KarolinaGolemo
InstytutStudiów Regionalnych UniwersytetJagielloński
DYNAMIKA TOŻSAMOŚCI REGIONALNEJ, NARODOWEJ I PONADNARODOWEJ W ITALII OD RUCHÓW WŁOSKIEGO RISORGIMENTO PO CZASY WSPÓŁCZESNE
W czasach postępującej globalizacji i przenikania się wpływówkulturowych w świecie ciekawą kwestią pozostajez pewnościądynamika tożsamości narodowej i regionalnej.
W przypadkujednoczącej się Europy problem ten wydaje się szczególnieinteresujący.
Włochy, jeden zkrajów założycielskich UE, zracji swojej historii, geografii i wypły wającegostąd zróżnicowania kulturowego, mogą posłużyć jako dobry przykład prze
nikających siętożsamości: narodowej, regionalnej i - będącej w ciągłym procesie po wstawania - tożsamości europejskiej. Jest to teren, na którym z pewnością można zaobserwowaćprzejawy zjawiska, które ZygmuntBauman nazywa glokalizacją.Z jed
nej stronydążenie doujednolicenia kulturowego będącego wynikiem globalizującego się świata, a z drugiej wyraźna manifestacjaodrębności regionalnej, podkreślanie lo
kalnego wymiaru w kulturze, obyczajach, języku czy gospodarce. Nate napięcia na kładasięjeszcze wymiar narodowy- poczucie identyfikacji ze społecznościąnarodo wą, która przecież dopiero od niedawna, od XIX wieku, funkcjonujejako formalnie zjednoczona w ramach jednego, wspólnymi siłamiwywalczonego, państwa.
Celem tegoartykułu nie jest bynajmniejwyczerpująca analiza dynamiki tożsamości narodowej, regionalnej i ponadnarodowej w społeczeństwie włoskim, jako że problem tenwymagałby osobnego, dogłębnego przeanalizowania i opracowania. Jest to jedynie próbanakreślenia pewnych ogólnych procesów zachodzących we współczesnych Wło szech, głównych trendów i przemian; próba odpowiedzi na pytanie: czy współcześni Włosi utożsamiają się bardziej z państwem włoskimjako pewną całością kulturowo- -polityczno-terytorialną czyteż bliżej jest im do regionalnych „prywatnych ojczyzn”, identyfikują się z lokalną kulturąmentalnościąobyczajami, komunikują się za pomo
cą miejscowych dialektów. Jak silne jest poczucie odrębności mieszkańców jednego regionu względem innychregionów, w czymsię ta odmienność przejawia? Iwreszcie, czy można mówić o krystalizowaniu się we Włoszech ponadnarodowej tożsamości europejskiej, w której niejako „rozmywa się” zarówno tożsamość narodową jak i identyfikacja regionalna?
Nie sposób odpowiedzieć na te pytania w wyczerpujący sposób, badając kolejno poszczególne włoskie regiony. Wymagałoby to o wieledogłębniejszegostudium. Dla tego ograniczę się do ogólnych informacji na temat zróżnicowania regionalnego we
Włoszech iróżnych wymiarówwielokulturowości. Wspomnę także o Padanii, idei au tonomicznego państwa popularyzowanej przez włoskich separatystów. Analizując przenikające siętożsamości w społeczeństwie włoskim, warto takżezwrócić uwagę na problem mniejszości etniczno-językowych oraz na fenomen imigracji, który bardzo silnie wpływa nakształt społeczeństwa włoskiego, czyniąc je coraz bardziej wielokul
turowym. Ograniczam się jedynie do opisu pewnych mechanizmów, pewnego sche matu zależności pomiędzy różnymi typami identyfikacji w obrębie jednego państwa.
Każdy z poruszonych tutaj wątków jest bez wątpienia sam w sobie tematem do od dzielnego opracowania.
I. Od narodzin państwa włoskiego, poprzez faszyzm, aż po Kon
stytucję Republiki Włoskiej. Zarys głównych przemian tożsa mości narodowej i regionalnej
1. Risorgimento - Zjednoczenie Włoch
Włochyjako zjednoczone państwo istnieją stosunkowo krótko, bo dopiero od 1871 roku. Wcześniej, mimoże Półwysep Apeniński tworzył całość pod względemgeogra
ficznym, na jego historię składały się dzieje niezależnych regionów, miast-państw i wysp, zmieniającychswoje nazwy i przynależnośćdo kolejnych strefwpływów.
Narodziny narodu włoskiego zbiegły się w czasie z ruchem narodowowyzwoleń czym, Wiosną Ludów. Panujące wówczas w Europie nastroje rewolucyjne dały się także odczuć na ziemiachPółwyspu Apenińskiego, które wdużej części pozostawały w tamtym okresie pod wpływem europejskich mocarstw, głównie Francji i Austrii'.
Epoka napoleońska rozbudziła świadomość narodową Włochów, wzmogła ruchy wyzwoleńcze dążące do zjednoczenia; rozpoczął działalność ruch karbonariuszy.
W 1815 roku,po ostatecznej klęsce Napoleona, na kongresie wiedeńskim ustanowio no podział Włoch na nowe jednostki państwowe, w skład których wchodziło wtedy pokilka istniejących obecnie regionów12. Były to: Królestwo Lombardzko-Weneckie podlegające pod cesarstwo austriackie, Królestwo Sardynii, Księstwo Parmy, Księ
stwo Modeny i Reggio,Republika San Marino, WielkieKsięstwoToskanii, Państwo Kościelne, Królestwo Obojga Sycylii, Księstwo Lukki i Księstwo Massy, a także KsięstwoMonaco3.
1 Ze względu na ograniczenia formalne,nie sposób opisać tutaj szczegółowiej kolejnych faz rozwoju poszczególnychregionówziem włoskich,powstawania nowych republik i królestworaz ich przechodzenia pod wpływy kolejnych mocarstw. Szczegółową historię tamtej epoki, a także całedzieje Włoch opisuje J.A. Gierowski wswoim dziele Historia Włoch,Zakład Narodowyim. Ossolińslich - Wydawnictwo, Wro- cław-Warszawa-Kraków 2004.
2 Mapęprzedstawiającą podział Włoch po kongresie wiedeńskim można znaleźć na stronie interneto
wej: http://it.encarta.msn.com/media_221620756/ltalia_nel_1815.html 3 http://it.wikipedia.org/wiki/Stati_italiani_preunitari
Jeszcze przed Wiosną Ludów włoska świadomość narodowa kształtowała się pod wpływem działalności ruchu „Młode Włochy” założonego w 1831 roku przez Giu seppe Mazziniego. Jak pisze Giuliano Procacci, program „apostolstwa” Mazziniego
„polegał głównie na wskazaniu celu - republiki zjednoczonej - i środków potrzebnych
Dymanika tożsamości regionalnej, narodowej iponadnarodowej wItalii... 175 dojego osiągnięcia - powstańczychruchów ludowych”4. Kluczowym dla tamtej epoki jest termin Risorgimento, czyli „Zmartwychwstanie”, opisujący proces powstawania
zjednoczonego państwawłoskiego na przestrzeni kilkunastu lat. Królestwo Sardynii - a w szczególności Piemont - z premierem Camillo Cavourem na czele, stały się głównym ośrodkiem walki o zjednoczenie Włoch iazylem dladziałaczyRisorgimento.
W 1860 roku oddziały Giuseppe Garibaldiegoorazwojska sardyńskie opanowały cały Półwysep Apeniński (z wyjątkiem Wenecji zdobytej w 1866 roku i Rzymu). Na tere nach poszczególnych księstw oraz królestw przeprowadzono plebiscyty, w których mieszkańcy opowiedzieli się zaprzyłączeniem do Piemontu, a następnie za wejściem w skład jednego państwa. Na podstawie konstytucji Królestwa Sardynii opracowano konstytucjęKrólestwa Włoskiego, proklamowanego 17III 1861 rokuwTurynie przez pierwszy włoski parlament. WiktorEmanuel II został wtedywybrany królem Włoch.
Rzym, stolicę dotychczasowego Państwa Kościelnego, włączono do Królestwa Wło skiego w 1870 roku;wydarzenieto traktuje sięjako symbolkońcawładzy papiestwa.
Trydent-GómaAdygaoraz Wenecja Julijska należały jeszcze wtamtym czasie do ce sarstwa austro-węgierskiego, natomiast San Marino pozostawało małąniezależną re publiką5.
4 G.Procacci, Historia Włochów,tłum. B. Kowalczyk-Trupiano,PWN,Warszawa 1983, s. 318.
5 S. Pezzetta, II grandę libro delle regionid /lalia, ArnoldoMondadori Editore,Milano1989.
2. Idea narodu w epoce Risorgimento i w czasach faszyzmu.
Zarys kluczowych kwestii
Kluczowym zagadnieniem, z punktuwidzenia podejmowanej tutaj tematyki, jest pro ces formowaniasię włoskiej tożsamości narodowej, który postępował wraz z dążeniem do zjednoczenia Włoch w jednej strukturze państwowej. Nie sposób dokładnie okre ślić, kiedy topoczucie przynależności do jednego państwaprzybrało wyraźny kształt, niemożnawżadnej mierze przyjmować,że wrazz formalnymutworzeniem Królestwa Włoskiegow 1861 roku, czy też może po włączeniuRzymu w 1870 roku, Włosi za częli samookreślać sięjako przynależący do jednego wspólnego narodu. Krystalizacja tej świadomości to długi i skomplikowanyproces, który trwał poprzez lata Risorgi mento, epokę faszystowską, proklamowanie Republiki Włoskiej, i trwa aż po dzień dzisiejszy. Dynamika poczucia jedności narodowej w przypadku Włoch jest otyle cie
kawa, że równolegle z tożsamościąnarodową rozbudzoną w czasach Risorgimento współistnieje tożsamość regionalna, której nie osłabiło zjednoczenie w jednej struktu
rzepaństwowej,a która momentami może się wydawać nawetsilniejsza. Siłę poczucia przynależności regionalnejmożna tłumaczyć względami historycznymi(ciągły podział ziem Półwyspu Apenińskiego i przechodzenie ich we władanie różnych mocarstw eu
ropejskich i wiążące się z tym różne, zmieniające się wpływy kulturowe), ale także położenie geograficzne Włoch:rozciągnięcie terenuz północy na południe powoduje, że skrajne regiony włoskie graniczą z całkowicie odmiennymi kulturoworejonami: od północy Włochy sąsiadują ze Szwajcarią i Austrią, a z najbardziej wysuniętego na po łudnie krańcaSycylii jest już niedaleko doAlgierii, a więc do Afryki.
Abymóc poddać analizie różne typy tożsamości w społeczeństwie włoskim, nale
żałoby prześledzić ideęnarodu,która rozwijała się od czasów Risorgimento. Jakie ide-
ały przyświecały konstruktorom nowego państwa włoskiego? Jednym ze znawców włoskiej ideologii narodowejjest bezwątpienia Emilio Gentile, który podjął się prze
analizowaniadynamiki „mitu narodowego”, prezentując jego jaśniejsze i ciemniejsze strony na kartach historii Włoch. Działacze na rzecz zjednoczeniaWłoch, tacy jak Ca mille Cavour czy Giuseppe Mazzini byli zdania, że godność człowieka jest nieroze rwalnie połączona ze świadomością narodową. Osiągnięciewysokiego poziomu kultu ry i moralności jest więc możliwejedynie przez rozwijanie poczucia przynależności narodowej.Naród dla Cavoura był środkiem do emancypacji jednostki i całej ludzko
ści6. Miłość do ojczyzny i idea narodu pojawiły się ściśle powiązane z umiłowaniem wolności iniepodległości wszystkich innych narodów.Myślenieo narodziemiało więc początkowo wymiar kosmopolityczny, wolność i niezależność narodu włoskiegomiała istnieć w powiązaniu z suwerennością innych krajów. Nacjonalizm Mazziniego miał ponadto wydźwięk religijny: osiągnięciejedności i niezależności Włoch było wypeł nieniem obowiązku nadanego przez Boga. Italia miała wykonać swoją uniwersalną misję przewodniczki narodów (la maestra delle nazioni). Także mit stolicy odegrał ważną rolę: po Rzymie cesarzy i Rzymie papieży nadchodził Trzeci Rzym, la Roma delPopolo, centrum nowej religii ludzkości7. Wraz zpostępującym procesem zjedno czenia pojawiały się różne interpretacje idei narodu, stawiano pytania,jak ma wyglą
dać nowo powstałe państwo narodowe: ma to być monarchia czy republika, ma być rządzone wedle reguł unitaryzmu czy federalizmu, centralizmu czy regionalizmu, po winno być laickie, czy wyznaniowe? Z czasem zaczęto nadinterpretować ideę Mazzi niego i przekraczać granicę między misjącywilizacyjną Italii aekspansją kulturowo- -terytorialną. Siła, przewodnictwo wśród pozostałych narodów, ekspansja - tę rolę Włoch zaczęto łączyć z ideałem potęgi kolonialnej. Jeden z czołowych polityków tamtego okresu,Francesco Crispi, był zwolennikiempodbojów kolonialnych i orędow nikiem„cywilizowaniaAfryki”.
6 Pisząc odynamice świadomości narodoweji przemianach„mitu narodowego”w epoceRisorgimento, a później faszyzmu, opieram się w dużej mierze na przemyśleniach Emilio Gentile, zawartych w dziele La Grandę Italia. Ascesa e declinodelmilo nazionale nel XXsecolo, Mondadori,Milano 1997.
7 G. Belardelli, La terza Roma[w:]G. Belardelli, L. Cafagna, E. Galiidella Loggia, G.Sabbatucci, Mili e storia dęli 'Italia unita, II Mulino, Bologna1999, s.13.
Socjaliści, republikanie, katolicy nie uznawalipaństwa monarchistycznegoza swoją ojczyznę. Utrzymywali,że władzazostałauzurpowana,że królestwo włoskie powstało bez woli ludu, że jest to „państwo bez duszy”. Wspomniany już EmilioGentile, przy
wołując opinie przeciwników nowo powstałej monarchii mówi wręcz o „kłamstwie narodowym”. Sam Mazzini był zdania, że zjednoczenie Italii nastąpiło wskutek użycia makiawelicznych sztuczek(ariimachiavelliche)monarchii sabaudzkiej przeciwko de mokracji. Według niego brakowało „zapładniającego boskiegotchnienia”, duszy naro dowej. W państwie monarch¡stycznym nie było walorów wymarzonej Wielkiej Italii, była to konstrukcja pozbawiona patriotycznej jedności, ponieważ brakowało w niej rzeczywistego consensusu wśród narodu. Jednym słowem, zjednoczenie okazało się jedynie terytorialne, a nie duchowe i mentalne. Zaznaczył się też dyskurs na temat
„dwóch Italii”: północnej oraz południowej.Zamiast jednego narodu zaczęły funkcjo nować dwie oddzielne jego części: bogata Północ oraz biedne Południe, którego mieszkańcy uciekali za ocean w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Podział na
„dwie Italie”, opisywany był także za pomocąinnych dychotomii: przemysł versus rol-
Dymanika tożsamości regionalnej, narodowej iponadnarodowejw Italii... 177 nictwo, miasto versus wieś, laicyzm versus klerykalizm, peryferie versus centrag . Ten podział naPółnoc i Południe kraju, różniące się pod względem ekonomicznym, kultu
rowym, mentalnym -jest widoczny bardzowyraźnieażdodzisiejszych czasów.
Problem postrzegania narodu, patriotyzmu, wolności, roli zjednoczonych Włoch w świecie, atakże relacjinaród - państwo w epoce Risorgimento i latach późniejszych jest niewątpliwie tematem wartym głębszego rozważenia, choćbyzapoznając się z pra
cami Emilio Gentile lub innymi publikacjami, w których zajmowano się tymi kwe
stiami*9. Bibl. Jag-
’ G. Belardelli, Ledue Italie[w:] G. Belardelli, L. Cafagna...,dz.cyt., s. 53.
9 Propozycjeniektórych publikacjiwłoskich traktujących o problemach naroduirelacji naród -pań
stwo,można znaleźć na przykład na stronie: http://www.treccani.it/site/Scuola/Zoom/europa/bibliografia_
allargamento.htm
10 Aby dogłębniej zapoznać sięzproblematyką naroduwczasach faszyzmu, dynamiką poszczególnych jego faz aż do upadku, czy też relacjami naród - państwo, warto zainteresować się ww. publikacją E. Gentile,La GrandeItalia..., dz.cyt., jakrównież innymi pracami poświęconymi faszyzmowi, np. R. De Felice,Le inlerpretazioni del fascismo, Editori Laterza, Roma-Bari 2000.
Należywspomniećjeszczeoepoce bardzo znaczącej dla rozwojuwłoskiej idei na rodowej: o latach przywództwa Mussoliniego i dominacji faszyzmu.Nie sposób oczy
wiście wyłożyćtutaj szczegółowo faszystowskiej ideologii narodu ijej dynamiki. Dla
tego ograniczę się do kilku kluczowych kwestii. Ideologia faszyzmu sprawiła, że zaczęły zanikać ¡śmiejące wcześniej w świadomości powiązania: naród - wolność i naród - ludzkość (emancypacja ogółu ludzkości), chociaż podtrzymywano pewne mity Risorgimento, takie jak prymat Italii wśród innych krajów, misja, odrodzenie mo
ralne i duchowe Włochów, zwrot ku modernizmowi. Jednocześnie jednak zanikło po
szanowanie dla pozostałych narodów, które w ideologii Mazziniego funkcjonowało jako fundament prawa międzynarodowego oraz gwarancja wolności i niezależności wszystkich narodów. Ojczyzna Włochów miała być ojczyznąfaszystów. Dla zwolen
ników innych rozwiązań nie widziano miejsca w narodzie. W owych czasach legity macja Partii Faszystowskiej była równoważna z dowodem osobistym.Koncepcja naro du byławięc z jednej strony totalitarna, a z drugiej miała wymiar spirytualistyczny:
państwo faszystowskie było dla jego ideologów jednością duchową,etyczną, niemalże religijną; podkreślano konstruowanie nowego włoskiego charakteru i postęp społe
czeństwa w wymiarze moralnym; mesjanizmiuniwersalizm włoskiej rewolucji.
Dla ideologówfaszyzmuRisorgimento byłojedyniewigilią, preludiumdo odrodze nia narodowego. Dopiero „rewolucja czarnych koszul”, czyli nadejście rządów faszy
stowskich,miałabyć wydarzeniem, dzięki któremu rzeczywiście uformowało się pań stwo narodowe. Interesujące jest,że ideolodzy faszystowscy mielitakże własnąwizję hierarchii narodów w Nowej Europie, któramiała nadejść: „wielkie narody” miały się połączyć we wspólnoty, potężne agregaty imperialne, a w ich orbitach miały krążyć małe, nieznaczące państewka. Temałe organizmy państwowe miały zachować swoją dozęniezależnościi krążyć wraz z innymi mało znaczącymi państwami na orbicie wo kół jednejz wielkichpotęg. Słońcem tego systemu miała być oczywiściefaszystowska Italia10.
3. Włochy współcześnie. Podział regionalny i różne wymiary wielokulturowości
3.1. Regionalizm 1 wielokulturowość w świetle prawa
Po zakończeniu IIwojny światowej, w 1946roku odbyło się we Włoszech referendum, w którym Włosi mieliopowiedzieć się za monarchią lub republiką. Wyniki referendum wskazywały jednoznacznie nawolę utworzenia republiki. Wgrudniu następnego roku ukończono prace nad Konstytucją Republiki Włoskiej, w której zawarto podstawowe zasady funkcjonowania państwa’1. Warto wspomnieć otych fragmentach, które odno
sząsię do kwestii podziału terytorialnego, polityki regionalnej (problem regionów au tonomicznycho szczególnym statusie) oraz do sprawy pluralizmu kulturowego i języ
kowego.Artykuł 1141112 13konstytucji stanowi, że Republika Włoskadzieli sięnaregiony, prowincje i gminy. Każdemu z 20 regionów włoskich pozostawiono możliwość po
dejmowania decyzji w sprawie rozwiązywania problemów o charakterze lokalnym.
Regiony są więc jednostkami autonomicznymi, posiadającymi własny zarząd, radę, określoną liczbę asesorów oraz prezydenta, i w przeciwieństwie dopnin orazprowin cji mają mocwydawania ustaw ważnych w obrębie danegoregionu . Regiony włoskie bardzo się różnią podwzględempowierzchni, liczby mieszkańców, działalności eko nomicznej i zasobów, stylów życia, dialektów, zwyczajów i tradycji. Porządek regio nalnyma więcna celu umożliwienie osobnego potraktowania kluczowych dla każdego regionu kwestii i dopasowaniaodpowiednich dla każdego sposobów działania. Doty
czy to różnych sektorów życiapublicznego, takich jak pomoc medyczna, funkcjono wanielokalnej policji, szkolnictwo, turystyka, środkitransportu publicznego,sieć dróg, zatrudnienie etc. Według konstytucji,Włochy dzielą się na20regionów: Piemont, Do lina Aosty, Lombardia, Trydent-Góma Adyga, Veneto, Friuli-Wenecja Julijska, Ligu
ria, Emilia-Romania (zwane północnymi Włochami) Toskania, Umbria, Marche, La- cjum, Abruzja, Molise, Sardynia (środkowe Włochy) Kampania, Apulia, Basilicata, Kalabria iSycylia(południowe Włochy).
11 J.A. Gierowski, dz.cyt., s.636-637.
12 W oryginale:„LaRepubblica e costituita dai Comuni, dalle Province, dalleCittametropolitane, dalie Regioni edalioStato. I Comuni,leProvince,le Citti metropolitane e leRegionisonoenti autonomi eon propri statuti, poteri e funzioni secondoi principi fissati dalia Costituzione”,za: http://www.quirinale.it/
cos tituzione/costi tuzione.htm 13 S. Pezzetta, dz.cyt., s. 12.
N W oryginale: „n Friuli-Venezia Giulia, laSardegna,laSicilia, il Trentino-AltoAdige/Sildtirol e laValle d’Aosta/Vallće d’Aoste dispongono diformę e condizioni particolari di autonomia,secondoi rispettivi statuti speciali adottati eon legge costituzionale (...) La Regione Trentino-Alto Adige/SUdtirol ć costituita dalie Province autonome di Trentoe Bolzano”, za: http://www.crs4.it/Letteratura/Costituzione.html
15Tamże, s.14.
Pięćregionówjest określonych w konstytucjijakoregiony autonomiczne o specjal
nym statusie. Ich rozszerzona autonomia implikuje większą moc decyzyjną na polu prawnym. Artykuł 11614 konstytucji przyznaje takie specjalne warunki Sycylii, Sardy nii (z racji ich położenia geograficznego- „wyspiarskości”), a także Dolinie Aosty, Trydentowi-Gómej Adydze oraz Friuli-Wenecji Julijskiej, przede wszystkim przez wzgląd na występującetammniejszości etniczne i językowe15.
Dymanika tożsamości regionalnej,narodowej i ponadnarodowej w Italii... 179 Jeśli chodzi o kwestię pluralizmu językowego weWłoszech, istnieje artykuł6 kon stytucji, który właściwie w jednym zdaniu informuje o ochronie mniejszości języko wych16. Widać tu nawiązanie do wcześniej wspomnianego artykułu 16 mówiącego o „szczególnych formachi warunkach autonomii” dlapięciu regionów, w których wystę pują mniejszości etniczne i językowe. W duchu tego zapisu konstytucji są tworzone ustawy ocharakterze regionalnym,jaknaprzykład Legge Regionale 73/94regionuVe
neto, która to ustawa ma służyć promocji i wspieraniu przedsięwzięć mających na celu
„ochronę, odzyskiwanie, utrwalanie oraz podnoszenie wartości dorobku historycznego, językowego i kulturalnego mniejszości”1 . Takie lokalne ustawy mająposłużyć umac
nianiu tożsamości etnicznychgrupmniejszościowych i pluralizmu językowego.
16 W oryginale: „Art. 6. La Repubblica tutela con apposite norme le minoranze linguistiche”, za:
http ://www. crs4. it/Letteratura/Costituzione.html
17 Convegno sulle minoranze del Veneto: Ladini, Cimbri e Germanofoni di Sappada Arabba (BL), Centro Congressi 7-8novembre,1997, za: http://www.sunrise.it/arabba/ladines/comitato.htm
18Za:http://www.istruzione.it/news/minoranze_linguistiche/index.shtml
”M.L. Savoia,La lingua sidifende da se [w:] Lingua italiana d’oggi, 1:31-53, http://www.unifi.it/lin- guistica/savoia/articoli/HConsiglioSuperi oreDellaLinguaItaliana.pdf
20Za: http://www.istruzione.it/news/minoranze_linguistiche/index.shtml
Początkowo artykuł6 miałzastosowanie przede wszystkim w regionach o specjal
nym statusie. Z czasem powstała również Ustawa 482/99, która ma na celu ochronę historycznych mniejszości językowych, występujących także w innych regionach Włoch. Artykuł 2 tej ustawy brzminastępująco:
„Republika chroni język i kulturę ludności albańskiej, katalońskiej, germańskiej, greckiej, słoweńskiej ichorwackiej,atakżemówiącychjęzykiem francuskim,frankoprowansalskim, friul- skim, ladyńskim, oksytańskim i sardyńskim”18.
Ustawa ta zawieraprzepisy prawne dotyczące nauczania w szkole języków mniej szościowych uznanych przez państwo. Tak więc instytucje szkolne mają obowiązek szanować prawo mniejszości do poznawania języka ojczystego oraz umożliwićjego naukę. Poza tym podejmuje się inicjatywy w celu stworzenia programów radiowych i telewizyjnych w językach mniejszościowych. Jak pisze profesor Uniwersytetu Flo renckiego, LeonardoM.Savoia,
„obecne prawo chroniące praw językowych grup mniejszościowych ma na celu między innymi osłabienie mechanizmów dyskryminacyjnych wobec mówiących odmiennym językiem iwyrażają ideętolerancji”1’.
Na mocy Dekretu Ministerialnegonr 113 z 23 października 2002 roku powołano specjalną Komisję Techniczną, której celem jest nadzorowanie realizacji przepisów ustawy o mniejszościach językowych, gromadzenie danych, finansowanie projektów propagujących ideę wielojęzykowości w szkołach, pomoc w kształceniu kadrynauczy
cielskiej etc.20.
W 2001 roku wprowadzono poprawkę do części konstytucji traktującej o podziale administracyjnym kraju orazstatusie i kompetencjach regionów. Poprzez Ustawę nr 3 z 18 października, zmodyfikowano między innymi tekst artykułu 16 mówiącego o szczególnym statusie dlapięciu regionów włoskich. Obecnie znajduje się w nim in
formacjaotym, że szczególne formy i warunkiautonomii mogą zostaćprzyznane tak że pozostałym regionom.
Zmiany wprowadzone w konstytucji rozbudziły żywą dyskusję na temat relacji państwo -regiony, zaczęto podkreślać coraz wyraźniejsze dążenie Włoch w kierunku federalizmu i odchodzenie oddominującego wcześniej wpolityce regionalnej unitary- zmu2122. Zaczęto też podawać w wątpliwość słuszność wyróżniania pięciu regionów ospecjalnym statusie i postulować taki sam wymiar autonomii dla każdego z nich23. Wyraźnie widać więc dążenie do pozostawiania regionom włoskim coraz większej swobody działania, aby mogły samodzielnie decydować w kwestiach kluczowych dla swojegoobszaru.
21W oryginale: „Ulteriori forme econdizioni particolari da autonomia (...) possono essere attribuite ad altre Regioni, con legge dello Stato, su iniziativa dellaRegione interessata, sentid gli enti local i”, za:
http://www.quirinale.it/costituzione/costituzione.htm
22T.E.Frosini,Ladifferenziazione regionale nel regionalismodiffereniialo, www.associazionedeicostituzionalisd.it
23 Tamże.
TrenłinoAJłoAdige
Mapa Włoch. Podziałna regiony. Źródło: http://www.primitaly.it/citta/home.htm
3.2. Italia wielu języków
Język włoski, którego uczą się włoskie dzieci w szkole, który słyszy się w telewizji i radiuoraz którystudiują cudzoziemcy, wsytuacjach dniacodziennegomoże przybie
rać najrozmaitsze postacie. Żywy język, zarówno mówiony, jaki pisany, ma niezliczo ną liczbę form, które zmieniają się nietylko w zależności od regionukraju, ale często sąjęzykiem jednego miasta. Poza silnie odczuwalnymi różnicami w wymowie, która nadaje językowi włoskiemu szczególnycharakter, w miarę jakprzenosimy się z jednej częścikraju do innej, istniejąjeszcze dialekty, które natyle odbiegają od„oficjalnego”
Dymanika tożsamości regionalnej,narodowej i ponadnarodowejw Italii... 181 włoskiego, że właściwie mogłyby być językami autonomicznymi. Jest bardzo wiele przypadków, w których Włosi mówiący odmiennymi dialektami (pochodzącymi cza
sem z miejscowości położonych w niewielkiej odległości), nie rozumiejąsię nawza
jem. Język neapolitański, sycylijski,rzymski czy na przykładbergamasco (miastaBer
gamo),tak bardzo się różnią od standardowego włoskiego,że trudnojezrozumieć bez przygotowania. Są głosy lingwistów silnie podkreślające odrębność dialektów i języka włoskiego:
„wszystkietakzwane dialekty włoskiesąodmiennymi językami, a niedialektami języka włoskiego. Poza toskańskim i rzymskim,wszystkie takzwane dialekty włoskie to języki rozwinięte w sposób autonomiczny iodmienny od florentyńskiego, który stanowił bazę dlastan
dardowego językawłoskiego; są to na przykład: piemoncki,neapolitański czy też sardyńskialbo friulski”24.
M R.Bolognesi, M.Incerti, LeLingue paríale nel territorio dello Stato italiano. Proposte per una polí
ticadi Plurilinguismo Integrale, http://www.montevelino.it/le%20lingue%20.htm
25 M. Alinei, Lingua e dialetti: struttura, storia egeografia, IIMulino, Bologna1984, s. 173.
26 L. D’Arcangelo,Una lingua,unaidentitá[w:J„Ideazione”, nr 5/2002, Stampa Sri,Roma, s. 44.
27 T. de Mauro, Lingua e dialetti [w:] Stato dell'Italia, R.Ginzborg (red.), 11 Saggiatore, Milano 1994, s.61.
21 Źródło:http://it.wikipedia.org/wiki/Lingue_parlate_in_Ilalia
2,T. deMauro, Storia lingüistica dell'Italia unita,EditoriLaterza, Roma-Bari2003, s. 21.
30Podaję w oryginale zaprofesorem A.Antoniani, wykładowcą Uniwersytetuw Brasilii: http://www.
unb.br/il/let/abpi2000/antoniani.htm
Można spotkać się nawet z porównaniem współczesnej sytuacji lingwistycznej we Włoszech z bogactwem dialektów w różnych częściach antycznej Grecji25. Pojawiają się opinie, żeprzycałym pluralizmie językowym Italii brakuje polityki państwa w kie runku ochrony języka narodowego:
„Nasza konstytucja, jak wiadomo, w artykule 6 zajmuje sięchronieniem mniejszościjęzyko
wych, ale zapomina o deklaracji, żejęzykwłoski jest językiemurzędowym Republiki, jak gdyby nie był to język Włoch, a jedynie język [spotykany - K.G.] we Włoszech,którego nie warto nawet wymieniać”26.
Jeden z najbardziej znanych włoskich lingwistów, Tullio de Mauro uważa,żeróż
norodność języków mówionych we Włoszech jest największa w całym zachodnim świecie27. Można uznać, że wewspółczesnychWłoszech mamy do czynienia z jednej strony z dialektami języka włoskiego, z których duża liczba - jakjuż zostało wspo mniane -jestuznawana przez badaczy za osobne, autonomiczne języki; zdrugiej zaś strony występują tu także języki mniejszości etnicznych i narodowych, takie jak: sło
weński,niemiecki, francuski, ladyński etc., a także różneodmiany tychżejęzyków (za przykład mogą tu posłużyć języki walser, cimbro, sudtirolese i mocheno, które są uznawane zadialekty językaniemieckiego)28.Klasyfikacji dialektów weWłoszech jest wiele. Jak pisze de Mauro,dzieli się je na przynajmniej trzygrupy: dialekty północne, zwane też galloitalici, grupędialektówtoskańskichoraz dialekty południowe. Sardyń ski i ladyński są, według de Mauro, silnie odseparowane od trzech głównych grup dia- lektalnych i uznawane za formacje językoweautonomiczne względem całego zespołu dialektów italoromańskich29. Istnieją teżklasyfikacjebardziej rozbudowane:
Dialetti Italiani-Settentrionali30
•Dialetti gallo-italici (Lombardo; Piemontese; Ligure e Emiliano-Romagnolo)
•Dialettiveneti
• Dialetti istriani(Friuli) DialettiCentro-Meridionali
• Dialetti toscani
• Dialetti mediani (Laziale; Umbro;Marchigiano Settentrionale)
• Dialetti meridionali intermedi (Laziale; Umbro; MarchigianoMéridionale;Abruz- zese; Molisano; Peuglie; Salentino;Campano)
• Dialetti meridionali estremi (Calabria e Sicilia) DialettoSardo
• Dialettologudorese-campidanese(Cagliari)
• Dialetto sassarese-gallurese(Sassari) Dialetto Ladino
• Dialetto friulano
• Dialetto ladino-dolomitico
Pojawiają się równieżklasyfikacjejęzyków używanych we Włoszech, w których to zestawieniach dialekty języka włoskiego, języki regionalne nieuznane za dialektywło skie, ale za odrębne konstrukty31, a także wszystkie języki, którymi posługują się mniejszości etniczne, występują razem. Ich liczba, wraz ze wszystkimi odmianami miejscowymi, w niektórych zestawieniach dochodzi nawet do 3032 33.
31Naprzykład piemoncki i sycylijskiuznawane są za autonomiczne języki, podczas gdy języki używa
ne w Apulii iLacjum (pugliesei laziale) nazywa się dialektami sensu stricto, jako że sąwariantami języka włoskiego.
32Źródło: http://www.dejudicibus.it/dizionario/index.html7italialang, za: dane Istituto Summerdi Lin güistica SILIntemational.
33 Interesujący esej na temathistorii i kwestii etnicznychregionu Gómej Adygi napisałGiorgio delle Donnę, Storiae identitá nazionaleinAlto Adige/Südlirol [w:] Lingue e letteraturein contatto, B.V. den Bossche,M.Bastiaensen, C.Salvadori Lonergan (red.), Franco Cesati Editore,Firenze 2004.
34A. Ara,C. Magris,Trieste. Un’identitadi frontiera, Einaudi,Torino 1987. Tainteresująca monogra fia mogłaby posłużyć jako punkt wyjściado pogłębionych badań nad kontaktami włosko-słowiańskimi w regionie WenecjiJulijskiej.
Dwa regiony włoskie, Trydent-Góma Adyga oraz Dolina Aosty, sąoficjalnie uzna ne za dwujęzyczne. W pierwszym z nich (Trentino-Alto Adige/SiidtiroPr język nie miecki jest uznany na równi z włoskim, a mieszkańcy drugiego regionu (Valle d'Aosta/Vallée d’Aoste), obok włoskiego mogą używać urzędowotakże francuskiego.
Ciekawymregionem jestteż Friuli-Wenecja Julijska, ze względuna żyjącątamznaczą mniejszość słoweńską. Sam Triest, główne miasto regionu, nazywany jest miastem o „podwójnej duszy”, w którymprzezwieki krzyżowały się i wpływały na siebie dwie kultury: włoska i słowiańska34.
Ponieważ zracji ograniczeń formalnych nie jest możliwe pogłębienie niewątpliwie fascynującegotematu pluralizmu językowegoItalii, ograniczę się tylko do wymienie
niagłównychregionów, w których żyją uznaneprzezpaństwo mniejszości posługujące się własnymi językami:
Sardynia (sardyński,chorwacki), Sycylia(albański), Kalabria (albański, oksytański, grecki), Apulia (albański, prowansalski, grecki), Basilicata (albański), Molise (albań
Dymanika tożsamości regionalnej, narodowej i ponadnarodowejw Italii... 183 ski, chorwacki), Abruzja (albański), Friuli-Wenecja Julijska (friulski, słoweński, ger
mański), Veneto (ladyński, germański, cimbro),Trydent-Góma Adyga {cimbro, ladyń- ski, mocheno, niemiecki),Piemont (francuski, oksytański, prowansalski, walser), Doli naAosty(francuski, walser), Liguria (oksytański), Kampania(albański)35.
35 Według danych Regione AutonomaTrentinoAlto Adige: www.regione.taa.it/biblioteca/minoranze
Dialekty ijęzyki mniejszościowe stanowią niewątpliwie ważny elementwielokultu
rowych Włoch. Tworząniepowtarzalny koloryt każdego regionu i sączęścią kulturo
wego bogactwa.
3.3 Padania. Przykład tożsamości pozanarodowej
Charakterystyka każdego z regionów Włoch, wraz z różnicami kulturowymi, gospo darczymi, obyczajowymi etc., wymagałaby osobnego studium dlakażdego nich. Świa domość regionalna ijej formyw różnych częściach Włochsą równieżwarte pogłębio
nego opracowania. Z pewnością trzeba jednak wspomnieć tutaj o specyficznej odmianieświadomości regionalnej (czy może lepiej - pozanarodowej), a mianowicie okwestii Padanii, będącej przykładem włoskiego separatyzmu. Padania, zwana też Doliną Padańską {ValPodana) czy Niziną Padańską {Pianura Podana),jest to region geograficzny wyznaczony przez biegrzeki Pad ijej dopływów.Alefunkcjonuje także jako nazwajednostki administracyjnej na terenie północnych regionów Włoch, którą
promują przedstawiciele i sympatycy włoskiejpartii politycznej -Ligii Północnej {Le
ga Nord). Idea stworzenia Padanii, niezależnego „państwa”, w którego skład miały wejść: Emilia-Romania, Friuli-Wenecja Julijska, Liguria, Lombardia, Piemont, Try dent-Góma Adyga, Dolina Aosty i Veneto (czasem granicę Padanii rozszerza się bar
dziej na południe, włączając także Toskanię, Umbrię i Marche,jakkolwiek terytorium to nie jest dokładnie określone), pojawiła się podczas wyborów do włoskiego Parla mentu w 1996 roku. Na stolicę Padanii wybrano wtedy Mantuę, „państwo” miało na wet swojąflagę „Słońce Alp”, a także hymn narodowy: partię chóralną Và pensiero z opery Verdiego Nabucco. Wybórwłaśnie tejpieśni jako hymnu separatystów spotkał się z ostrą krytyką opinii publicznej, ponieważ Giuseppe Verdi napisał ją z myślą ozjednoczeniu Włoch. Padania zorganizowała nawet wybory do „parlamentu” wMantui, którychwyniki niezostały jednak wżaden sposóbuznane ani we Włoszech, ani na arenie międzynarodowej. Do dzisiaj istnieje dziennik La Padania, który pre
zentuje na swoich łamachpoglądy Ligii Północnej. Obecniepartiaodeszłaodtak rady
kalnych haseł separatystycznych. W miejsce oderwania się od Republiki Włoskiej i stworzenia oddzielnego państwa, postulują zwiększenie autonomii administracyjnej, biorąc jako wzór pozycję na przykładSzkocji w Wielkiej Brytanii i działają na rzecz wzmacniania federalizmuwe Włoszech. LigaPółnocna często bywa oskarżana o sze rzenie rasizmu i ksenofobii.
Idea secesji północnej części Włoch to niewątpliwie dowód na ciągle istniejący w świadomości Włochów podział na „dwie Italie”: bogatą, uprzemysłowioną Północ oraz biedne rolniczePołudnie. Chęć oderwania się od reszty kraju ma podłożeekono
miczne: gorzej rozwinięte południowe Włochy, borykające się zwielomaproblemami społecznymi, takimijak bezrobocieczy przestępczość zorganizowana, są, wprzekona
niu zwolenników secesji, ciężarem dla państwa i „pasożytują” na bogatszej części
kraju, która musi pracować na utrzymanie Południa. Poza czynnikami natury ekono micznej liczą się także względy kulturowe. Zwolennicy idei autonomicznej Padanii (nazywanej też Gallitalią) podkreślają że była ona „ziemiągalijską w-italskim świę
cie”, od zawsze miała odmienną strukturę etnicznąod pozostałej części Włoch: za mieszkiwały tam populacje alpejskie i subalpejskie, a nie śródziemnomorskie. W cza
sach antycznych żyła na terenie Padanii populacja celtycka (jej terytorium było nazywane przez Rzymian Galią Cisalpińską), którapo podboju rzymskim utrzymała swoje odmienne zwyczaje kulinarne, inny rodzaj muzyki,innysposób uprawiania filo zofiietc. W czasach nowożytnych Padania pozostała prowincją o ambiwalentnym cha
rakterze: połączyły się w niej wysoka kultura włoska i galloromańskie tradycje ludo
we36. Podejmowano także studia nad .językiem padańskim” czy inaczej „galloro- mańskim”, który definiowano jako połączenie fiiulskiego, ladyńskiego i romancio (rumänisch), a także lokalnych odmian„północnowłoskiego”: emiliano,istrioto, ligu- re, lombardo, piemontese, romagnolo, veneto. Podkreśla się, że język padański ma swoją bogatą literaturę, powstającą już od XII wieku37. Mateż „swoją” literacką Na
grodę Nobla, przyznaną pisarzowi DarioFo, który napisał powieść komediowąJohan Padan odkrywa Amerykę (w oryginale: Johann Padan a laDescoverta de le Ameri- che), używającmieszanki różnych języków Padanii.
36 G.Hull, LaLinguaPadanese [w:] „Etnie”, nr 13i14/1987.
37 D. Sivćro, Cos'a l'e a Padania? /Che cos'e la Padania? http://www.geocities.com/Athens/
Thebes/8042/#CÓSA_LE_A_PADANIA
3iS. Benvenuto, Latrappoladell’identitaeuropea [w:] „Ideazione”, 2004/2, s. 116.
Jaktwierdziwłoski badacz Sergio Benvenuto, ażdo dzisiaj miliony Włochów czują się Padańczykami38, tak więc najwyraźniej „tożsamość padańska”, niejako stworzona i wypromowana przez lidera Ligi Północnej, Bossiego, znalazła w Italii zwolenników i odniosła sukces.
II. Pomiędzy tożsamością narodową, małą ojczyzną regionalną a Europą...
Zarys historii zjednoczenia Włoch, rozwoju ideologii narodowej i różnych aspektów wielokulturowości w tym państwie, miałna celu nakreślenie, choćby w pewnym stop
niu, specyficznej sytuacjispołeczeństwa włoskiego. Z racji różnych czynników - histo
rycznych, politycznych, gospodarczych, kulturowych etc. - pozostaje ono w pewnym sensie rozdarte między identyfikacją z narodem a silnątożsamością regionalną. Na ten podział nakłada się jeszcze nowy, ponadnarodowy, „europejski” wymiartożsamości, jeśli oczywiście przyjmiemy, że istnieje taki konstrukt jak wspólna „tożsamość euro
pejska”.
Mówienie o tożsamości narodowej w przypadku Włochów jest o tyle trudne, że pojęcie „narodu”, „nacjonalizmu” (w neutralnym, niezabarwionym pejoratywnie ro zumieniu), Jedności i tożsamości narodowej” zostało wyraźnie skompromitowane, zdewaluowane i nadużyte w epoce faszystowskiej. Mówienie o narodowości bywa więctrudne dlatego,że przywołuje wstydliwyokres z przeszłości, który Włosi chętnie wzięliby w historyczny nawias (la parentesi fascista). Mimo tych trudności dyskurs społeczny i polityczny na temat kondycji tożsamości narodowej powracaw ostatnich
Dymamka tożsamości regionalnej, narodowej iponadnarodowejw Italii... 185 latach, jako jeden z ważnych społeczno-kulturowych tematów39. Z pewnościąjest to w dużej mierze spowodowane strukturą obecnego rządu* i parlamentu włoskiego, w którym przeważają partie o nachyleniu prawicowo-narodowościowym40. Mówi się, żewraz z obecną prezydenturą Ciampiego „ojczyzna znowu stała się walorem społecz nym, konceptem,w którym wszyscy powinni się odnaleźć”41.
39F. Sabatini, Fondamenti linguistici dell'identitá italiana [w:] „Nuova Antologia”, luglio-settembre 2003, Felice de leMounier,Firenze 2003, s. 49.
* Niniejszy artykuł powstał przed ostatnimi wyborami do włoskiego parlamentu (9.04.2006), więc odnosi siędookresurządów Silvio Berlusconiego.
40 Wchodzący w rządzącą koalicję Sojusz Narodowy (Alleanza Nazionale) jest nawet uważany za partię neofaszystowską.
41 R.Paradisi,Tante Italie, una identitá, dz.cyt., s.108.
42Tamże, s. 51.
43 TerminokreślającyweWłoszechprzejściemocydecyzyjnychod państwaw kierunkulokalnych jed nostek rządowych; decentralizacja władzywdziedzinach takich,jak: zdrowiepubliczne, szkolnictwo,bez pieczeństwo.W marcu2004roku Senat Republiki Włoskiej, po wcześniejszej aprobacie IzbyDeputowa nych, przyjął projekt ustawy modyfikującej konstytucję i nadającej większe prawa władzomregionalnym.
44A. Schiavone, Italiani senza Italia.Storia e identitá, Einaudi,Torino, 1998, za: F. Sabatini, dz.cyt., s.58-59.
45 C. Vivenzo (red.), Una nuova idea d’/talia. Forum con G. Alemannio, S. Bondi e M.Follini [w:]
„Ideazione”, nr 2005/2; S. Benvenuto, La trappola dell'identitá europea [w:] „Ideazione”, nr 2004/2;
A.Campi, // juturodelle nazioni [w:]„Ideazione”, nr 2005/2; Tante Italie, una identitá. ForumconE. Galli della Loggia, G.E.RusconieG. Sabatucci, R. Paradisi (red.)[w:]„Ideazione”, nr 2002/4.
Włoska tożsamość narodowa bywa zwykle rozpatrywana z dwóch różnych per
spektyw. Pierwsze podejście do tej kwestii prezentują „dywizjoniści” (divisionistilub inaczej: mosaicisti), którzy uważają, że cechą charakterystyczną tożsamości włoskiej jest współistnienie wielu regionalnych tradycji kulturowych, przejawiających się w odmiennych formach języka, obyczajach, lokalnej historii etc. Każda z nich jest osobnym bytem, rywalizującym z innymi. Tożsamośćwłoska byłaby więc sumą tych lokalnych jednostek. Dla opisania tego stanu używa się wyrażenia „Włochy wielu Włoch” (Italia delle Italie). Przeciwieństwem dywizjonistów są„unitaryści”, którzy uznająjedną tożsamość włoską, precyzyjnie zdefiniowaną od wieków. Podkreślają dziedzictwo kulturowe imperium rzymskiego, wyraźnie wyznaczone terytorium etc.
Jesttowizja,którą Sabatini nazywa panitalizmem42.
Podejście dywizjonistyczne uwzględnia więc siłę i znaczenie „małych ojczyzn”
i tożsamości regionalnych, które promuje także Wspólnota Europejska, podkreślając ważność kultur lokalnych, prowadząc dyskusję na temat euroregionów jako tworów ponadnarodowych etc. Poglądy polityków, którym bliska jest wizja Włochjako kraju federacyjnego, o wzmocnionej autonomii regionalnej, i którzy popierają procesdevo
lution3, zawierająniejako uznanie dla włoskich tożsamości regionalnych. Niektórzy historycy utrzymują, że konstruowanie silnego „narodu włoskiego” w historycznym, dziewiętnastowiecznym znaczeniutego słowa, mija się dzisiaj z celem; proponują inną perspektywę, inny wymiar rozwoju społeczeństwa, „zgodnie z dawnymi tradycjami partykularystycznymi i nową dynamiką solidarności europejskiej”44 45.
Są jednak również głosy podkreślająceważnośćnarodu i włoskiej tożsamościnaro
dowej w dzisiejszych czasach. Kwartalnik społeczno-polityczny „Ideazione”, pozostają cy w zgodziez liniąprogramowąrządu Berlusconiego, zamieścił w ostatnich numerach kilka artykułów poświęconych kondycji tożsamości narodowej, jej przeobrażeniom i odbudowie, zwłaszcza wkontekścienarastającej wielokulturowości .
Powstała także seriapublikacji historyczno-publicystycznych, zatytułowana „Wło ska Tożsamość”, której głównym redaktorem jest włoski historyk Ernesto Galli della Loggia. Seria ta ma na celu przybliżenie procesu powstawania włoskiej tożsamości, indywidualnej i zbiorowej, który to proceszdaniem autorów sięgadaleko przed epokę formowania się państwa włoskiego. W skład tej kolekcji wchodzą m.in. książki zaty tułowane: Giordano Bruno, Carosello, La pastae la pizza, l 'Altare della Patria, Ca
vour, Giuseppe Verdi, Mussolini, Capri, Le maschere italiane etc. Jest to więc zbiór biografii sławnych osób; poglądów i idei artystycznych, politycznych czy religijnych;
przedmiotów i gestów z życia codziennego; specyficznych miejsc, momentów histo
rycznych i symboli. Wszystko to ma pokazać, że tożsamość włoska jest konstruktem bardzobogatym, o silnych fundamentach ibardzo wielkimznaczeniu dla współczesne
gowłoskiego społeczeństwa. Galli della Loggiaanalizuje np. wpływ „historycznej nie obecności państwa” na tożsamośćnarodową Włochów; spuściznę łacińską i dziedzic
two katolickie, policentryzm regionalny, nachalność polityki przy jednoczesnej słabości państwa etc.46.
46 E. Galli dellaLoggia,L 'identita italiana,ilMulino, Bologna1998.
47 W oryginale: mammismo,czylichorobliwe uzależnienie od matki orazfamilismo, silne powiązanie z rodziną.
41A.Cavalli,Conclusione: gli italiani fraprovincia ed Europa [w:] S. Vertone (red.), La Cultura degli Italiani, il Mulino, Bologna 1994, s. 158.
49Por. M.Isnenghi (red.),I luoghi dellamemoria. Simboli e mili dęli'Italia unita, Editori Laterza, Ro- ma-Bari 1998;G. Belardelli,L. Cafagna, E. Gallidella Loggia, G. Sabbatucci,Mili e storia delt 'Italiauni ta,dz.cyt.;C. Levi, Le millepatrie. Uomini,fatti, paesi d'Italia, Donzelli, Roma 2000.
50Popularna nazwawłoskiej flagipaństwowej, odwołująca siędo trzech kolorów: białego, czerwonego i zielonego.
Sąautorzy, którzy zawierają w swoich przemyśleniach precyzyjny zestaw cech tworzących włoski „charakter narodowy”: indywidualizm, mammizm, familizm47, partykularyzm, lokalizm, klientelizm, fatalizm, nieufność wobec innych i wobec in
stytucji, brak sensowności istnienia państwa i zbiorowych interesów, kruchość etyki publicznej48. Jak widać, charakterystyka własnego narodu może zawierać silnądozę samokrytyki.
Wostatnich latachwydawane są opracowania zbiorcze, traktujące o wspólnych dla Włochów mitach, symbolach, miejscach pamięci narodowej49. We wszystkich tych przedsięwzięciach widać odwołanie do Italii - jako całości, pewnej wspólnoty. Tak więc niewątpliwie istniejerozwinięta świadomość wspólnej tradycji i historii, wspólnej tożsamości. Aczkolwiek niektórzy obserwatorzy życia publicznego odzierają rzeczy
wistość z patosu, patrząc na kwestie narodowej identyfikacji nieco chłodniej i ze szczyptą ironii:
„Niema wątpliwości, że istnieje jednomiejsce,gdzie tricolore50powiewa, a towarzyszytemu entuzjazmiemocjetłumu: na stadioniepodczas meczów piłki nożnej »reprezentacji narodowej«.
Wprzypadku zwycięstwa,flaga jest ciągnięta przez ulice i place, które oczywiście nosząnazwy Cavour, Mazzini (...) Martiri della Resistenza. Aledzieciaki niosące tricolore nie odnotowują żadnego powiązania między tymi nazwami a swojąeuforią. Na kilka godzin identyfikująsię z flagą, która staje sięprymitywnym znakiem „my-przeciwko-nim”. Choćmogliby także zamani
festować to za pomocą innej flagi. To tylkoprzypadek,że niemachają flagą w gwiazdki i pasy.
To przez historyczny wypadek urodzili sięiwychowali w społeczeństwie, którezaprzestaje być
Dymanika tożsamości regionalnej,narodowej i ponadnarodowejw Italii... 187
narodem, które zapomniało ile historii - czasem wspaniałej, a czasem godnej pożałowania, ale wspólnej -mieści się w tych trzechkolorach, które teraz są im obojętne”51.
51 G.E. Rusconi, Tricolore [w:]L’identitá degliitaliani, G. Calgano(red.), Editori Laterza, Roma-Bari 1998,s. 191.
52Tamże, s. 194.
53 Uri 'allra idea delMezzogiorno/2 [w:] „Ideazione”, 2003/3, s. 70.
54 Problem migracji międzynarodowychi międzyregionalnych weWłoszech opisuje ciekawieEnrico Pugliese, L ’Italia tra migrazioni internazionalie migrazioni interne, il Mulino, Bologna2002.
55S. Benvenuto, dz.cyt., s. 115-116.
Autor widzi poważne zagrożenie narodowej tożsamości Włochów, ale próbuje też znaleźć rozwiązanie, aby pokonaćkryzys narodowościowy:
„Należy porzucićrozprzestrzenioną u nasideę, że po nadużyciach narodu ze stronynacjonal- faszyzmu, poczucie tożsamościnarodowej i patriotyzmu nie są już zasobami dającymi się uak
tywnić w demokracji.To jestzłe myślenie. Ale zadaję sobiepytanie,czy aby niejest już zapóź
no,aby rozbudzić w naszym kraju poczucie wspólnej przynależności historycznej, która stanie się źródłem lojalnościpolitycznej i solidaryzmu obywatelskiego.Tylko wtedytricolore będziepo
wiewać bez żenady”52.
Na tożsamość narodową, tak wnikliwie badaną i opisywaną przez obserwatorów życiapolityczno-społecznego weWłoszech, nakłada się odwieczna identyfikacjaz„lo kalnymi ojczyznami”. U podstaw tego rozróżnienia leżązauważalne różnice między odmiennymi regionami i poczucie własnej odrębności. Na pewno duże znacznie, jak już zostało wspomniane, mają rozbieżności natury ekonomicznej. Porównanie dochodu
na głowę na jednego mieszkańca Północy i Południa, przyjmując średnią 25krajów UE jako 100, wykazało, że Południe otrzymało 74 punkty, a bogata Północ 13453. Bardzo wielu mieszkańcówemigrowałoz regionów południowych do bogatych miastPółnocy, takichjak Turyn czy Mediolan, w poszukiwaniu lepszej pracy54. Ten bezpośredni kon takt we wspólnym środowisku pracy wpłynął na umacnianie się negatywnych - także wzajemnych - stereotypów. Mieszkańcy północnychregionów często wypowiadająsię o swoich krajanach z Południa, używając terminów pogardliwych: burino (wł. wie
śniak, gbur, grubianin) czy terrone (pejoratywne określenienawiązujące do pracy na roli). Z kolei ludziom z Północy zarzuca się chłód w kontaktach interpersonalnych, dystans, pragmatyzm, wyniosłość etc. ... Parę lat temu, kiedy Polska dla średniego obywatela włoskiego była jeszcze krajem prawienieznanym iuchodzącym zazacofany wrozwoju cywilizacyjnym, zdarzyło mi się usłyszeć od mieszkańców Perugii (miasta położonego w centralnym regionie, Umbrii), że jako Polka jestem imbliższa kulturowo niż Włosi żyjącyna Południu: wKalabrii czy naSycylii. Sami Sycylijczycy najwyraź
niej takżemają silne poczucie odrębności, ponieważ wybierając się na kontynent,mó
wią: „Jedziemydo Włoch”. Takieprzykłady możnaby mnożyć.
Istnieją też stereotypowe cechy przypisywane mieszkańcom poszczególnych wło skich regionów. W obiegowejopinii Piemontczycy są uprzejmi, choć fałszywi, Genu eńczycy skąpi, a Wenecjanie wierni winu, grappie i księżom. Rzymianie to komuniści i żarłoki, Lombardczycy sąjak SzwabowiedlaNiemców, Bolończycy słyną zeswego nadwyraz rozwiniętegolibido, natomiast bergamaschi (mieszkańcy Bergamo) są butni i pyszałkowaci: za przykład niech posłuży powiedzenie: „Jeśli rozczarował was Lon dyn,wypróbujcie Bergamo”55.
Rozważając temat tożsamości regionalnej,warto takżewspomniećozjawiskuzwa nymwe Włoszech campanilismo,czyli absolutnej miłości iprzywiązaniu do własnego
