A tm osfera p rzesłu ch an ia
Bartosz W. Wojciechowski
Cel
Z badanie w pływ u b ra k u z au fa n ia przesłuchującego do św iad k a oraz d u żego n a s ile n ia s tre s u w tra k c ie s k ła d a n ia zezn ań n a re z u lta ty zezn ań świadków.
Założenia ogólnometodologiczne
P rzesłu c h a n ie je s t procesem kom u n ik acji in terp erso n aln ej, u czestn iczą w n im przesłuchujący oraz osoba zeznająca — świadek. Podstaw ow ym ce
lem p rz e słu c h a n ia je s t u zy sk an ie możliwie najw iększej ilości szczerych, rzeteln y ch i w iarygodnych inform acji o określonym zd arz en iu lub zja
wisku.
B a d a n ia dowodzą, że tylko n ie w ielk a część inform acji posiad an ych przez świadków zostaje p rzek a zan a organom prow adzącym postępow anie w to k u s k ła d a n ia zeznań. Skuteczność i popraw ność przeb ieg u k o m u n i
kacji m iędzy św iadkiem i prow adzącym p rzesłu c h an ie zależy od w a ru n ków sk ład an ia zezn ań oraz techn ik i przesłu ch ania. Jed n y m z u w aru n k o w ań rezu ltató w zez n ań św iadków je s t atm o sfera p rzesłu ch an ia, przygo
tow yw ana, tw orzona i ko n tro lo w an a przez przesłuchującego. Zbudow a
nie przyjaznej atmosfery, cechującej się zaufaniem do św iadka oraz niskim poziom em n a sile n ia emocji, może przyczynić się isto tn ie do w zbogacenia i rozszerzenia treści zeznań.
Uwagi o realizacji eksperymentu
Podstaw ę m odelu eksperym entalnego stanow i p arad y g m at badaw czy za proponow any przez E.F. Lo f t u s (1975, s. 560— 572) o p arty n a trzyetapo- wym schem acie działania. Pierw szy etap to oglądanie przez b adan y ch ja kiegoś zd arzen ia; kolejny etap to zróżnicow anie g rupy osób b ad an y c h ze w zględu n a b a d a n ą zm ienną; w trzeciej części przep ro w ad za się te s t p a mięci dotyczącej zd arzen ia oglądanego w pierw szym etapie. Podobny m o
del badaw czy był w ykorzystyw any m.in. przez J.M . St a n ik a(1985, s. 340 i n ast.) w b ad a n ia ch n a d psychologicznymi u w aru n k o w an iam i w iarygod
ności zeznań świadków.
O sob y b a d a n e n ie p o w in n y b y ć św ia d o m e c e lu e k s p e r y m e n tu . Do czasu złożenia zeznań m ogą jedynie być poinform owane, że celem pro w adzonych b a d a ń je st obserw acja funkcjonow ania pam ięci. Po zakończe
n iu b ad ań (złożeniu zeznań) eksperym entator pow inien poinformować oso
by b a d a n e o rzeczyw istym celu b a d a ń i um ożliw ić uczestniczącym zapo
znanie się z uzyskanym i w ynikam i.
W eksperym encie należy w ykorzystać fragm ent film u zaw ierający zd a
rzenia zbliżone do codziennych. Film powinien zawierać rozm aite elementy, zarów no obyczajowe, ja k i k ry m in aln e. Wybór właściwego fra g m e n tu po
w inien zostać poprzedzony konsultacjam i z prow adzącym ćwiczenia.
Do frag m e n tu film u w ykorzystanego w eksperym encie należy sporzą
dzić m atryce inform acyjne obejmujące poszczególne elem enty zdarzeń p re zentow anych (proporcje treściow e) (por. St a n ik, 1985, s. 340 i n ast.). M a
tryce inform acyjne b ę d ą stanow iły podstaw ę do stw orzenia listy p y ta ń sto
sow anych w m etodzie p y ta ń u k ieru n k o w an y ch (P u ) oraz stosow anych w m etodzie p y ta ń krzyżow ych (CE) (por. ta k że uw agi do eksperym entów J.M . S ta n ik a pod ty tu łe m W pływ stru k tu ry logiczno-gram atycznej p y ta ń na trafność zeznań, s. 151— 159 oraz W pływ m odalności zaw artej w p y ta niach n a trafność zeznań, s. 160— 166).
Po złożeniu zezn ań przez osoby b a d a n e e k sp e ry m e n ta to r pow inien przeprow adzić rozmowę, której celem będzie likw idacja nap ięcia emocjo
nalnego pow stałego w zw iązku z udziałem w przesłuchaniu.
Organizacja i przebieg eksperymentu
Materiał
W eksperym encie uczestniczy m inim um 40 badanych i 1 osoba przesłuchu
jąca. Potrzebny je st przynajm niej 10-minutowy fragm ent film u oraz sprzęt umożliwiający jego w yśw ietlenie (odtwarzacz, ekran). Treść zeznań św iad
ków będzie nagry w an a z użyciem u rząd zenia rejestrującego dźwięk.
Przebieg eksperymentu
E tap I: S p o str z e g a n ieG ru p a 40 osób bad an ych pierw szego d n ia ogląda film. O braz je st w yśw ie
tla n y tylko raz. Osoby b a d a n e n ie s ą św iadom e celu prezentacji, s ą jed y nie poproszone o przybycie d n ia następnego.
E tap II: O d tw a r z a n ie sp o str z e ż e ń
W ariant A. P rzesłu ch an ie w atm osferze zau fan ia do św iadka i n isk ie
go n asilen ia stresu.
Połowa g rupy uczestniczącej w b a d an iach będzie zeznaw ała pojedyn
czo, w atm osferze zau fa n ia i niskiego n a sile n ia stresu . P rzed przyjęciem zez n ań p rzesłu ch u jący u ściśn ie dłoń św iad k a, p rz e d sta w i się, opowie uczestnikow i b a d a n ia o tym , sk ąd przyjechał, czym się n a co dzień zaj
muje, ja k ą pełni rolę w eksperym encie. N astęp n ie zap y ta o im ię u czestn i
k a b ad a ń , jego w iek, w ykształcenie, zain tereso w an ia. W dalszej części p rzesłu c h an ia form ułując p y ta n ia będzie się posługiw ał im ieniem św iad
ka, zachow yw ał spokojnie, u trzy m y w ał stosow ny k o n ta k t wzrokowy; nie będzie w staw ał z m iejsca i chodził po sali, baw ił się długopisem, kom ento
w ał lub przery w ał w ypowiedzi osoby b ad anej, oceniał zachow ań lub s ta nów psychicznych przesłuchiw anego.
Przesłuchujący w pierw szym etapie umożliwi świadkowi sw obodną re lację, n a s tę p n ie będzie z ad a w ał p y ta n ia u k ieru n k o w an e, dążąc do tego, by z e z n a n ia złożone p rzez u c z e stn ik a b a d a ń były m ożliw ie o bszern e i szczegółowe. Z eznan ia b ę d ą nagryw ane.
W ariant B. P rzesłuchanie w atm osferze nacechowanej podejrzliw ością wobec św iadka i dużym natężen iem stresu.
D ruga połowa osób badanych będzie skład ała zeznania pojedynczo, ale w atm osferze podejrzliwości i wysokiego napięcia emocjonalnego. P rzesłu chujący będzie przebyw ał w pom ieszczeniu, do którego osoba b a d a n a zo
stanie wprowadzona przez eksperym entatora. E ksperym entator przedstaw i osobę prow adzącą przesłuchanie, podając jej nazwisko, ty tu ł naukowy, sto
p ień służbowy, a n a s tę p n ie opuści pom ieszczenie. P rzesłu ch u jący p rzed rozpoczęciem i w tra k c ie p rz e słu c h a n ia będzie sta le p a trz y ł n a św iad k a i dążył do n ieu stann eg o utrzy m y w an ia z n im k o n ta k tu wzrokowego. Pod
czas wypowiedzi osoby b adan ej przesłuchujący będzie nerw owo baw ił się długopisem, chodził po sali lub staw ał za plecam i św iadka. Gdy dostrzeże p rzejaw y zdenerw ow an ia osoby bad an ej, będzie n azy w ał jej sta n y em o
cjonalne w ypow iadając n a stę p u ją c e kw estie: Widzę, że Pan/Pani się dener
wuje; Proszę się nie bać odpowiadać; Zdenerwowanie nie pom oże Panu/Pani w składaniu zeznań; Widzę, że je s t Pan/Pani zdenerwowany/zdenerwowana, ra
dziłbym się uspokoić. P rzesłu ch an ie rozpocznie się od swobodnej relacji, ale
po pierw szych zdaniach wypowiedzianych przez osobę b a d a n ą przesłuchu
jący przejdzie do e ta p u zad a w an ia p y ta ń u kierunkow anych. P rzesłu ch u jący będzie p rzery w ał odpow iedzi św iadka, uniem ożliw iał m u pełne opi
sanie okoliczności zdarzenia, dociekliwie dopytyw ał o szczegóły zdarzenia i dążył do u zy sk an ia precyzyjnych inform acji. Z eznania św iadka b ę d ą n a gryw ane.
Analiza wyników
E k sperym entato r dokonuje analizy porównawczej efektów zeznań uzysk a
nych w trak cie p rzesłuchania zgodnego z w arian tem A (zaufanie do św iad
k a i niskie natężenie stresu) oraz z w ariantem B (brak zaufania do świadka i duże n atężen ie stresu).
P ierw szy etap a n alizy uzy sk an y ch zezn ań to ocena ilościowa. W jej trak cie będzie u sta la n a :
— liczba odpow iadająca sum ie inform acji zgodnych z p raw d ą, trafn y c h (odpowiadających treści filmu);
— liczba odpow iadająca sum ie inform acji niezgodnych z praw dą, n ie tra f
nych (niew ystępujących w filmie);
— liczba odpow iadająca sum ie odpowiedzi ty p u nie wiem , nie p a m ię ta m lub b ra k odpowiedzi n a te m a t jakiejś porcji treściowej;
— liczba odpow iadająca sum ie odpowiedzi zm ienionych (nieścisłych).
P orów naw czą an aliz ę ilościow ą m ożna przeprow adzić z w y k o rzy sta
niem tabeli 1.
T ab ela 1 Zbiorczy zapis re z u lta tó w an a liz y ilościowej w yników ek sp ery m en tu
Eksperyment
Liczba odpowiedzi możliwych
(porcje treściowe)
trafnych (prawdziwych)
nietrafnych (nieprawdzi
wych)
typu nie wiem, nie pamiętam
zmienionych (nieścisłych)
N procent N procent N procent N procent N procent
W a ria n t A 100
W a ria n t B 100
N astęp n ie w celu dok o nan ia oceny staty sty czn ie isto tn eg o zw iązku między udziałem w w ariancie A lub B ek sperym entu a rezu ltatam i zeznań św iadków ek sp ery m e n tato r dokona an alizy liczebności z zastosow aniem
X2 dla ta b e l 2x2 (zob. Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 244). P rzy k ład an alizy przedstaw ia ta b ela 2.
T ab ela 2 O dpow iedzi tra fn e versus odpow iedzi n ie tra fn e w w aria n cie A
i w aria n cie B ek sp e ry m e n tu
Eksperyment
Logiczny walor odpowiedzi trafne 2
(prawdziwe)
odpowiedzi nietrafne (nieprawdziwe) W a ria n t A
W a ria n t B 2
z2 = ...; (df) = 1; p < ...; % V
W ten sposób postępujemy z k a żd ą p a r ą z osobna, a więc porównujemy:
— liczbę odpow iedzi tra fn y c h i liczbę odpowiedzi ty p u nie wiem , nie p a miętam:;
— liczbę odpowiedzi trafn y ch i liczbę odpowiedzi zm ienionych;
— liczbę odpow iedzi n ie tra fn y c h i liczbę odpow iedzi ty p u nie wiem , nie p a m ięta m ;
— liczbę odpowiedzi n ietrafn y ch i liczbę odpowiedzi zm ienionych;
— liczbę odpowiedzi typu nie wiem, nie p am iętam i liczbę odpowiedzi zm ie
nionych.
W drugim etapie analizy treści p rzek azan ych przez św iadka ek sp ery m e n tato r dokona jakościowej oceny efektów zeznań, kierując się n a s tę p u jącymi w skaźnikam i: kompletność (stosunek popraw nie przytoczonych fak
tów do w szystkich możliwych); dokładność (stosunek relacji popraw nych do rzeczywiście przytoczonych); ostrożność (stosunek odpowiedzi ty p u nie wiem do sum y odpowiedzi nie wiem i błędnych); proporcje treściow e (sto
su n ek faktów nieistotny ch z p u n k tu w idzenia akcji do ilości faktów is to t
nych z p u n k tu w idzenia opisu zdarzeń); rodzaje błędów.
A n aliza jakościow a może zostać przep ro w adzo na z w y k o rzy stan iem tabeli 3.
T ab ela 3 Zbiorczy zap is an a liz y jakościowej w yników ek sp e ry m e n tu
Eksperyment
Wskaźnik Błędy
komplet
ności
dokład
ności
ostroż
ności
proporcji treścio
wych
pominięcia dodania przekształ
cenia N procent N procent N procent W a ria n t A
W a ria n t B
W drugiej części analizy jakościowej eksp ery m en tato r dokona analizy istotności różnic m iędzy re z u lta ta m i zezn ań u zy sk an y m i w w arian cie A i w ariancie B ek spery m entu , z zastosow aniem %2 (zob. Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 233 i n ast.).
W trzeciej części analizy jakościowej ek sp ery m en tato r dokona oblicze
n ia w spółczynnika korelacji punktow o-dw useryjnej w celu u s ta le n ia siły zw iązku m iędzy udziałem w jednym lub drugim w ariancie eksp erym en tu (zm ienna dychotomiczna) a w skaźnikam i rezultatów zeznań świadków, np.
liczba błędów ty p u dodanie (zm ienna ciągła) (Fe r g u s o n, Ta k a n e, 2002, s. 481 i nast.).
Bibliografia
Fe r g u s o n G.A., Ta k a n e Y., 2002: A n a liz a sta tysty czn a w psychologii i pedagogice. W ar
szaw a, W ydaw nictwo N aukow e PWN.
Gu d j o n s s o n G.H., 2003: T he Psychology o f Interrogations a n d Confessions: A H a n d b o o k.
C hichester, Jo h n W iley a n d Sons.
Ho ł y s t B., 1989: Psychologiczne i społeczne d eterm in a n ty ze zn a ń św ia d k ó w. W arszaw a, PW N .
Lo f t u s E.F., 1975: L ea d in g questions a n d the eyew itness report. ,,Cognitive Psychology”, No 7, s. 560— 572.
Ma r t e n Z., 1990: W stęp do psychologii sądow ej. Katow ice, W ydaw nictw o U n iw ersy te tu
Ś ląskiego.
Pa s k o-Po r y s W., 2007: P rzesłuchanie i w yw iad. Psychologia k r y m in a listy c zn a. W arsza
wa, O ficyna N aukow a.
Po l c z y k R., 2007: M ech a n izm efektu dezinform acji w kontekście ze zn a ń św ia d k a naocz
nego. K raków, W ydaw nictwo U n iw e rsy te tu Jagiellońskiego.
St a n i k J.M ., 1985: B a d a n ia n a d p sychologicznym i u w a ru n k o w a n ia m i w iarygodności ze
z n a ń św ia d k ó w. W: Wa l t o ś S., red.: Ś w ia d e k w procesie są d o w y m. W arszaw a, Wy
daw nictw o P raw nicze.
St a n i k J.M ., 1986: P sychologiczna p ro b le m a ty k a ze zn a ń św ia d k ó w. W: Ty s z k i e w i c z L., red.: W ybrane za g a d n ie n ia psych o lo g ii d la p r a w n ik ó w. W arszaw a, W ydaw nictwo P raw nicze.
Tr e d o u x C.G., Me i s s n e r Ch.A., Ma l p a s s R.S., Zi m m e r m a n L.A., 2004: E yew itness identifi- cation. In: Sp i e l b e r g e r Ch., ed.: Encyclopedia o f A p p lie d P sychology.
