W
% % 4 4
1 . Znajomość nazw z w i e r z ą t 37 4 2 ,2 1 3,9 4 3 ,9 100 2 . Znajomość środowiska
z w i e r z ą t 22 3 8 ,8 8 , 6 5 2 ,6 100
3. Znajomość trybu ż y c i a
z w i e r z ą t 22 4 0 ,7 9 ,5 4 9 ,8 100
A. Znajomość pożywienia
z w i e r z ą t 22 3 0 ,8 8 ,4 6 0 ,8 100
5. Znajomość u ż y t e c z n o ś c i
zw ie r z ą t 22 2 3 ,9 1 2,6 6 3,5 100
N - l i c z b a badanych
Jak wynika z t a b e l i 2 n a jw ię k sz y o d s e t e k odpowiedzi p r a widłowych odnosi s i ę do p o z y c j i 1 , t z n . znajo m ości nazw zw ie
r z ą t . Widzimy, i ż w tym przypadku 4 2 , 2 \ w s z y s t k i c h wypowiedzi świadczy o t r a f n e j i d e n t y f i k a c j i i nazywaniu z w i e r z ą t p r z e d stawionych na obra zkach. Najmniej kłopotów sp r a w i a ły badanym z w ie rz ę ta domowe ( 4 8 , 9 % poprawnych o d p o w i e d z i ) , n a s t ę p n i e le ś n e (polne) - ( 4 1 , 9 4 ) , n a t o m ia st n a j t r u d n i e j p r z y c h o d z i ł o im rozpoznawanie z w i e r z ą t e g z o ty c z n y c h ( 3 0 , 5 %). Do n a j b a r d z i e j znanych z w i e r z ą t domowych n a l e ż a ł y : p i e s , koń, ku ra, krowa, n i e c o s ł a b i e j k o g u t , k o z a . Prawie nieznanym zwierzęciem z t e j grupy by ł byk. Z w ie rz ę ta l e ś n e ( p o l n e ) n a j c z ę ś c i e j p r a widłowo id e n ty fik o w a n e i nazywane t o : n i e d ź w ie d ź , j e ż , mo
t y l , l i s , p s z c z o ł a , n a t o m ia st do n a jm n ie j znanych z t e j g r u py z a l i c z o n o : n i e t o p e r z a , k r e t a , d z i ę c i o ł a i -żubra. W p r z y padku z w i e r z ą t e g z o ty c z n y c h n a j c z ę ś c i e j nazywanymi prawidłowo b y ł y : s ł o ń i małpa, a n a j r z a d z i e j - o s i o ł , w i e l b ł ą d i kangur.
Nazywając konkretn e z w i e r z ę t a badani p o s ł u g i w a l i ę i ę bardzo c z ę s t o p o ję c i a m i ogóln ym i. Np. w c z a s i e próby nazwa
nia mrówki, muchy czy p s z c z o ł y używali o k r e ś l e n i a : " r o b a k " , a d z i ę c i o ł a , wronę czy kurę nazywali " p t a s z k i e m " . Takie i po
dobne odpowiedzi uznawano za b ł ę d n e , ponieważ ob ra zk i p r e z e n towane podczas badań w sposób bardzo r e a l i s t y c z n y oddawały budowę p o s z c z e g ó ln y c h z w i e r z ą t , barwę i c h p i ó r czy s i e r ś c i . Poza tym z w i e r z ę t a przedstaw iano n a j c z ę ś c i e j na t l e i c h na
t u r a l n e g o śro d o w is k a , co w znacznym s t o p n i u u ł a t w i a ł o i c h i d e n t y f i k a c j ę . Z t e g o t e ż względu n i e uznawano odp ow ie dzi, w k tó ry c h d z i e c i m y l i ł y psa z l i s e m , motyla z ćmą, wronę z d z i ę c i o ł e m i t d .
W c z a s i e prób o k r e ś l e n i a tr ybu ż y c i a z w i e r z ą t zanotowano t y l k o 4 0 , 7 4 poprawnych odpowiedzi ( p o r . t a b . 2 ) . Nie wyma
gano t u t a j od badanych s z e r o k i e g o omawiania wspomnianego z a g a d n i e n i a . Za poprawne odpowiedzi uznawano nawet k r ó t k i e s t w i e r d z e n i ^ , w j a k i ś sposób odpowiadające danemu z w i e r z ę c i u .
Bardzo trudno j e s t s k l a s y f i k o w a ć uzyskane wypowiedzi według j a k i e g o ś schematu bądź z n a l e ź ć parę "wspólnych mianow
ników", k t ó r e p o z w o li ły b y na w y s z c z e g ó l n i e n i e odrębnych j a kościowo grup o d p o w ie d z i. Podobnie j a k poprzednio n a j w i ę c e j poprawnych wypowiedzi d o t y c z y ł o z w i e r z ą t domowych, mniej - z w i e r z ą t l e ś n y c h ( p o l n y c h ) , a n a jm n iej z w i e r z ą t eg z o ty c z n y c h . Ze względu na wspomniane wyżej t r u d n o ś c i ograniczymy s i ę t y l ko do podania n i e k t ó r y c h b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n y c h wypo
w ied zi badanych.
Uczniowie p y t a n i o z w i e r z ę t a domowe odpowia dali np.
w n a s t ę p u j ą c y s p o s ó b : p i e s - " s z c z e k a " ; krowa - " p a s i e s i ę " ,
" d a j e m lek o"; koń - " o r z e " i " k o p i e " . Z w ie rzę ta le ś n e i e g z o t y c z n e - zdaniem n i e k t ó r y c h badanych - " c i ą g n ą wóz" (w p r z y padku o s ł a ) , " ł a p i ą ku ry" ( l i s ) , " k i c a j ą " ( z a j ą c ) i t p . Widzi
my, i ż odpowiedzi t e c h o c i a ż są bardzo k o n k re tn e , to jednak n i e rażą swoją p r o s t o t ą , ponieważ o k r e ś l a j ą r z e c z y w i ś c i e c z y n n o ś c i n i e j a k o z natury p r z y p i s a n e wymienionym p r z e d s t a w i c ie lo m ś w ia t a z w i e r z ą t .
N i e w i e l k i o d s e te k ( 9 , 5 odpowiedzi uznano za błędne ( p o r . t a b . 2 ) . Oto przykładowe fragmenty n i e k t ó r y c h p r o t o kołów z badań: k r ó l i k - " s i e d z i " , wiewiórka - " b i e g a " , kura -
" c h o d z i " , t y g r y s - " j e l u d z i " . Ja ko błędne uznawano również t a k i e wypowiedzi, k t ó r e w z a s a d z i e n i e o k r e ś l a ł y żadnych kon
k r e t n y c h c z y n n o ś c i bądź c a ł k o w i c i e o d b i e g a ł y od t r e ś c i p y t a - n i a ^ n p . : d z i ę c i o ł - " r o b i w s z y s t k o " , s ł o ń - "ma t r ą b ę " .
Stosunkowo c z ę s t o notowano porawne odpowiedzi na temat środowisk a ż y c i a p o s z c z e g ó ln y c h z w i e r z ą t . Sta now iły one bo
wiem 3 8 , 8 h w s z y s t k i c h prób rozw ią zania zadań. I znowu n a j l e p i e j r a d z i l i s o b i e badani ze wskazaniem środowiska zw ierzą t domowych. N a j c z ę ś c i e j podawanymi m iejs cam i ż y c i a t e j grupy z w i e r z ą t b y ł y : " s t a j n i a " , " o b o r a " w przypadku krowy, k on ia, ba rana, owcy. Zdaniem n i e k t ó r y c h badanych k r ó l i k a możne sp o t k a ć w " s t a j n i " , " k l a t c e " , " o g r o d z i e " , n a to m ia st kurę - w
" k u r n i k u " , "na podwórku", zaś koguta - " z k u ra m i" . Repertuar wypowiedzi na temat z w i e r z ą t le ś n y c h (p o ln y c h ) był s z e r s z y ,
51
począwszy od s t w ie rd z e ń bardzo o g ó ln y c h , np. z a j ą c , wrona, niedźwiedź i t p . ż y j ą w " l e s i e " , " k r z a k a c h " , do nawet p r z e s a d nie konk retn ych , t a k i c h j a k : mucha ż y j e na " j e d z e n i u " , "na g n o j u " . N i e k t ó r e d z i e c i wykazały s i ę nawet znaczną znajomoś
c i ą z a g a d n i e n i a , czego przykładem mogą być s t w i e r d z e n i a : w ie
wiórka ż y j e "tam wysoko, tam g d z i e o r z e s z k i " , myszka - "w o g r o d z i e , w domu, tam o k r u s z k i " , "w d z i u r z e " .
Największe t r u d n o ś c i miały d z i e c i z okreś le n ie m ś r o d o wiska z w i e r z ą t e g z o t y c z n y c h . Z bardzo n i e l i c z n e j grupy odpo
wiedzi prawidłowych n a j c z ę s t s z ą b y ł a : "w c i e p ł y c h k r a j a c h " , N i e k tó r e odpowiedzi ś w i a d c z y ły o n i e d o s t a t e c z n e j znajomośc i tematu ( 8 , 6 %). Nie możną i c h b y ło z a k w a lif ik o w a ć do k a t e g o r i i poprawnych, c h o c i a ż c z ę ś ć z n ich wskazywała na f a k t , i ż w ła ś n i e z tymi miejscami k o j a r z y ł y s o b i e d z i e c i dane z w i e r z ę . Nie n a l e ż a ł y więc do r z a d k o ś c i s t w i e r d z e n i a ty p u: krowa -
"mieszka u mamy", "u c i o c i " , l i s - "na k o ł n i e r z u " , małpa -
"w t e l e w i z j i " , foka - "na lodow isku " i t p .
0 i l e o d s e te k poprawnych odpowiedzi na p y t a n i a odnoszące s i ę do znajomośc i nazw, trybu ż y c i a i środowiska z w i e r z ą t osc ylow a ł w g r a n i c a c h 40 \ , to wiedza na temat odżywiania s i ę z w i e r z ą t oraz i c h u ż y t e c z n o ś c i d la c zło w iek a k s z t a ł t o w a ł a s i ę na poziomie o w i e l e niższym. T u t a j o d s e te k uznanych odpo
w ied zi s i ę g a ł zaled w ie 3 0 , 8 \ w pierwszym i t y l k o 2 3 , 9 H w drugim przypadku. Wśród poprawnych odpowiedzi na p y t a n i e :
"Czym ono się żywi?" g ro s s t a n o w i ł y t e , k t ó r e d o t y c z y ł y zw ie r z ą t domowych. Zdecydowana i c h w ię k s z o ś ć zamykała s i ę jednak w ramach k i l k u za led w ie w y s z c z e g ó l n i e ń , t j . krowa, koń, owca, koza,1 baran, byk, k r ó l i k żywią s i ę " t r a w ą " , " s ia n e m " . Odnoś
nie ku ry, koguta i ew e ntu alnie indyka odpowiedzi brzmiały n a j c z ę ś c i e j : " z i a r e n k a m i " , n i e k i e d y "robakami" bądź " c h leb em " . Spotykano również - c h o c i a ż o w i e l e r z a d z i e j - poprawne od
powiedzi in fo rm u jąc e o pokarmie z w i e r z ą t l e ś n y c h . D o t y c z y ły one n a j b a r d z i e j popularnych wśród d z i e c i z w i e r z ą t , ja k im i są niedźwiedź i z a j ą c . J e ż e l i c h o d z i o n i e d ź w ie d z ia d z i e c i u d z i e l a ł y t y l k o j e d n e j o d o o w i e d z i . t z n . niedź wiedź żywi s i ę
"miodem", n atom ia st z a j ą c - zdaniem n i e k t ó r y c h badanych żywi s i ę " t r a w ą " , " k a p u s t ą " , " s a ł a t ą " . Sporadycznie notowano t r a f ne s t w i e r d z e n i a o k r e ś l a j ą c e pokarm wrony i d z i ę c i o ł a ( " r o b a k i "
" z i a r e n k a " ) .
Badani z u p e ł n i e n i e o r i e n t o w a l i s i ę w s p o so b ie odżywiania s i ę z w i e r z ą t e g z o t y c z n y c h , jedynymi p r z e d s t a w i c i e l a m i t e j gru
py z w i e r z ą t , o k t ó ry c h badani p o t r a f i l i coś powiedzieć, były lew i t y g r y s .
Ja k widać w t a b e l i 2 , nie w s z y s t k i e próby w tym z a k r e s i e koń c zy ły s i ę powodzeniem, bowiem 8 , 4 4 odpowiedzi uznano za b ł ę d n e . Przykładami wypowiedzi z a l i c z o n y c h do t e j k a t e g o r i i mogą być n a s t ę p u j ą c e s t w i e r d z e n i a : mucha - " s i a d a na je d z e n i u "
koń - " p i j e wodę", kura - " t o co mama d a je kurom", kogut - " t o co k u r y " , indyk - " w s z y s t k o " . Z podanych przykładów wynika, i ż c z ę ś ć badanych rozumiała i n t e n c j e p y t a j ą c e g o , w i e d z i a ł a c z e go s i ę od n ic h wymaga i prawdopodobnie była przekonana o s ł u s z n o ś c i swoich wypowiedzi; nie można i c h jednak o c e n i ć . p o z y ty w n ie , ponieważ nie podano konk retnego o k r e ś l e n i a pokarmu z w i e r z ą t .
J a k j u ż wspomniano, najtrudniejszym okazało s i ę py tanie o u ż y te c z n o ś ć z w i e r z ą t d la czło w ieka ( p o r . t a b . 2 ) . P y ta n ie t a k i e - nawiasem mówiąc - sprawia k ł o p o t nie t y l k o dz ieciom , zw łaszcza g ł ę b i e j upośledzonym umysłowo (o i l e w o g ó le rozu
m ieją one se n s słowa "u żytec zn o ść "), a l e . n i e j e d n o k r o t n i e i nam, dorosłym. D la te g o p r z y j ę t o z a s a d ę , i ż za poprawne uzna s i ę t a k i e odp ow ie dzi, k t ó r e o g r a n i c z ą s i ę do słów " t a k " i " n i e " , j e ż e l i będą one odpowiadać o g ó l n i e pr zyję tym poglądom. Uzyska
ny m a t e r i a ł na daje s i ę jednak r a c z e j do i n t e r p r e t a c j i j a k o ś c i o w e j (n p. studium przy pa dk u). A n a li z a i l o ś c i o w a n a s tr ę c z a bowiem w i e l e kłopotów , a nawet może wprowadzać w b ł ą d , p on ie
waż nie u s t a l o n o o s t r y c h k r y t e r i ó w k l a s y f ik o w a n i a danych. D l a te g o podane t u t a j dane lic zb ow e n a le ży traktowa ć jak o wartośc i o r i e n t a c y j n e , bowiem obciążone są one subiektywizmem o c e n i a j ą c y c h .
Na jw ię ce j poprawnych odpowiedzi d o ty c zą c y ch u ż y t e c z n o ś c i o d n o s iło s i ę do z w i e r z ą t domowych. Swoje o p i n i e t ł u m a c z y l i badani między innymi n a s t ę p u j ą c o : koń - " t a k , bo wozi l u d z i " ; krowa " t a k , bo d a je mleko" alb o "mleko j e s t d o b r e " . Jako błędne u za sa d n ie n ia uznano m. i n . n a s t ę p u j ą c e : krowa - " n i e , bo nie mamy", p i e s - " n ie bo j e l u d z i " , k r ó l i k - "bo k i c a " . 0 i l e badani podejmowali n i e k i e d y próby uza sad nia nia swoich ocen w stosunku do z w i e r z ą t domowych, t o w przypadku zw ie r z ą t leśnych i e gzoty c zn y ch o g r a n i c z a l i s i ę w p rz e w a ż a ją c e j mie
rze do p otw ie rd zan ia lub negowania ( t a k lub n i e ) .
P i s z ą c y t e słowa p o s t a n o w i l i zbadać wzajemną z a le ż n o ś ć zmiennych " p ł e ć " i "znajomość św ia ta z w i e r z ą t " . W e r y f i k a c ji h i p o t e z y n i e z a l e ż n o ś c i dokonano s t o s u j ą c t e s t c hi - kwadrat.
Zmienna "znajomość św iata z w i e r z ą t " r e a l i z o w a ł a s i ę w t r z e c h k l a s a c h , o czym by ła j u ż mowa na początku a r t y k u ł u . O b l i c z o ne w a r t o ś c i c h i - kwadrat zamieszczono w t a b e l i 3.
Jak i l u s t r u j ą dane t a b e l i 3 w każdym przypadku s t w i e r dzono z a le ż n o ś ć i s t o t n ą ze s t a t y s t y c z n e g o punktu w idze n ia . Świadczy to o tym, i ż i s t n i e j e z a l e ż n o ś ć między badanymi zmiennymi. Aby zorie nto w ać s i ę w w i e l k o ś c i te go związku o b l i czono w sp ó łc zy n n ik i o d c h y le n ia w i e l o d z i e l c z e g o ( C ) wykorzystu j ą c do te go c e l u znane w a r t o ś c i c h i - kwadrat. O kazało , s i ę , i ż o s i ą g a ł y one w i e l k o ś ć od 0 , 4 9 do 0 , 6 7 . W d r u g i e j c z ę ś c i t a b e l i 3 podajemy r e z u l t a t y te sto w a n ia h i p o t e z y i s t o t n o ś c i r ó ż n ic między proporcjami poprawnych odpowiedzi dz iew cząt 1 chłopców na p o s z c z e g ó ln e p y t a n i a .
Z z e s t a w i e n i a p r o p o r c j i wynika, i ż w o d n i e s i e n i u do k a ż dego zaga dn ien ia c hło p cy u d z i e l a l i c z ę ś c i e j prawidłowych od
powiedzi n i ż d z i e w c z ę t a . Widzimy je d n a k , że nie zawsze mamy prawo s ą d z i ć , że n i e j e s t t o dz iełem przypadku ( p o r . t a b . 3 ) . Różnice w p r o p o rc ja c h poprawnych odpowiedzi są i s t o t n e w od
n i e s i e n i u do c z t e r e c h pierwszych p o z y c j i t a b e l i . Natomiast nie stwierdzono r ó ż n i c i s t o t n y c h s t a t y s t y c z n i e między wiedzą dz iew cząt i chłopców na temat pożytku z w i e r z ą t dla c z ło w i e k a .
Tabela 3 Wartości chi - kwadrat testuniezależności zmiennych"płeć"i "znajomość światazwierząt" oraz testuistotności różnic międzyproporcjami poprawnychodpowiedzi chłopcówi dziewcząt*
55 war+ości krytycznechi2df = 2 wynoszę: 5,991dlap = 0,05,9,210dla p = 0,01,13,815 dla p = 0,001 wartości krytycznechi*df = 1 wynoszą: 3,b41dlap = 0,05,6,635dla p = 0,01,10,827 dla p= 0,001
Testistotności różnic Poziom ufności 0,001 0,05 0,05 prawie 0,01 nie istotne
chi2 13,414 4,758 4,321 6,300 0,900
d.popraw. OZ 0,354 0,344 0,367 0,261 0,222
Prop.oi CH 0,455 0,417 0,436 0,340 0,250
Testniezależ. Poziom ufności 0,001 0,05 0,05 0,001 0,001
chi2 29,467 6,528 6,694 14,459 17,673
Znajomość światazwierząt 1.Znajomość nazwzwierząt 2.Znajomość środowiska zwie rzą t 3.Znajomość trybu życia zwierząt 4.Znajomość pożywieniazwie rząt 5.7najomość użyteczności zwie rzą t
ZNAJOMOŚĆ ŚWIATA ZWIERZĄT
PRZEZ UCZNIÓW I I POZIOMU NAUCZANIA
W tym m ie jsc u przedstawimy wyniki uzyskane podczas ba
dania uczniów I I poziomu nauczania s z k o ł y ż y c i a . Poziom ten obejmuje k l a s y I V , V i V I . Z uwagi na ograniczoną o b j ę t o ś ć a r t y k u łu ograniczymy s i ę t u t a j j e d y n i e do a n a l i z y i l o ś c i o wej, p o m i ja ją c problem " j a k o ś c i " wypowiedzi. Tym zagadnieniem zajmiemy s i ę ponownie, r o z p a t r u j ą c problem znajomości ś w i a ta z w i e r z ą t pr zez uczniów I I I poziomu nau cza n ia .
Tabela 4 p r e z e n t u j e dane procentowe d o t y c z ą c e k i l k u aspektów ś w ia t a z w i e r z ą t .
Znajomość ś w ia t a z w i e r z ą t przez uczniów I I poziomu nauczania
Tabela 4
""-~ -~ -J£ a te g o ria odpowiedzi Poprawne Błędne Brak odp. Razem
Aspekt św iata ż w i e ł z ą t ^ ^ 4 % h %
1. Znajomość ś w i a t a zw ie
r z ą t 6 2 ,5 6 , 2 2 9 ,3 100
2. Znajomość środowiska
z w ie rz ą t 4 6 ,5 16,1 3 7 ,4 100
3. Znajomość trybu ż y c i a
zw ierzą t 2 8 ,6 3 2 ,2 3 9 ,2 100
4. Znajomość pożywienia
zw ie r z ą t 3 4 ,4 1 5 ,4 5 0 ,2 100
5. Znajomość u ż y t e c z n o ś c i
zw ie r z ą t 2 5 ,1 2 9 ,2 4 5 ,7 100
N = 52
In f o rm a c je zawarte w t a b e l i 4 świadczą o tym, i ż badani n a j l e p i e j r a d z i l i s o b i e z pytaniem pierwszym. Widzimy, i ż
6 2 ,5 % w s z y s t k ic h prób zak ończy ło s i ę t u t a j pełnym powodze
niem. N a jw ię c e j odpowiedzi poprawnych ( 7 9 , 6 H) d o t y c z y ł o
grupy zw ie r z ą t domowych, n a s tę p n i e zw ierząt leśnych (p oln yc h) ( 6 1 , 1 %). Najmniej zaś znane były zw ierzęta egzoty czne
( 4 3 , 8 4) - ( p o r . t a b . 4 ) . Odpowiadający nie m i e l i większych kłopotów z nazywaniem zw ierzą t p i e r w s z e j grupy. Odsetek t r a f nych odpowiedzi d otyczących w i ę k s z o ś c i owych zw ierząt z b l i żał s i ę do s t u . 0 niższym ogólnym wyniku zadecydowała t u t a j s ł a b s z a znajomość t r z e c h p r z e d s t a w i c i e l i zw ierząt domowych:
owcy, kozy i byka.
Prawie połowa poprawnych odpowiedzi ( 4 6 , 5 4) związana była ze znajomośc ią środowiska ż y c i a z w i e r z ą t . N a j ł a t w i e j r a d z i l i s o b ie badani ze zwierzętami domowymi, g o r z e j - z
leś
nymi, zaś n a j w i ę c e j kłopotów sp raw iało im o k r e ś l e n i e m iejs ca ż y c i a z w i e r z ą t egz o ty c z n y c h .
Znacznie g o r s z e wyniki u z y s k a l i badani w próbach d o t y czących tr z e c h p o z o s t a ł y c h aspektów. Widzimy ( t a b . 4 ) , i ż po
ziom wiedzy o owych zagadnien iach znacznie odbiega od dwóch pierwszych p o z y c j i . Stwierdzono t u t a j je d y n ie 3 4 ,4 % tr a fn y ch odpowiedzi na p y t a n i e : "Czym ono ( t o zwierzę - przyp. a u t . ) s i ę ż y w i? " , 2 8 ,6 % - na p y t a n ie związane z trybem ży c i a i t y l ko 2 5 ,1 4 - w przypadku py tania o pożytek wypływający dla c zło w ieka i o t o c z e n i a z fa k tu i s t n i e n i a danego z w i e r z ę c i a . W o d n i e s i e n i u do każdego zagadnienia k o l e j n o ś ć grup zw ierząt - u s t a lo n a według zasady od n a j w i ę k s z e j do n a j m n i e j s z e j i l o ś c i poprawnych wypowiedzi odnoszących s i ę do danej grupy - była taka sama: zw ie rz ę ta domowe, le ś n e ( p o ln e ) i e g z o ty c z n e .
Wszystk ie wyniki poddano a n a l i z i e s t a t y s t y c z n e j , k t ó r e j e f e k t y przedst awia t a b e l a 5.
Ja k wynika z danych zestawionych w t a b e l i 5 t y l k o w
dwóch
przypadkach w i e lk o ś ć chi - kwadrat o s i ą g a poziom, który t ł u maczy i s t o t n e z a l e ż n o ś c i między badanymi zmiennymi. P r z y ją ć n a l e ż y , że z a le ż n o ś ć taka zachodzi je d y n ie w o d n i e s ie n iu do t r z e c i e j (znajomość trybu ży cia z w i e r z ą t ) i p i ą t e j (znajomość u ż y t e c z n o ś c i z w i e r z ą t ) p o z y c j i . Odpowiednio poziomy u fności wynoszą t u t a j 0 ,0 5 i 0 , 0 0 1 , a w a r t o ś c i współczynnika C - 0,37 i 0 , 5 5 .
5/
Tabela5 Wartości chi - kwadrat testuniezależności zmiennych"płeć"i "znajomość światazwierząt" oraz testuistotności różnic międzyproporcjami poprawnychodpowiedzi chłopcówi dziewcząt Testistotności różnic Poziom ufności nieist^l 0,05 nieist. nieist. nieist.
chi2 3,361 4,373 0,314 0,227 0,470
Proporcjaodpo wiedzipopraw nych CHDZ 0,640 0,492 0,280 0,350 0,259
0,600 0,446 0,291 0,340 0,246
Testniezależności Poziom ufności nieist. nieist. 0,05 nieist. 0,001
chi2 5,114 4,681 8,077 3,890 23,607
Znajomość światazwierząt 1.Znajomość nazwzwierząt 2.Znajomość środowiska zwie rząt 3. Znajomość trybu życiazwie rząt 4. Znajomość pożywienia zwie rząt 5.Znajomość użyteczności zwie rząt
Łatwo zauważyć rów nież, i ż nie stw ie rd zono znacznych r ó ż n i c we względnych i l o ś c i a c h prawidłowych odpowiedzi u d z i e lanych pr zez chłopców i d z i e w c z ę t a . Zanotowane małe r ó ż n ic e w
icn
p r o p o r c ja c h t y l k o w jednym przypadku wskazują, i ż są i s t o t n e ze s t a t y s t y c z n e g o punktu w i d z e n ia . Dotyczy t o p o z y c j i d r - g i e ; - , t j . znajom ości środov.is~.£ o .a z w i e r z ę t . Większą w ± 0 o z ćg пз t c i i ć c i i 3 1 wykazaiy u Z x u w G Z ^ t 3 •ZNAJOMOŚĆ ŚWIATA ZWIERZĄT
PRZEZ UCZNiÓW I I I POZIOMU NAUCZANIA
W tym m i e js c u zajmiemy s i ę problemem znajomości św iata z w i e r z ą t przez uczniów I I I poziomu n a u cz a n ia . O s t a t n i , n a j wyższy poziom obejmuje swym z a s i ę g i e m V I I i V I I I rok naucza
n i a . Ja k wiadomo, uczniow ie c i c h a r a k t e r y z u j ą s i ę , w porów
naniu ze swymi kolegami z dwóch poprzednich poziomów, więk szym ogólnym zasobem wiadomości i u m i e j ę t n o ś c i , wyższym o g ó l nym rozwojem i n t e l e k t u a l n y m i poziomem zachowania p r z y s t o s o wawczego. Ponadto są to z r e g u ł y n a j s t a r s i uczniowie te go typu s z k o ł y . Wszystko to pozwala p r z y p u s z c z a ć , i ż s t a n ich wiedzy na temat św i a t a z w i e r z ą t j e s t b o g a ts z y od wiedzy po
z o s t a ł y c h uczniów. Czy ta k j e s t w i s t o c i e , o d p o w i e d z ą i n f o r macje zawa rte w d a l s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u . Zebrane na ten temat dane empiryczne p r e z e n t u j e t a b e l a 6.
Nietru dn o s t w i e r d z i ć , i ż i tym razem n a jm n ie j kłopotów s p r a w i ł o badanym p y t a n i e o nazwy z w i e r z ą t przedst awionych
na
ob ra zk a c h . Odse te k poprawnych odpowiedzi s i ę g a t u t a j 7 1 ,3 h . N a j l e p i e j id e n t y fik o w a n e i nazywane by ły z w i e r z ę t a domowe ( 8 3 , 9 4 ) , n a s t ę p n i e l e ś n e (polne) - ( 7 0 , 1 4) i egzoty c zn e ( 6 6 , 3 %). N i e k t ó r e z w i e r z ę t a z p i e r w s z e j grupy by ły odpozna- wane prawidłowo pr zez w s z y s t k i c h
badanych.
To o s t a t n i estwier
d z en ie odnosi s i ę do p s a ; krowy, konia
i
ś w i n i . Wstosunku do innych zwierząt tylko sporadycznie trafiały się błędne od
powiedzi bądź zupełny ich
Drak.
Wodniesieniu
dozwierząt
Znajomość św ia ta z w i e r z ą t przez uczniów I I I poziomu
nauczania
Tabela 6
Kategoria odpowiedzi
1 L .
Poprawne Błędne Brak odp. Razem
% % *8 \
najomość
nazw zwierząt
7 3 ,3 9 ,2 1 7 ,5100
2.
Znajomość środowiskaz w i e r z ą t 6 1 ,1 1 3,4 2 5 ,5 100
3.
Znajomość trybu ż y cia
z w i e r z ą t 5 7 ,9 8 ,4 3 3 ,7 1004,
Znajomość pożywienia
zwierząt 55,2
1 1 ,3 3 3 , 5 1005. Znajomość użyteczności
zwierząt 53,5 16,8 29,7 100
N = 68
le ś n y c h ( p o ln y c h ) nie s t w i e r d z o n o , aby k t ó r e ś z p r z e d s t a w i c i e l i t e j grupy z o s t a ł o prze z w s z y s t k i c h badanych nazwane prawidłowo. N a j l e p i e j znanymi b y ł y : wiew iórk a, m o t y l, d z i ę
cioł,
l i s , b i e d r o n k a . Stosunkowo n a j r z a d z i e j padały poprawne odpowiedzi odnośnie n i e t o p e r z a i d z i k a . Nie z d a r z y ł o s i ę , aby wszyscy badani t r a f n i e nazwali k t ó r e ś ze z w i e r z ą t e g z o t y c z n y c h , c h o c i a ż w st osunku dosłania i lwa
o d s e te k uznanych odpowiedzi t y l k o n i e z n a c z n i e o d b i e g a ł od 100 4.Zdecydowanie n a j w i ę c e j kłopotów s p r a w ia ło badanym po
prawne nazwanie ka ngura. Z zadaniem tym r a d z i ł o s o b ie t y l k o 4 2 ,6 H uczniów. Z t a b e l i wynika rów nież, i ż pewna c z ę ś ć wy
powiedzi
z o s t a ł a ocenio na n ega ty w n ie . Ważne j e s t , i ż do wyjątków należało
- spotykane c z ę s t o na pierwszym poziomiena
uczania - używanie przez badanych nazw zupełnie "nie przy
stających" do danego zwierzęcia'. Błędne odpowiedzi wynikały
raczej
zniedostrzegania, bądź co bądź, niewielkich różnic
w zewnętrznej budowie
n i e k t ó r y c hzwierząt. Na uwagę zasłu-
g u je również f a k t , i ż badani nie używali zdrobnień
typu:
miś, k o n i k , p i e s e k , co ni erzadko występowało
u uczniów z niż
szych poziomów n au cza n ia . Na tomiast st wie rd zono t u t a j
kilka
neologizmów, t a k i c h j a k “kolec"w stosunku
do
j e ż aczy'dziu-
bacz* w przypadku d z i ę c i o ł a .
Na
p y t a n i e 2 d o t y c z ą c e środowiska ż y c i azwierząt
uzyskano 6 1 ,1 % poprawnych odpowie dzi. Z regu ły nie
budziła
z a c nych z a s t r z e ż e ń znajomość środowiska z w ie rz ą t p i e r w s z e jgru
py. Natomiast o k r e ś l e n i e środowiska z w i e r z ą t le śn y c h i eg zo
ty cznych oka zało s i ę zadaniem o w i e le tr u d n i e js z y m . Stosu nko
wo łatwo r a d z i l i s o b i e badani z ta k popularnymi zwierzętami leśnymi ( p o ln y m i ) ^ j a k mysz, z a j ą c , wiewiórka, l i s , mucha, p s z c z o ł a . W ty c h przypadkach odpowiedzi brzmiały na o g ó ł :
"w p o l u " , "w l e s i e " w o d n i e s i e n i u do pierwszych c z t e r e c h wy
mienionych z w i e r z ą t . Repertu ar odpowiedzi do tyczących muchy i p s z c z o ł y b y ł n a t o m ia st n ie c o s z e r s z y i wskazywał na to ,'- i ż ż y j ą one nie t y l k o na p o l u , na ł ą k a c h , a l e również: "bardzo dużo much l a t a w k l a s i e po s u f i c i e " , "w moim p o k o j u " , "w s t a j n i " , "w u l u " , "w p a s i e k a c h " . R z a d z i e j podawano prawidłowe- o k r e ś l e n i a m i e j s c przebywania d z i k a , j e l e n i a , j e ż a . N ikt z badanych n i e wskazał środowiska n i e t o p e r z a . W stosunku do z w i e r z ą t e gzoty c zn y ch uniwersalnymi były odpowiedzi typu:
"w c i e p ł y c h k r a j a c h " , "za morzem", "tam, g d z i e l e c ą p t a k i na z im ę ". O c z y w iśc ie odpowiedzi ty ch nie było zbyt w i e l e . Błędne odpowiedzi d o t y c z y ł y zazwyczaj z w ie rz ą t z dwóch pierw
szych grup. J e ż e l i j u ż k t ó r y ś z badanych podejmował próbę o k r e ś l e n i a środowiska z w i e r z ą t e g z o t y c z n y c h , t o c z y n i ł to przeważnie poprawnie, t z n . u d z i e l a ł j e d n e j z przytoczonych wyżej odpowiedzi.
G e n e ra ln ie nale ży s t w i e r d z i ć , i ż odpowiedzi do tyczące środowiska z w i e r z ą t nie były zb yt bogate w t r e ś c i . Przeważa
ły
wypowiedzi bardzo k o n k re tn e , k r ó t k i e , n i e w i e l e o d b i e g a j ą ceswym poziomem od tych, które notowano na niższych pozio
mach nau cza nia . Należy jednak j e s z c z e raz p o d k r e ś l i ć ,
iż
wy61
s t ą p i ł a t u t a j znaczna r ó ż n i c a w wymiarze i lo ś c i o w y m . Oznacza t o , i ż b a d a n i, o k t ó r y c h t e r a z mowa,
udzielali
odoowiedzi p o prawnych o w i e l e c z ę ś c i e jniż
i c h młodsi k o l e a z * .Na p y t a n i e d o t y c z ą c e trybu ż y c i a z w i e r z 3 t orawiaiowu do
p o w i e d z ia ło 5 7 , 9 h badanych, j e ż e l i chodzi
c Kolejność po
s z c z e g ó l n y c h grup z w i e r z ą t u s t a l o n ą w o p a r c i u o i l o ś c i o w ą a n a l i z ę poprawnych odpow ie dzi, t o p r z e d s t a w i a ł a s i ę ona ta k samo, j a k we w s z y s t k i c h poprzedn ic h pr zypadkach. R o z p a t r u j ą c s t r u k t u r ę wypowiedzi obok bardzo l a p i d a r n y c h sformułowań z a obserwowano t u t a j wypowiedzi b a r d z i e j rozbudowane. I ta k np. n i e k t ó r z y badani o p i s u j ą c pod tym względem konia z w r a c a l i uwagę na t o , że " p r a c u j e c i ę ż k o w p o l u , orze p o le i c i ą g n i e wóz", "pomaga t a t o w i r o b i ć k o ł o z b o ż a " . Stosunkowo ła tw o r a d z i l i s o b i e również u c zn iow ie z o k r e ś le n ie m zachowania s i ę p s a . Mówili oni c z ę s t o , że " p i e s p i l n u j e domu", " n i e wpuści do domu", " s z c z e k a i bawi s i ę ze mną" lub " s z c z e k a , j a k j e s t z ł y , a l e bawi s i ę z innymi z w i e r z ę t a m i " .
Podobne odpowiedzi o d n o s i ł y s i ę do innych z w i e r z ą t do
mowych, a przede wszystkim do krowy, ba rana, owcy. G o r z e j było z t e g o r o d z a ju wypowiedziami w przypadku z w i e r z ą t l e ś nych ( p o l n y c h ) . T u t a j znowu g r o s s t a n o w i ł y odpowiedzi k r ó t k i e , k o n k r e t n e . S p o r a d y c z n i e t y l k o z d a r z a ł y s i ę wypowiedzi podobne do n i ż e j pre zentowanych: j e ż - " c h o d z i i z b i e r a j a b ł ka , ta k f a j n i e chowa ł e b e k " , j e l e ń - " b i e g a po l e s i e , j e s t s i l n y , s t r a s z y małe z w i e r z ę t a , ż e b y n i e j a d ł y " .
W o d n i e s i e n i u do z w i e r z ą t e g z o t y znych badani w y k aza li bardzo n i k ł ą w ie d z ę , zarówno w wymiar e i l o ś c i o w y m , j a k i j a kościowym. Do r z a d k o ś c i ( k i l k a przypadków) n a l e ż a ł y b a r d z i e j rozbudowane wypowiedzi, w sk azują ce na więks zy zasób wiedzy d o t y c z ą c e j trybu ż y c i a z w i e r z ą t z t e j grupy. Jeden z bada
nych omawiając s ł o n i a p o w i e d z i a ł : "ma t r ą D ę , l e j e wodę i my
j e s i ę t r ą b ą " , inny n a t o m ia s t mówiąc o małpie s t w i e r d z i ł :
"c h o d zi na dwóch nogach, sk a cze
po
drzewach, wszyscy s i ę c i e s z ą , j a k widzą małpę, f i g l u j e " .W k o n k l u z j i nale ży s t w i e r d z i ć , i ż .badani z t r z e c i e g o poziomu nauczania wykazali s i ę o b s z e r n i e j s z ą wiedzą na temat trybu ż y c i a zw ierzą t w porównaniu zwłaszcza z poziomem I I . Z n a la z ło to swój wyraz nie t y l k o w f a k c i e , i ż o w iele c z ę ś c i e j u d z i e l a l i oni na ten temat poprawnych odpowiedzi, a l e w'pew- nej mierze również w j a k o ś c i ty ch odpowiedzi. Ten o s t a t n i wniosek do tyczy zwłaszcza wypowiedzi odnoszących s i ę do gru
py z w i e r z ą t domowych, c h o c ia ż nie należy zapominać, że i w przypadku zw ie r z ą t z p o z o s t a ł y c h dwóch grup obserwowano spo
rad yc zn ie dosyć bogatą wiedzę badanych.
Z danych zawartych w t a b e l i 5 wynika, i ż na czwarte py
t a n i e stwierdzono 55,2% poprawnych odpowiedzi. Badani znako
m icie r a d z i l i s o b ie z wymienianiem pokarmu zw ierzą t domowych.
N ie k tó rz y z nich d z i e l i l i s i ę z badającym większą dozą i n f o r m a c j i , opowiadając o ty m ,ja k mama karmi krowę, w k t ó r e j po
rze d n i a , i l e pokarmu wsypuje do żłobu i t p .
Wspominamy o tym f a k c i e , ponieważ z podobną s y t u a c j ą nie mieliśmy do c z y n i e n i a podczas badania d z i e c i młodszych.
Przykładem może być n a s tę p u ją c a wypowiedź: krowa - " j e t r a wę, s i a n o , p a s i e s i ę na kołku c a ł y dz ie li, mama daje b u raki, ona r o b i tak . . . ( d z i e c k o demonstruje sposób przeżuwania po
karmu przez krowę). Zagadnieniu znajomości pożywienia zwie
r z ą t z dwóch p o z o s t a ł y c h grup nie poświęcimy w ię k s z e j uwagi, gdyż uzyskane na ten temat odpowiedzi nie o d b ie ga ły w z a s a d z ie od otrzymanych na n iż sz y c h poziomach nau czania. S t w i e r dza s i ę t u t a j j e d y n i e r ó ż n ic e i l o ś c i o w e , o c z y w i ś c ie na ko
r z y ś ć badanych z o s t a t n i e g o poziomu.
Jak ukazuje t a b e l a 5 na jm niej prawidłowych odpowiedzi u d zie lo n o na o s t a t n i e p y t a n i e . Je d y n ie 53,5% prób kończyło s i ę t u t a j powodzeniem. Jednak i s t o t n y j e s t f a k t , i ż wśród tych odpowiedzi t r a f i a ł y s i ę t a k i e , k t ó re wskazywałv na do
brą znajomość za g a d n i e n i a .
Z w ie rzęta domowe " s p r a w i a ł y " badanym najmniej kłopotów.
Notowano t u t a j s z e r e g wypowiedzi w y s ta r c z a ją c o " d o j r z a ł y c h "
z merytorycznego punktu w idze n ia . A oto n i e k t ó r e z nich:
ba-
ran - " z a b i j a s i ę i j e s t mięso na o b i a d , ś c i n a s i ę wełnę na kożuch na z i m ę " , krowa - " r o b i mleko, mama doi krowę, j a wi
d z ia ł e m , ma małą krówkę, to . . . c i e l ę , t a k i e ładne małe, j e s t m i ę s o " . P o z o s t a ł e prawidłowe wypowiedzi n i e były aż ta k r o z budowane, a l e zawsze t r a f n i e o k r e ś l a ł y u ż y t e c z n o ś ć danych z w i e r z ą t .
W przypadku z w i e r z ą t le ś n y c h ( p o ln y c h ) i egz o ty c z n y c h bardzo rzadko s p o t y k a ł o s i ę próby u z a s a d n ia n ia o p i n i i na t e mat u ż y t e c z n o ś c i w y n i k a j ą c e j z f a k t u i c h i s t n i e n i a . N a j c z ę ś c i e j b y ły t o po p r o s t u p o t w ie r d z e n ia ( t a k ) bądź z a p r z e c z e n i a ( n i e ) . I znowu p r z y k ł a d y : p s z c z o ł a - " t a k , bo r o b i miód do Ch leba" bądź: " n i e , bo u g r y z ła P a w ła ", mucha - " n i e , b o s i ę j ą z a b i j a " , d z ik - " t a k , bo z a b i j a s i ę i j e s t m i ę s o " . Podobne wypowiedzi spotykano wśród uczniów z n i ż s z y c h poziomów, na
wet na pierwszym poziomie n a u c z a n ia . Tak więc znowu r ó ż n i c e do ty c zą przede wszystkim s t r o n y i l o ś c i o w e j .
Wniosek ten d o t y c z y s z c z e g ó l n i e znajo m ości z w i e r z ą t z d r u g i e j i t r z e c i e j grupy ( l e ś n y c h i e g z o t y c z n y c h ) . Jak j u ż wspomniano, d o j r z a ł o ś ć wypowiedzi na temat pożytku ze zw ie r z ą t domowych by ła tu w wielu przypadkach o w i e le wyższa w porównaniu z odpowiedziami na n i ż s z y c h poziomach.
Ja k wynika z t a b e l i 6, w .każdym przypadku stw ie rd zon o z a l e ż n o ś ć między p ł c i ą badanych a znajo m ością p o s z c z e g ó ln y c h aspektów ś w iata z w i e r z ą t . Z a l e ż n o ś c i t e z o s t a ł y zweryfikowa
ne na bardzo wysokich poziomach u f n o ś c i . W i e lk o ś c i w s p ó ł- czynnika C m i e ś c i ł y s i ę w g r a n i c a c h 0 , 3 5 - 0 , 6 4 . S t w i e r d z o no również bardzo duże r ó ż n i c e w p r o p o r c ja c h poprawnych od
powiedzi uzyskiwanych od chłopców i od d z i e w c z ą t . Zawsze o s i ą g a j ą one bardzo wysoki poziom i s t o t n o ś c i . Na każde p y t a n i e c hło p cy u d z i e l a l i w zględ nie w i ę k s z e j i l o ś c i poprawnych odpo
wiedzi n i ż d z i e w c z ę t a .
Ta bela 7 ujmuje p r o p o r c j e poprawnych odpowiedzi na po
s z c z e g ó ln y c h poziomach oraz w a r t o ś c i c h i-k w a d r a t t e s t u i s t o t n o ś c i r ó ż n i c pomiędzy tymi p r o p o rc ja m i .
Wartości chi-kwadrat testuniezależności zmiennych"płeć"i "znajomość światazwierząt" oraz testuistotności różnic międzyproporcjami poprawnychodpowiedzichłopcówi dziewcząt
6 5 Wartości krytyczne chi-kwadrat dla odpowiedniej liczbystopni swobody podano w legendziedotabeli2,
Testistotności różnic Poziom ufności 0,001 0,001 0,001 0,01 0,01
C h i 2 *
28,619 40,658 27,430 6,901 9,874Proporcjaodpo wiedzi popraw nych CHDZ 0,690 0,555 0,532 0,529 0,507
0,781 0,674 0,632 0,579 0,567
Testniezależności Poziom ufności 0,001 0,001 0,001 0,001 0,01
Chi2* 28,635 48,117 28,189 14,792 9,890
Znajomość światazwierząt 1. Znajomość nazwzwierząt 2. Znajomość środowiska zwierząt 3.Znajomość trybużyciazwie rząt 4.Znajomość pożywieniazwie rząt 5.Znajomość użyteczności zwie rząt
Proporcjepoprawnychodpowiedzinaposzczególnychpoziomach oraz wartości chi-kwadrat testuistotności różnicpomiędzytymi proporcjami Wartości chi-kwadrat dladf=l podano w legendziedotabeli2.
Tabela7 Poziom ufności 0,001 0,001 .0,001 0,001 0,001
Chi’* 63,956 100,976 408,305 205,050 392,007
Proporcjepo prawnychodpo wiedzi PoziomPoziom II‘ III 0,733 0,611 0,579 0,552 0,535
0,625 0,465 0,286 0,344 0,251
Poziom ufności 0,001 0,001 0,001 nieist. nieist.
Chi2* 143,156 15,231 42,092 3,651 — 0,542
Proporcjepo prawnychodpo wiedzi PoziomPoziom I II 0,625 0,465 0,206 0,344 0,251
0,422 0,388 0,407 0,308 0,239
Znajomość świata zwierząt i------- i.Znajomość nazw zwierząt 2.Znajomość środo wiskazwierząt 3.Znajomość trybu życiazwierząt • • 4.Znajomość poży wienia zwierząt 5.Znajomość uży teczności zwie rząt
Oak widzimy w w i ę k s z o ś c i przyoadków najw iększ e różnice w prop orc jac h poprawnych odpowiedzi zanotowano między I I i I I I poziomem nauczania . Analogic zne r ó ż n ic e między poziomami I i I I były z re g u ły m n i e js z e . Oedyny wyjątek odnosi s i ę do p y t a n ia pierwszego ( p o r . poz. 1 t a b . 7 ) . Tu taj największy p r z y r o s t względnej l i c z b y odpowiedzi poprawnych w stosunku do poziomu n i ż s z e g o stwierdzono na poziomie I I .
Zupełn ie nieoczekiwane wyniki zaobserwowano w związku f
z pytaniem o tryb_ ży c i a z w i e r z ą t . Analiza t e b e l i 7 pozwala wnioskować, i ż uczniowie z pierwszego poziomu nauczania u j a w n i l i t u t a j znacznie większy zasób wiedzy n iż ich koledzy z poziomu d r u g i e g o . Spowodowało t o , i ż ró ż n ic e między I i I I I poziomem były t u t a j n a j m n i e j s z e , a le za to zdecydowanie na k o rz y ść te go o s t a t n i e g o wypadło porównanie go z poziomem I I .
Z danych zawartych w t a b e l i 7 wynika, i ż t y l k o w dwóch przypadkach w i e l k o ś c i ch i-k w a d ra t nie o s i ą g a ł y w a r t o ś c i kry t y c z n e j . Obydwa przypadki dotyczą r ó ż n i c między I i I I p o z i o mem nauczania , a odnoszą s i ę do 4 i 5 p o z y c j i . Wszystko to pozwala wnioskować, że im wyższy poziom nauczania,tym większa wiedza uczniów na temat św iata z w i e r z ą t . Przypuszczać n a le ż y , i ż na t a k i sta n rzeczy s k ł a d a j ą s i ę co najmniej dwa czyn
n i k i . Po pierwsze - wydaje s i ę , i ż i s t o t n ą r o l ę odgrywa tu doświadczen ie życiowe, po drugie zaś - nie możemy wykluczyć r o l i s z k oły w r o z w ija n iu wiedzy p r z y r o d n i c z e j . Ten o s t a t n i wniosek nasuwa s i ę po a n a l i z i e programu szk oły podstawowej s p e c j a l n e j dla d z i e c i upośledzonych umysłowo w st op n iu umiar
kowanym i znacznym.
Na zakończenie autorzy pragną zwrócić uwagę j e s z c z e na jeden ważny problem. Otóż głównym celem naszych badań było p r z e d s t a w i e n i e zag adnienia znajomości świata zw ierząt przez d z i e c i upośledzone umysłowo w stop n iu umiarkowanym, w mniej
szym natomiast z a k r e s i e z a j ę t o s i ę uwarunkowaniami tego stanu r z e c z y . Na pewno wielu i n f o r m a c j i na ten temat d o s t a r czyłoby zbadanie z a l e ż n o ś c i miedzv znajomością zwierząt a środowiskiem d z i e c i
Wstępna a n a l i z a zebranego m a t e r i a ł u pozwala p r z y p u s z c z a ć , i ż n i e ma więk szych r ó ż n i c między wiedzą d z i e c i w i e j s k i c h i m i e j s k i c h odnośnie znajom ości z w i e r z ą t le ś n y c h ( p o l nych) i e g z o t y c z n y c h . Różnica taka n i e w y stę p u je również w przypadku i d e n t y f i k o w a n i a z w i e r z ą t domowych. Zauważono j e d nak, i ż d z i e c i w i e j s k i e c z ę ś c i e j wykazywały s i ę b o g a t s z ą zna
jo m o śc ią p o z o s t a ł y c h aspektów d o t y c z ą c y c h t e j o s t a t n i e j grupy z w i e r z ą t . Wnioski te n i e z o s t a ł y p o p a r te o b l i c z e n i a m i . s t a t y s tycznymi i d l a t e g o n a le ż y j e tra ktow a ć ja k o h i p o t e t y c z n e .
BIBLIOGRAFIA
1 . Bogdanowicz Z . , Porównywanie z w i e r z ą t pr zez d z i e c i w w ie
ku 4 , 5, 6 l a t , Warszawa 1960, PZWS.
2. Berry P . , Conn F . , Teacher s t r a t e g i e s in dy a d ic communica
t i o n , "The E x c e p t i o n a l C h i l d " 1976, V o l . 2 3, No 2 , s . 99 -
1 12
.3. Gałkowski T . , D z i e c i s p e c j a l n e j t r o s k i , Warszawa 1979, WP.
4 . K i r e j c z y k K^, U p o ś le d z e n ie umysłowe. P e d a g o g i k a , Warszawa 1981, PWN.
5. Lambert 3 . L . , R e f e r e n t i a l communication s k i l l s of m e n ta l
l y r e t a r d e d c h i l d r e n th e r o l e o f th e l i s t e n e r , F r ib o u r g 1986.
6. Lambert 3 . L . , Defays 0 . , La comprehension d ' e x p r e s s i o n s f a c i l e s chez des e n f a n t s arrierees mentaux, Revue S u i s s e de P s y c h o l o g i e Fure e t A p p liq u e e , 1978, No 3, s . 216 - 224.
7. P i a g e t 3 . , Narodziny i n t e l i g e n c j i d z i e c k a , Warszawa 1966, PWN.
8 . Szymańska H . , K s z t a ł t o w a n i e p o j ę ć p r z y r o d n i c z y c h , "Wycho
wanie w P r z e d s z k o l u " 1982, nr 6.
9. Wilgocka-Okoń B . , Zasób umysłowy d z i e c i dawniej a d z i ś , Warszawa 1967, PZWS.
