Jerzy Kawa
Metodologia, metodyka, metoda jako
podstawa wywodu naukowego
Studia Prawnoustrojowe nr 21, 169-188
2013
J e r z y K aw a
K a te d ra E konom ii i A d m in istro w a n ia In sty tu c ja m i P ub liczny m i W ydział P ra w a i A d m in istracji UWM
M etodologia, m etodyka, m etoda jako podstaw a
w yw odu naukowego
W prow adzenie
C elem a r ty k u łu j e s t p rzy b liżen ie z a g a d n ie ń zw iązan y ch z m etodologią b a d a ń nau k o w o -d y d ak ty czn y ch ze szczególnym u w z g lę d n ie n iem sto sow an ych w n ic h in stru m en tó w . W o p ra co w an iu sk u p ia m u w ag ę n a p ro cesach p re p a ra - cji i re alizac ji p o z n a w a n ia rzeczyw istości m eto d am i u w zg lęd n iający m i m ożli we k r y te r ia p o d ziału (m .in. a n a liz a p rz y p a d k u , w yw iad b ez p o śred n i i inne).
W yróżnia się dw ie m eto d y p o zn a w an ia: in d u k cję i dedukcję. M etodologia ja k o n a u k a z a jm u jąc a się a n a liz ą m eto d b adaw czych m oże polegać n a re k o n stru k c ji, kryty czn ej ocenie i opisie środków badaw czych, m oże też zm ierzać do u s ta le n ia i skodyfikow ania n o rm i wzorców p o stęp o w an ia. W rozw oju m eto d b adaw czych is to tn a sta je się ro la p a ra d y g m a tu , p rzez k tó ry rozum ie się w zorzec n au k o w y w y pracow any w d an y m czasie i ak c ep to w an y przez środow isko n au k o w e w danej d ziedzinie. Z asto so w an ie w iedzy m etodologicz nej i m etodycznej w p ra k ty c e n au k o w o -dyd akty czn ej m oże u k ie ru n k o w a ć o k re ślo n a w iedza te o re ty c z n a i sięgnięcie do jej źródeł.
1. Tradycje i w sp ó łczesn o ść w rozw oju nau k o m etodach
b adań nauk ow ych
W śród n a u k em p iry c zn y ch 1 w y ró żn ia się d w a w ielkie bloki. Do n a u k p rzy rodniczych zalicza się biologię, chem ię i fizykę, czyli te n a u k i, k tó re poprzez obserw ację i dośw iadczenie z m ie rz a ją do p o z n a n ia ś w ia ta fizyczne 1 Empiria (gr. empeiria) poznanie za pośrednictwem zmysłów, doświadczenie (za: Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1978, s. 190); do nauk „nieempirycznych” zalicza się logikę i matematykę, gdyż weryfikacja twierdzeń obydwu nauk odbywa się wyłącznie na podstawie wnioskowań dedukcyjnych (twierdzenie jest prawdziwe, gdy wynika z prawdziwych przesłanek zgodnie z prawem logiki). Logika i matematyka wspierają nauki empiryczne, dostarczając odpowiednich metod matematycznych i opartych na sądach logicznych do wnioskowania.
go. D ru g im b lokiem s ą n a u k i społeczne, obejm ujące socjologię, ekonom ię, psychologię, p raw o i politologię.
Do cz asu w y o d rę b n ien ia n a u k w szelk ie ro z w a ż a n ia prow adzono w r a m a c h filozofii. D y sk u sja n a te m a t n a u k i, jej n azw y podstaw ow ej oraz po szczególnych dyscyplin to je d e n z ty ch te m a tó w n auk ow y ch, k tó re się nie kończą. N ajw cześniejsze śla d y d y sk u sji o m etodologii n a u k , czyli o tym , co to j e s t „podejście n a u k o w e ”, czym je s t n a u k a i m etodologia n a u k i, m eto d y k a i m e to d a zn a jd u je m y ju ż s ta ro ż y tn e j G recji2. D y sk u sja t a trw a do dzisiaj i w a rto zad ać p y ta n ie , czy m a o n a jeszcze ja k ą ś w a rto ść d la lu d zi w spółcze snych. P o w ta rz a ją c a się d y sk u sja n a je d e n i te n sa m te m a t s ta je się bow iem d la w ielu lu d zi d y sk u sją jało w ą, ja k im ś sp o rem ak a d em ick im , tj. pozbaw io n y m p rak ty c zn eg o znaczen ia. J a k zau w aży ł p rz ed p o n ad sied em dziesięciu la ty K aro l A dam iecki, p olski p re k u rs o r n a u k o o rg a n iz acji i z a rz ą d z a n iu , w w ielu w y p a d k a c h d y sk u sja ta k a sta n o w i is to tn ie s tr a tę czasu, n ie m ożn a je d n a k tego uogólniać. Ta n a pozór b ez u ży tecz n a d y sk u sja p o siad a niek ied y w ażn e znaczen ie p ra k ty c z n e . D otyczy to m .in. u s ta le n ia pew nego pojęcia i o k re śle n ia go w y razem n ajlep iej oddającym jego treść , słow em - p o d an ia ścisłej definicji3.
Do ta k ic h pojęć, o k tó ry c h w a rto d y sk u to w a ć , n a le ż y „m eto do log ia n a u k ” o raz „m etodyka” i „m etoda”. Słow a te s ą podobne, a podobieństw o to p rz y s p a rz a sporo kłopotów a u to ro m p ra c nauko w y ch. W szczególności n a d u ży w an e je s t pojęcie „m etodologia” (gr. m e th o d o s - b a d a n ie + lo g o s - słowo, n a u k a ), k tó re oznacza n a u k ę o m eto d ac h b a d a ń n au k o w y ch i o sk u teczn y ch sposo bach d o ciek a n ia ich w a rto ści poznaw czej4. „M etodologia” zd aje się być słow em -w ytrychem sto so w an y m zarów no w sy tu acji, k ied y chcem y p isać o sam ej m etodologii, ja k i wów czas, k ied y chcem y omówić m eto d y k ę lu b m etodę. P ow szechnie u ży w ając słow a m etodologia, lu d zie najczęściej m y ślą o m eto d a c h lu b o m etodyce5.
2 W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, PWN, Warszawa 2005, s. 19-193; por. W. Stan kiewicz, Historia myśli ekonomicznej, PWE, Warszawa, s. 40-52; H.G. Adamkiewicz-Drwiłło,
Współczesna metodologia nauk ekonomicznych, TNOiK, Toruń 2008, s. 114-115; R. Tokarczyk,
Historia filozofii prawa, Zakamycze, Kraków 2000, s. 30-78.
3 K. Adamiecki, Uwagi do definicji nauki organizacji, „Przegląd Organizacji” 1932, nr 1, przedruk w: O nauce organizacji. Wybór pism, TNOiK, PWE 1985, s. 321. Artykuł ten napisał Adamiecki pod wpływem toczącej się od wielu lat dyskusji na temat nazwy „nauka organizacji”, której stworzeniu i rozwojowi poświęcił się całkowicie.
4Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1978, s. 471.
5 Metoda (gr. methodos) - świadomie i konsekwentnie stosowany sposób postępowania dla określonego celu, co w nauce oznacza: 1) sposób badania rzeczy i zjawisk, 2) ogół reguł stosowa nych przy badaniu rzeczywistości, 3) drogę dochodzenia do prawdy. Metodyka (gr. methodikos)
- zbiór zasad i sposobów dotyczących wykonywania jakiejś pracy i zmierzania do określonych celów; w konsekwencji przez działanie metodyczne rozumie się: 1) działanie zawierające także wskazania i sposoby postępowania, 2) oparte na określonej metodzie, planowe, systematyczne. Ibidem, s. 471.
M ożna w yróżnić cz te ry głów ne źró d ła w iedzy o m etodologii n a u k (rys 1). W p ierw szej k o lejn o ści w y m ien ić n a le ż y o p ra c o w a n ia , z ja k im i p rz e d e w szy stk im po w in ien za p oznać się s tu d e n t - najm ło d szy p ra co w n ik n au ko w y zn a jd u ją cy się n a p o cz ątk u swojej n aukow ej kariery . G łów nym celem ta k ic h p o ra d n ik ó w je s t przyg o to w an ie stu d e n tó w i praco w n ik ów n au k o w y ch do p i s a n ia p ra c licencjackich, m a g is te rsk ic h , d o k to rsk ic h o raz in n y c h n a u k o w ych6. Do dru g iej g ru p y m o żn a zaliczyć o praco w an ia, k tó ry c h celem je s t w spółuczestniczenie w n auk ow ej d y sk u sji o m etodologii n a u k , p rz y czym część autorów u zn aje za stosow ne w ty tu le użyć słów „w stęp do m etodologii...”, a in n i posługując się w y rażeniem „m etodologia n a u k ....” w p ro st w sk az u ją n a u k ie ru n k o w a n ie swojej p ra cy n a ro z w a ż a n ia teo re ty czn e w ty m z a k resie z z a m ia rem w zięcia u d z ia łu w dyskusji n t. m etodologii n a u k i jak o takiej.
'O p r a c o w a n i a - o r a d n i k i ^ \ k tó ry ch g łó w n y m c e le m j e s t p rz y g o to w a n ie s t u d e n t ó w i p ra co w n ikó w ^ n a u k o w y c h d o p is a n ia p r a c n a u k o w y c h (lic e n c ja c k ic h i m a g is te r s k ic h o r a z d o k to rs k ic h i inny ch n a u k o w y c h )
' R e d . M. S ła w iń s k a , H. W itc z a k
Podstaw y metodologiczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, P W E 2 0 0 8 J . A p a n o w ic z , Metodologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Difin, W a r s z a w a 2 0 0 5 H. L e lu s z , M. K o w a lew sk i, R. L a s m a n o w ic z , Metodyka pisania prac dyplomowych o tematyce ekonomicznej, U W M , O ls z ty n 2 0 0 0
S . S ta c h a k , W stęp do metodologii nauk ekonomicz nych, KIW, W a r s z a w a 1 9 9 7 i n o w s z e „ W s tę p d o m e to d o lo g - o p r a c o w a n ia o c h a r a k t e r z e o g ó ln y m j e d n a k ty tu ł c z ę s t o z b y t s k ro m n y w s t o s u n k u d o tre ś c i T. K o ta rb iń s k i, Traktat o dobrej robocie, O s s o l i n e u m , ' W r o c ła w 1 9 8 0 K a rte z ju s z , Rozprawa o m etodzie, P lW 1 9 8 0 A. S c h o p e n h a u e r , Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów,
W y d . L ite ra c k ie K ra k ó w 1 9 7 5 S e r i a p o zy c ji d o t. h istorii n a u k e k o n o m ic z n y c h o r a z teo rii e k o n o m ii H .G . A d a m k ie w icz-D rw iłło , W spółczesna metodologia n auk ekonomicznych, TN O iK , T o ru ń 2 0 0 8 J . A p a n o w ic z , Metodologia ogólna, G d y n ia 2 0 0 2 M. B la u g , Metodologia ekonomii, P W N , W a r s z a w a 1 9 9 5
Rys. 1. Źródła wiedzy o metodologii, metodyce i metodzie Źródło: oprac. własne.
6 Przykładami takich prac mogą być M. Sławińska, H. Witczak (red.), Podstawy metodolo giczne prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa 2008; J. Apanowicz, Meto dologiczne uwarunkowania pracy naukowej, Difin, Warszawa 2005, czy też H. Lelusz, M. Kowa lewski, R. Lasmanowicz, Metodyka pisania prac dyplomowych o tematyce ekonomicznej, UWM, Olsztyn 2000.
W p rz y p a d k u w ielu m onografii n au k o w y ch m etod olo gia stan o w i część p o ru sz an ej te m a ty k i, bez k tó rej w y k o n an ie p ra cy badaw czej w ydaje się n ie m ożliw e, dlatego ich w k ła d w rozwój m etodologii w ydaje się najw iększy, ja k o że zw ią zan y je s t z k o n k re tn y m i ro z w aża n iam i n au ko w ym i, w ty m filozo
ficznym i. W g ru p ie tej zn aleźć m o żn a pozycje ta k zn a n y ch filozofów i n a ukowców, ja k K a rte z ju s z 7, A r th u r S c h o p e n h a u e r8, T ad eu sz K o ta rb iń sk i9. W arto w ty m m iejscu w ym ienić też po d ręczn ik i ak a d em ick ie, rów nież te, k tó re p rz y b liż a ją ś w ia tu n a u k i now y zu p e łn ie k ie ru n e k n au k o w y pod n a z w ą „ekonom iczna a n a liz a p ra w a ”10. W iększość p ra c tego k ie ru n k u ciągle jeszcze d o stę p n a je s t tylko w ję z y k u an g ielsk im , m .in. n a stro n ie E n cyk lo pedii E k o nom icznej A nalizy P r a w a 11.
2. Zakres p ojęciow y m etod ologii, m etod yk i i m etody
W łaściw e za sto so w an ie te rm in ó w „m etodologia”, „m eto dy ka” i „m eto d a” sta n o w i o efek tyw ności b a d a ń . P o dstaw ow y m pojęciem je s t oczywiście „m eto dologia” - d zied zin a n a u k i za jm u jąc a się m eto d am i b a d a ń n au k o w y ch i w y k ła d e m naukow ym . W ty m k o n tek ście m ów im y ta k ż e o „m etodologii b a d a ń e m p iry czn y ch ” (dośw iadczalnych), o „z ag ad n ien ia ch m etodologicznych”, tj. zw iązan y ch z n a u k ą o m eto d ac h b a d a ń n au k o w y ch i w y k ła d u naukow ego, p osłu g u jem y się też p rz y m io tn ik ie m „m etodologiczny” - odnoszący się do m etodologii (jako n a u k i o m eto d ac h )12.
M etodologię m o żn a i n a le ż y pojm ow ać w dw u zn aczen iach. W z n a cze n iu p ra g m a ty c z n y m to n a u k a o m eto d ac h d ziałaln o ści nauk ow ej i sto so w an ych p ro c e d u ra c h badaw czych. W z n a cze n iu a p ra g m a ty c z n y m je s t to n a u k a o e le m e n ta c h i s tru k tu rz e sy stem ów n a u k , w y tw o rach n a u k i w p o staci tez, pojęć, tw ie rd z e ń te o rii i p ra w naukow ych . W p o z n a n iu n au k o w y m m ożem y p o słu g i w ać się e le m e n ta m i i z a sa d a m i m etodologii ogólnej, j a k też za le cen ia m i m e todologii szczegółowej (rys. 2)13.
7 Kartezjusz, Rozprawa o metodzie, PIW, Warszawa 1980.
8 A. Schopenhauer, Erystyka czyli sztuka prowadzenia sporów, Wyd. Literackie, Kraków 1976.
9 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław 1980.
10 Zob. przede wszystkim R. Cooter, T. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa, C.H. Beck, Warszawa 2009, jak też M. Bednarski, J. Wilkin, Ekonomia dla prawników i nie tylko, PWN, Warszawa 2008; J. Stelmach, B. Brożek, Metody prawnicze, Zakamycze, Kraków 2004; publika cje dostępne na stronie Polskiego Stowarzyszenia Ekonomicznej Analizy Prawa w Warszawie [online] <www.pseap.org>.
11 Zob. [online] <http://users.ugent.be/~gdegeest/>; strona encyklopedii jest administrowa na przez Utrecht University School of Economics <www.uu.nl/faculty/leg/en/organisation/scho- ols/schoolofeconomicsuse/Pages/default.aspx>.
12Słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa 1973, s. 334.
S ta je się oczyw iste, że m e to d y k a i m eto d a s ą pojęciam i w ęższym i od m etodologii. „M etodyka” oznacza bow iem zespół za sad , m etod albo też może stanow ić sam o d zieln y w y k ład lu b dzieło om aw iające m eto dy p ra cy lu b b a d a ń naukow ych. „M etoda” zaś to sposób p o stęp o w a n ia , sposób b a d a n ia n a u k o w e go lu b ro zu m o w an ia. M ów im y zatem : „zastosow ać n o w ą m eto d ę” (np. pracy, b a d a n ia ), a nie „m etodologię b a d a n ia ”, to o s ta tn ie bow iem oznacza c a łą n a u k ę o m eto d a c h i tru d n o j ą zastosow ać w k o n k re tn y m celu. Z astoso w an ie m etody (np. naukow ej) p o zw ala ta k ż e n a użycie słow a „m etodyczny” do op isu sposobu p ro w a d z e n ia p ra cy n aukow ej, np. „d ziałan ie w sposób m etod yczny” oznacza, że odnosim y się do k o n k re tn e j m etody lu b p o stęp u jem y w edług określonej m eto d y lu b w sposób system atyczny, planow y, odnoszący się do (u stalo n ej) m etodyki.
Metodologia ogólna Metodologia szczegółowa
- wszystkie dziedziny - poszczególne dyscypliny
wiedzy naukowej, naukowe,
- czynności i rezultaty - metody badawcze
poznawcze i wyniki badań
Znaczenie pragmatyczne Znaczenie apragmatyczne
- metody naukowe, - elementy i struktura
- procedury badawcze systemów nauki
Rys. 2. Metodologia
Źródło: oprac. własne na podstawie J. Apanowicz, Metodologia ogólna, s. 9.
M eto d am i p o stęp o w a n ia badaw czego i ich re z u lta ta m i w o brębie d zie d zin lu b dyscyplin n au k o w y ch zajm u je się m etodologia szczegółowa. O dnosi się o n a do p rz e d m io tu i m eto d n au ko w o-bad aw czych c h a ra k te ry sty c z n y c h d la k o n k re tn e j dyscypliny, a n a w e t specjalności nau ko w ej (rys. 3).
N a g ru n c ie m etodologii szczegółowej b a d a się m etodo lo giczną odrębność określonej dyscypliny nauk ow ej, p rz ep ro w a d za jej a n a liz ę pod k ą te m odpo w ied n ich d la tej dyscypliny czynności badaw czy ch i u s ta la za sad y o raz n o r my, k tó ry m te m eto d y m u s z ą odpow iadać. W ypracow uje pojęcia szczegółowe, w ty m pojęcie obserw acji, ek sp e ry m en tu , p om iaru, w eryfikacji hipotez, u s ta le n ia zm ien nych i ich w skaźników oraz in n y ch elem en tów proced ury b a d a w czej w danej dyscyplinie naukow ej. W re zu ltacie p o ru sz a n ia się w obrębie m etodologii szczegółowej dąży się ta k ż e do kodyfikacji n o rm realizu jący c h zam ierzo n e cele b ad a w cz e14.
Rys. 3. Metodologia szczegółowa a ogólna Źródło: oprac. własne na podstawie J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 10.
3. M etodyka ek onom icznej a n alizy praw a
W spólny o b sza r z a in te re s o w a ń n a u k społecznych, tj. u k ie ru n k o w a n y c h n a p o zn a n ie roli i zachow ań człow ieka w społeczeństw ie, pro w ad zi do w nio sk u , że m o żn a stosow ać tzw. ek lek ty z m m etodologiczny, a więc istn ie je m o żli w ość k o rz y s ta n ia z różnych podejść, m eto d i te c h n ik b ad aw czy ch 15 (rys. 4).
Nauki społeczne - badają interakcje między ludźmi w społeczeństwie
Rys. 4. Metodologia szczegółowa Źródło: oprac. własne
Za szczególnie n a tu r a ln y u z n a je się przep ły w m etod b a d a ń społecznych sto sow anych w socjologii, ekonom ii i n a u k a c h o z a rz ą d z a n iu , ta k ż e w m a r k e tin gu, gdzie począw szy od la t 50. XX w. b a d a n ia b u rz liw ie się rozw ijały (po w szechnie z n a n e ja k o b a d a n ia m a rk e tin g o w e lu b rynkow e). O gólnie d la XX w. c h a ra k te ry sty c z n e było łączenie m eto d badaw czych.
In n y m zjaw isk iem zap o czątk o w an y m w k o ń cu XX w. je s t p o w stan ie n u r tu L aw & E conom ics - w Polsce zn anego pod n a z w ą „ekonom iczna a n a liz a p ra w a ”. P o lsk a n a z w a lepiej chyba oddaje is to tę nowego n u r t u badaw czego rozw ijającego się w S ta n a c h Zjednoczonych w ciąg u o sta tn ic h 2 0 -4 0 lat. N a u k i społeczne n a p o g ra n ic zu p ra w a i ekonom ii d oprow adziły do w y k sz ta ł ce n ia tego n u r t u badaw czego, k tó ra n a w ią z u je do jed n eg o z p odstaw ow ych a sp e k tó w p ra w a , ja k im j e s t a s p e k t ekonom iczny. To, co sta n o w i o istocie p ra w a , daje się w za sad zie zred u k o w ać do fak tó w o c h a ra k te rz e ekonom icz nym . S tw ie rd ze n ie to n aw ią z u je do zasady, k tó ra m ówi, że „praw o pow inno być ekonom icznie efek ty w n e”16, a procesy tw o rz e n ia i sto so w an ia rz ą d z ą się ok reślo n y m i re g u ła m i p ra w n y m i17. Rozwój L aw & E conom ics (EA P) sp ro w a dza się do w y k o rz y sta n ia p ra w ekonom icznych, w ty m pojęć p o py tu , podaży i ceny, do a n a liz o w a n ia przep isó w p ra w a pod k ą te m z w ię k szan ia i po m n iej s z a n ia częstotliw ości p o p ełn ian y c h p rz e s tę p stw ja k o r e z u lta tu w z ro stu lub o b n iż a n ia opłacalności z ty tu łu popełnionego p rz e stę p stw a . P raw o poprzez swoje re g u la cje m oże tę o płacalność k ształto w a ć, n a to m ia s t sposobów oceny, ja k d ziała o k reślo n e praw o, d o sta rc z a ją b a d a n ia p ro w adzo ne w ra m a c h ek o
nom icznej a n a liz y p ra w a.
E A P n ie doczekała się ja k d o tą d jed n o znacznego i ścisłego zaso b u m etod i te c h n ik badaw czych. C ooter i U le n w sk a z u ją pośred n io n a k ilk a propozycji. Z alecając p o zn a n ie p a k ie tu podstaw ow ych w iadom ości z z a k re s u m ik ro ek o nom ii i p ra w a , o p o w iad ają się niejak o za w y k o rz y stan iem m ik ro eko no m ii ja k o p o d staw y do zro zu m ien ia E A P i p ro w a d zen ie m b a d a ń w łaśn ie t ą d ro
gą. W śród bo g actw a m eto d U len i C ooter p rzy w o łu ją t a k za aw a n so w an e m eto d y bad aw cze, ja k te o ria gier. P oprzez om ów ienie podstaw o w y ch szkół i k ie ru n k ó w w sk a z u ją n a n ajw a żn iejsze podejścia przedm ioto w e i m etodolo giczne. Z a n ajw a żn iejsze u w a żają: Szkołę C hicagow ską, N ew H e a v e n i Szko łę V irginii oraz szkołę in sty tu c jo n a ln ą . W te n sposób w z a k re s za in te re so w a ń E A P w łączają p raw o d eliktó w oraz praw o in s ty tu c ji publicznych, k tó ry ch z a d a n ie m j e s t p rz eciw d z ia łan ie n iesp raw n o ścio m ry n k u . P rz y czym U len i C ooter p o d k re śla ją , że w spółczesny z a k re s E A P obejm uje też sp ra w y sąd o we, w szczególności proces sądowy, k tó rego r e z u lta t po w in ien m inim alizow ać k o szty społeczne18.
16 J. Jabłońska-Bonca, Podstawy prawa dla ekonomistów i nie tylko, LexisNexis, Warsza wa 2007, s. 15.
17 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 22. 18 R. Cooter, T. Ulen, op. cit.
Z ekonom icznego p u n k tu w id ze n ia n a jb a rd z ie j in te re su ją c y m k ie r u n k iem , w spólnym d la w szy stk ich w ym ienionych obszarów badaw czych, je s t u s ta le n ie ekonom icznej i społecznej efekty w n ości ro z w iąza ń p ra w n y c h dla tw o rz e n ia i p o d ziału b ogactw a oraz p o d n ie sie n ia o płacalności p rz e s trz e g a n ia p ra w a p rzez całe społeczeństw o i jed n o stk i. N a rzęd z iem ekonom icznym n a j lepiej do tego się n a d a ją c y m je s t ra c h u n e k ekonom icznej efektyw ności, d o tąd p ow szechnie w y k o rzy sty w an y w p rz ed sięb io rstw ac h . P rz y k ła d e m m oże być tu ta j ra c h u n e k ekonom icznej efekty w ności inw estycji, ra c h u n e k zw ro tu k a p i ta ł u i in n e, gdzie zm ien n y m i s ą n ak ład y , k o szty bieżące, sp od ziew ane p rz y chody (s tra ty ) i czy n n ik czasu, k tó ry każe za d ać p y ta n ie o p rzyszły ko szt (w artość) k a p ita łu .
P rob lem em , ja k i często się p ojaw ia, k iedy p rz en o si się m etody an a liz y ekonom icznej do in n y ch dy scyp lin społecznych, w ty m do p ra w a , je s t niew y- m iern o ść i n ieporów nyw alność zjaw isk społecznych i sk u tk ó w p ra w n y ch , co sto i w w y ra źn y m k o n tra śc ie ze zjaw isk a m i czysto ekonom icznym i, gdzie cena zasobów (produktów , dóbr) je s t u s ta la n a n a ry n k u i o b iek ty w n a d la u c z e stn i ków g ry rynkow ej. Podczas gdy zjaw isk a ekonom iczne m ożem y w ym ierzyć za pom ocą ceny i w a rto ści (np. nakładów , kosztów, zysku), zjaw isk a społeczne i p rz ep isy p ra w a dotyczą niezw ykle zróżnicow anych sy tu acji i zazw yczaj są pozbaw ione u n iw e rsa ln e g o m ie rn ik a pozw alającego n a ich p o ró w n an ie i je d n o z n a c z n ą ocenę skuteczn o ści i efektyw ności. D latego w ra m a c h ekonom icz nej a n a liz y p ra w a za p a r a m e tr ró w n o rzęd n y do ceny (w ro z u m ie n iu ek on o m icznym ) zaproponow ano k a r ę (sankcję) za n ie p rz e strz e g a n ie p ra w a lu b korzyść p ły n ą c ą z jego sto so w a n ia 19. T akie ujęcie p o zw ala n a pow szechne an a liz o w an ie p ra w a z w y k o rz y stan iem in s tru m e n tó w ekonom icznych zaró w no w o b sz a ra c h p ra w a deliktow ego, ja k i w p rz y p a d k u sp ra w k ry m in aln y ch . Z a k a ż d y m ra z e m k o n ieczn e j e s t zb u d o w an ie m o d elu do a n a liz y z y sk u z p rz e s trz e g a n ia lu b n ie p rz e s trz e g a n ia p ra w a i sp ra w d z e n ia go w p ra k ty c e, co w ydaje się, że stan o w i n ajw ięk sz y w k ła d ekonom ii do rozw oju p ra w a i jego ekonom icznej skuteczn o ści rów nież w o b sz a ra c h p ra w a in sty tu c jo n a l nego, zw iązanego z funkcjo n o w an iem p a ń stw a .
P odobnie ja k w in n y c h n a u k a c h , ró w nież w p rz y p a d k u E A P m o żna w sk az ać n a w iele źródeł inform acji n a te m a t m eto d y k i b a d a ń i d ośw iadczeń badaw czych. N ależy p rz y ty m zw rócić uw agę, że ciągle jeszcze w iększość in fo rm acji o E A P pochodzi z USA20.
19 J. Stelmach, B. Brożek, op. cit., s. 138-153.
20 Oprócz przetłumaczonego w 2009 r. podręcznika Cootera i Ulena, skądinąd oferującego szeroką bibliografię, warto zwrócić uwagę na źródła internetowe: <www.aw-bc.com/co- oter_ulen>, tj. stronę Ulena i Cootera, stanowiącą stałe rozszerzenie aktualizujące treść pod ręcznika, oraz encyklopedię EAP <http://users.ugent.be/~gdegeest/>. Spośród pozycji, jakie uka zały się w języku polskim, na uwagę zasługuje podręcznik: M. Bednarski, J. Wilkin, Ekonomia dla prawników i nie tylko, PWN, Warszawa 2008.
4. R odzaje m etod b ad aw czych - b ad an ia p ierw otn e
i w tórn e
P ro w ad z en ie b a d a ń w y m ag a g ro m a d z e n ia i p rz e tw a rz a n ia in fo rm acji 0 zn a cze n iu n au k o w y m zgodnie z określo n y m i m eto d am i badaw czy m i, czyli sposobam i p o stęp o w a n ia (p o z n an ia nau kow ego )21. Od b a d a c z a oczekuje się, że b a d a n ia n au k o w e b ę d ą re alizo w an e p o p ra w n ie i sk u tecz n ie, a m etod y b adaw cze z o s ta n ą celowo d o b ran e, za p la n o w an e oraz św iadom ie za sto so w a ne, u w z g lę d n ia jąc tre śc i b a d a ń . P o n a d to n ależ y b ra ć pod u w ag ę sku teczn o ść 1 m ożliw ości z a sto so w an ia d an ej m eto d y (sposobu p ostęp o w an ia), za sta n o w ić się, czy j e s t o n a a d e k w a tn a do koncepcji ro z w ią z a n ia p ro b lem u badaw czego, celów z a k ła d a n y c h b a d a ń i zasobu p o siad an y c h środków. S p ełn ien ie pow yż szych w a ru n k ó w su g eru je , że p rzep ro w a d zen ie b a d a ń n au k o w y ch w ym ag a w p ro w ad ze n ia p ro c ed u ry badaw czej. S k ła d a się n a n ią sze reg czynności, po cząw szy od zd efin io w an ia p ro b lem u badaw czego poprzez p o staw ien ie h ip o tez i p y ta ń pom ocniczych. Zazw yczaj do tego celu b ad acz m u si zgrom adzić odpow iedni zasób inform acji. A by zaspokoić p o trzeb y in fo rm acyjne, m oże się posłużyć tzw. d an y m i w tó rn y m i lu b p ierw o tny m i. O p rz y p o rz ą d k o w a n iu in form acji do jed n ej z g ru p decyduje źródło poch od zen ia inform acji. D a n e w tó r ne to ta k i rodzaj inform acji, k tó re ju ż k iedy ś zo stały z e b ra n e do in n y ch celów i s ą gdzieś przechow yw ane. D a n e p ierw o tn e o zn aczają inform acje „z p ie rw szej rę k i”, z e b ra n e w ok reślo n y m celu bad aw czy m 22 (rys. 5).
Rys. 5. Podział badań ze względu na źródło informacji Źródło: oprac. własne.
B adacze zazw yczaj ro zpoczynają od b a d a ń w tó rn ych, p rz ed e w szy stk im od p rz e g lą d u i a n a liz y lite ra tu ry . D ecyduje o ty m zarów no czas i koszty p o z y sk a n ia p o trze b n y ch inform acji. P o te n cjaln ie pobyt b ad a c z a w bibliotece m ógłby zapew nić n a w e t w szy stk ie p o szu k iw a n e inform acje. D ru g im rów nie w ażn y m źród łem sta je się In te r n e t, za któ reg o p o śre d n ic tw em m ożliw y je s t obecnie d o stęp do b ib lio tek i in s ty tu tó w b adaw czych n a całym św iecie23.
21 J. Apanowicz, Metodologia ogólna..., s. 59 i nast.
22 Ph. Kotler, G. Armstrong, J. Saunders, V. Wong, Marketing. Podręcznik europejski,
PWE, Warszawa 2002, s. 364-367 i nast.; por. G.A. Churchill, Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne, PWN Warszawa 2002, s. 250-437.
23 Obecnie każda biblioteka uniwersytecka oferuje co najmniej dostęp do katalogów posia danych i wypożyczanych pozycji, a niektóre również dostęp do literatury, w Polsce są to m.in. IBUK.pl, a także zbiory Biblioteki Narodowej, [online] <www.bn.org.pl/zasoby-cyfrowe-i-linki>.
P odstaw ow e d an e w tó rn e ob ejm u ją p o n ad to d o k u m e n ty tw orzo ne i p rzech o w yw ane w b a d a n y c h in s ty tu c ja c h i ich arch iw ach , w ty m w arch iw u m p a ń stw ow ym (np. d o k u m en ty sp o rz ą d z a n e n a p o d staw ie re a lizo w an y c h spraw , sp ra w o z d a n ia z d ziałalności, ra p o rty z w cześniejszych b ad a ń ), p u b lik acje a d m in istra c ji rządow ej i sam orządow ej, sądów, organó w ścigan ia, p rz ep isy p r a w a (np. s ta ty s ty k i, ra p o rty z b a d a ń , d o k u m en ty a d m in istra c ji rządow ej, te k s ty u s ta w i in n y c h p rz e p isó w p ra w a ). B ad ac z m a ta k ż e do dyspozycji p u b lik acje pochodzące ze źródeł kom ercyjnych, in n y ch in sty tu c ji b adaw czy ch (np. z in sty tu tó w b a d a n ia opinii społecznej), źró d ła m iędzynarodow e, p u b li kacje lite ra tu ro w e (nauk ow e i pochodzące z mediów).
S pecyfika b a d a ń m oże powodować p o trze b ę dodatkow ego g ro m ad z en ia d a n y c h specyficznych d la danej dziedziny. Z m u sza to b a d a c z a do podjęcia b a d a ń pierw otnych, prow ad zo n y ch bezpo śred n io w b a d a n y c h in s ty tu c ja c h w drodze w yw iadów z p ra co w n ik am i ty c h in sty tu c ji lu b ich p e te n ta m i (k lie n tam i). B a d a n ia p ierw o tn e często k lasy fik o w an e s ą ja k o b a d a n ia jakościow e lu b ilościowe. R ozróżnien ie d an y c h jakościow ych i ilościow ych grom adzonych w n a u k a c h społecznych zasadniczo p o k ry w a się z p od ziałem n a d an e liczbo we i nieliczbow e24.
6. B ad an ia ja k o ścio w e
D la b a d a c z a k a ż d a obserw acja m a n a p o c z ą tk u c h a r a k te r jakościowy. O pis jakościow y m oże je d n a k z w ielu w zględów okazać się tru d n y do in te r p re ta c ji, s tą d k w a n ty fik a c ja d an y c h często s ta je się k o rz y stn a , a obserw acje b ard ziej p rz e jrz y ste i zrozum iałe. R o sn ą ta k ż e m ożliw ości agregacji, porów n y w a n ia i podsu m o w y w an ia danych, o tw ie ra m ożliw ość z a sto so w an ia p ro sty ch a n a liz s tr u k tu r y zjaw isk i a n a liz sta ty sty c z n y c h aż do sko m p lik o w a n y c h m odeli i prognoz m atem aty cz n y ch . P o słu g u ją c się d an y m i jakościow ym i i ilościowym i, b ad acz m u si zwrócić uw agę n a czytelność i bogactw o zn acze niow e w yw odu naukow ego, a rg u m e n ta c ji i końcow ych wniosków. K o rz y sta n ie z liczb i p a ra m e tró w m oże okazać się k o rz y stn e , ale też dostarczyć zbyt sy n te ty c z n y c h in fo rm acji, p o zb a w ia ją c p ra c ę b a d a w c z ą w ielu szczegółów i opisów isto tn y c h do zro zu m ien ia b ad a n eg o zjaw iska.
D la w ielu osób m etody ilościowe (głów nie a n k ie ty ) s ą b ard ziej z n a n e i in tu ic y jn ie zro zu m iałe w s k u te k dość częstego u d z ia łu w ta k ic h b a d a n ia c h lu b le k tu ry ich re z u lta tó w w m e d ia c h (np. sond aże przedw yborcze). R óżnica m ięd zy b a d a n ia m i w y k o rzy stu jący m i m eto d y ilościowe (najczęściej b a d a n ia sondażow e i e k sp e ry m e n ta ln e ) a b a d a n ia m i m eto d am i jak ościow y m i (w yw ia dy in d y w id u aln e i grupow e) dotyczy ró żn y ch obszarów b a d a n ia , sposobu z a
d a w a n ia p y ta ń i różnego podejścia w zależności od p rz e d m io tu b a d a n ia . R ów nież ró żne s ą sposoby in te rp re ta c ji i w y c iąg an ia w niosków n a p od staw ie w yników (ta b e la 1).
Tabela 1 Porównanie metod ilościowych i jakościowych
Metody ilościowe Metody jakościowe
• odpowiada na pytanie „ile?” • narzędzie pomiaru - kwestionariusz
(pytania o stałej, ustalonej formie, przewaga pytań zamkniętych)
• koncentracja na pytaniach rozstrzygających • dobór próby: losowy, kwotowy
• większe próby (200-1000 osób) • mniejszy wpływ osoby prowadzącej
(badającego, ankietera) na przebieg badania • możliwość ilościowej generalizacji wyników
na populację
• metoda interpretacji: z wykorzystaniem analiz statystycznych - bardziej obiektywna
• odpowiada na pytania: „co?”, „jak?”, „dlaczego?”
• swobodny sposób pozyskiwania informacji (scenariusz i pytania jako zarys wywiadu, pytania otwarte)
• koncentracja na pytaniach eksploracyjnych • dobór próby: celowy
• mniej sze próby (20-50 osób) • większy wpływ osoby prowadzącej
(moderatora) na przebieg badania • brak możliwości ilościowej generalizacji
wyników na populację
• metoda interpretacji: bez wykorzystania analiz statystycznych - bardziej swobodna i subiektywna
Źródło: D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingo wych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 15.
B a d a n ia ilościowe k o n c e n tru ją się z a te m n a ilościow ym opisie rzeczyw i stości, np. ile osób zauw ażyło lu b n ie zauw ażyło z a is tn ie n ie b ad a n eg o zjaw i sk a, ja k ie s ą różnice w ro z u m ie n iu danego p ro b lem u (rozu m iem , n ie ro z u m iem , nie m a m zd an ia), ilu je s t zw olenników ok reślo n y ch poglądów w d anej g ru p ie w iekow ej itp. W re z u lta c ie w b a d a n iu ilościow ym p y ta n ia często m a ją c h a ra k te r rozstrzygający. B a d a n ie p row adzo ne j e s t n a p o d staw ie a rk u s z a ankiety, zazw yczaj w w yw iadzie osobistym , chociaż coraz częściej sto su je się w yw iad telefoniczny lu b a n k ie ty d y stry b u o w a n e do re sp o n d en tó w i g ro m a dzone poprzez In te r n e t. Typowy przeb ieg b a d a n ia i a rk u s z a n k ie ty p rz e d s ta wiono w a n e k sie n r 1.
W p rz y p a d k u b a d a ń jakościow ych b ad acz zw raca u w agę n a różnorodność zjaw isk, a nie n a częstotliw ość ich w y stęp o w an ia. C h a ra k te ry s ty c z n e s ą tu ta j p y ta n ia o tw a rte , w a rto ściu ją ce, p arafra zy , a ce ch ą za d aw a n y ch p y ta ń je s t ich ek sp lo racy jn y c h a ra k te r s ta ra ją c y się odpow iadać n a p y ta n ia : j a k i dlaczego? W o d ró ż n ie n iu od b a d a ń ilościow ych (np. an k iety ), k tó re m o g ą p row adzić osoby po p ro sty m p rz eszk o len iu , w b a d a n ia c h jako ścio w ych o bserw u je się duży w pływ m o d e ra to ra prow adzącego b a d a n ie n a ich końcow y r e z u lta t, s tą d ko niecznym w a ru n k ie m dobrze przep row ad zon ego w y w iadu je s t dobór do św iadczonego m o d e ra to ra i p ro w ad zen ie w y w iad u w o p arciu o w cześniej przy gotow any sce n ariu sz.
B a d a n ia ilościowe i jakościow e najczęściej ró ż n ią się w ielk ością b a d a n e j g ru p y osób. P ró b y w b a d a n ia c h ilościow ych s ą z re g u ły d uże - w zależności od p ro b lem u badaw czego i m etody doboru p ró by re sp o n d en tó w o bejm ują g ru p y liczące od k ilk u s e t do k ilk u tysięcy osób, co w y m ag a p ok ry cia k o sz tu w y w iad u i p o n ie sie n ia dużego w y siłk u organizacyjnego. B a d a n ia jakościow e s ą zazw yczaj m niejsze i s k ła d a ją się najczęściej z k ilk u n a s tu w yw iadów in d y w id u aln y ch lu b k ilk u g ru p fokusow ych25 - co daje łączn ie od k ilk u n a s tu do k ilk u d z ie się c iu u cz estn ik ó w b a d a n ia . R esp on den ci d o b ie ra n i s ą n a p o d s ta w ie specyficznych d la danego b a d a n ia k ry te rió w celow ych, k tó re c h a ra k te r y z u ją populację b ę d ą c ą o b iek tem b a d a n ia (np. ek sp e rci zajm u jący się n a co d zień ro zw iązy w an iem problem ów osób n iep ełn o sp ra w n y ch , u czestniczący w procesie sta n o w ie n ia p ra w a , etc.).
Z ra cji m niej w ym iernego c h a r a k te r u re z u lta tó w b a d a ń jakościow ych są one cz asam i tra k to w a n e ja k o „gorsza” m e to d a b a d a ń . M etodom jakościow ym z a rz u c a się p rz ed e w szy stk im b r a k m ożliw ości p rz eło żen ia w niosków osób b io rąc y ch u d z ia ł w b a d a n iu n a w n io sk i ogólne dotyczące p o p u lacji (np. w szy stk ich konsum entów , praw ników , etc.). D ru g im często sp o ty k an y m z a rz u te m je s t su b iek ty w n o ść a n a liz y i in te rp re ta c ji wyników. Z a rz u ty te n ie są je d n a k u z a sa d n io n e . B a d a n ia jakościow e słu ż ą in n y m celom niż b a d a n ia ilo
ściowe: ro z u m ie n iu rzeczyw istości, a nie pom iarow i zjaw isk. Co więcej, p ra w i dłowe, „pełne” b a d a n ie pow inno obejm ować sekw encję pom iarów w kolejności: b a d a n ie jakościow e ^ sform ułow anie w yników i problem ów badaw czych p rz e znaczonych do dalszej p en e tracji w drodze b a d a ń ilościowych ^ zapro jek to w a n ie nowego b a d a n ia (ilościowego) w o p arciu o re z u lta ty b a d a n ia jakościow ego ^ re a liz a c ja i o pracow anie w yników b a d a n ia ilościowego.
7. M etody b ad aw cze w y k orzystyw an e przez dok torantów
w n au k ach praw a (na p rzyk ład zie prac dok torsk ich
UWM WPiA w la ta ch 2009-2010)
K a żd a d y scy p lin a n a u k o w a p o sia d a w łaściw e jej m eto d y badaw cze, k tó re re a liz u ją w spólne z a d a n ie polegające n a u s ta la n iu i w y ja ś n ia n iu now ych faktów , zjaw isk, procesów, zw iązków i zależności m ięd zy n im i26. N a m etodę b a d a w c z ą w y k o rz y sty w an ą w zn a cze n iu koncepcyjnym i rzeczow ym sk ła d a się szereg d z ia ła ń zd e te rm in o w an y c h celem g e n e ra ln y m i ogólną koncepcją b a d a ń . R e z u lta te m z a sto so w an ia m eto d y n auko w ej w inno być bad aw cze do ta rc ie do p ra w d y i jej pojęciowe p rz e d sta w ie n ie o raz o p isan ie sposobu u z y s k a n ia m a te r ia łu naukow ego.
25 Sformułowanie żargonowe - chodzi o grupę do przeprowadzenia zogniskowanego wy wiadu grupowego, tzw. focus group.
R óżno ro d n o ść m e to d b a d a w c z y c h s p rz y ja ic h d o sto s o w a n iu do ce lu p rz e d m io tu i b a d a ń . O m ów ione wyżej m eto dy b a d a ń jak ościow ych i ilościo w ych s k ła d a ją się n a g ru p ę m eto d o p a rty c h n a obserw acji, a ze w zględu n a źródło inform acji zaliczane s ą do m etod służących do po zysk iw ania inform acji pierw otnych. W ym agają one solidnego p rz y g o to w an ia organizacyjnego i fi nansow ego. B a d a n ia w tórne, polegające n a a n a liz ie dokum entów , sta n o w ią ta ń s z ą i często w y c zerp u ją cą ścieżk ą bad aw czą. Do m eto d b adaw czy ch w tej g ru p ie n ależ ą:
1) M etod a po leg ająca n a g ro m a d z e n iu i w stęp n ej selekcji d ok um en tó w urzędow ych, sta ty sty czn y c h , orzeczeń, postępo w ań, przep isó w p ra w a , u s t a l a n iu ich au ten ty c zn o ści i w iarygodności, a o statec zn ie n a an a liz o w a n iu ich tre śc i i opraco w y w an iu w niosków badaw czych. Z a le tą tej m etod y je s t m ożli wość p rz e p ro w a d z e n ia a n a liz porów naw czych o k reślo n y ch w yników analizy, danych , faktów , zjaw isk i procesów (a n a liz a k o m p a ra ty sty c z n a lu b porów naw cza) ta k ż e w k o n tek ście histo ry czn y m (a n a liz a h isto ry czna).
2) M etoda a n a liz y i k ry ty k i p iśm ie n n ic tw a, po leg ająca n a w y k a zan iu celowości, o ryginalności i nowego ujęcia w yłonionego i podjętego pro blem u. P a n u je p rz ek o n an ie, że m eto d ę tę m u si w y korzy stać k aż d y n a p ierw szym e ta p ie p o z n a n ia naukow ego i sta n o w i o n a w a ru n e k w a żn y ch odkryć n a u k o w ych i dzieł tw órczych. Ł ączone s ą z n ią m etody a n a liz y k ry ty k i źródłowej i a n a liz y porów naw czej, dające odpow iedź n a p y ta n ia o celowość określonej d ziałaln o ści ludzkiej, jej przyczyny i s k u tk i, o raz w y k azujące zw iązki i za le ż ności je d n y c h zjaw isk lu b w ytw orów d ziałaln o ści lud zkiej od drugich.
3) M etoda a n a liz y ekonom icznej, dotycząca b a d a ń ró żn y ch in s ty tu c ji i ob ejm u jąca m .in. b a d a n ia za d ań , s tru k tu r, zjaw isk i procesów to w a rz y sz ą cych ich d ziałaln o ści gospodarczej.
4) S tu d iu m p rz y p a d k u i m e to d a m o no graficzna, k o n c e n tru ją c e się n a w yczerpującej a n a liz ie zjaw isk i opisie w ąskiego p rob lem u, pojedynczej in s ty tu cji (z a k ła d u , w a r s z ta tu etc.) lu b p rocesu. S łu ż ą one n au k o w e m u zg łęb ien iu w yodręb nionych cech i elem en tó w jako ścio w y ch cech określonej s tru k tu ry , sy ste m u lu b procesu.
5) M etoda lin g w isty c zn a z o sta ła o p a rta n a ogólnej dy rek ty w ie, k tó ra mówi: „staw iaj h ip o tezy dotyczące in tere su ją ceg o cię p rob lem u, a n a s tę p n ie te stu j je n a p rz y k ła d ach , k tó re m otyw ow ane s ą in tu ic ja m i u ży cia w y ra ż e ń w ję z y k u po to czn y m ”. A n a liz a lin g w isty c z n a p rz y d a je się zw ykle w ró ż n y ch d z ia ła c h filozofii i te o rii p ra w a : od a n a liz y i d y s k u rs u p ra w n e g o począw szy, p o p rzez z a g a d n ie n ia o ntologiczne (czym j e s t praw o?), a n a tra d y c y jn y c h z a g a d n ie n ia c h p ra w o d a w stw a , ta k ic h j a k p ro b lem ob o w iązy w an ia no rm , kończąc27.
Za ilu stra c ję różnorodności m etod, te c h n ik i źródeł w y korzy sty w an y ch w b a d a n ia c h n au k o w y ch m oże posłużyć ze sta w ien ie sp orządzo ne w o p arciu 0 d e k la ra c je a u to ró w p ra c d o k to rsk ich z dzied zin y p ra w a z la t 2 0 0 9 -2 0 1 0 d o stęp n y ch w B ibliotece Głównej UWM. Id e n ty fik a c ja m eto d badaw czy ch w y k o rz y stan y ch do p rz y g o to w an ia p ra c d o k to rsk ich pro w ad zi do k on kluzji, że ich a u to rz y d ą ż ą do m ożliw ie pełnego do sto so w an ia w a r s z ta tu m etodolo gicznego do p rz e d m io tu b a d a ń . N a ocenę ta k ą w płynęło u ro zm aico ne n a z e w nictw o m etod, ich opis o raz w y k o rz y stan e te c h n ik i i źró d ła in form acji n a u k o wej, choć najczęściej uży w an e s ą n azw y „klasy czn e”.
Z estaw ie n ie m eto d b adaw czych w y b ieran y ch p rzez d o k to ra n tó w n a u k p ra w a w la ta c h 2 0 0 9 -2 0 1 0 , cz. 1 - nazw y „klasyczne”:
1. M eto d a p raw noporów naw cza 2. M eto d a h isto ry c z n a
3. M eto d a fu n k c jo n a ln a 4. M eto d a opisow a
5. M eto d a a n a liz y w sy stem ie p ra w a 6. M eto d a gen ezy n o rm p ra w n y ch 7. M eto d a dogm atyczna
8. M eto d a in sty tu c jo n a ln o p ra w n a 9. M eto d a a n a liz y system ow ej
10. M etoda a n a liz y p rzy p ad k ó w in d y w id u aln y ch
11. M eto d a in d u k c y jn a - b e z p o śre d n ia a n a liz a d o k u m e n tó w źródłow ych z p o stęp o w ań
12. M etoda d ed u k c y jn a - k o rz y sta n ie z lite r a tu r y sp ecjalisty czn ej i fachow ej, k tó rą u z u p e łn ia ły w nioski płynące z z a sto so w an ia m eto d y ind ukcyjnej 13. M etoda k o m p a ra ty sty c z n e - m e to d a analityczno -p orów naw cza.
A u to rz y p ra c często n ie w sk azy w ali jed n o zn a czn ie , czy m ó w ią o m e to dzie, czy o tech n ice b a d a ń . U ży te n azew nictw o n aw ią z u je do w ykonyw anych czynności bad aw czy ch i an a liz o w an y ch dokum entów . Za m eto d ę b a d a w cz ą a u to rz y u z n a ją m .in. „an alizę i k ry ty k ę p iśm ie n n ic tw a o raz o rzecznictw a sądow ego”, „ w y k o rzy stan ie m a te ria łó w w tó rn y c h ” lu b „m etody z w ią zan e z p rz e tw a rz a n ie m m a te ria łó w i sy stem aty zo w a n iem w yników ” (cel: ocena 1 w yw ażenie zn a cze n ia faktów i ich pow iązań), chociaż b ard ziej zro zum iałe byłoby użycie n azw y „b a d a n ia w tó rn e ” i pow ołanie się n a k o n k re tn ą i po w szech nie z n a n ą m eto d ę (np. a n a liz ę d oku m entów , a n a liz ę języ k o w ą) ja k o lep iej o p is a n ą i w sp ó ln ą d la w sz y stk ic h d y scy p lin n au k o w y ch . P o d sta w o w ą ce ch ą w sz y stk ic h w y m ien io n y ch m e to d j e s t p ra c a n a d o k u m e n ta c h (oprócz dw óch d e k la ra c ji, że b a d a n ie prow ad zo n o m e to d ą o b serw acji b ez p o śred n iej i w y w ia d u osobistego - a n k ie ta ), a w ięc lo ko w an ie ich w g ru p ie b a d a ń w tórnych.
Z estaw ie n ie m eto d b adaw czych w y b ieran y ch p rzez d o k to ran tó w n a u k p ra w a w la ta c h 2009-2010, cz. 2 - n azw y „czynnościow e”:
1. A n a liza lite ra tu ry krajow ej i zag ran iczn ej
2. A n a liza p u b licy sty k i i źródeł d o stęp n y ch w In te rn e c ie 3. A n a liza p rzepisów p ra w a , w ty m K onsty tu cji
4. A n a liza p ra w a m iędzynarodow ego 5. A n a liza o rzecznictw a i k o m e n ta rz y
6. A n a liza ew olucji p rz e d m io tu p ra cy ja k o zjaw isk a w czasie 7. Językow o-logiczna a n a liz a m a te r ia łu p raw nego
8. A n a liza poglądów d o k try n y
9. A n a liza o rzecznictw a: zespołów arbitrów , K rajow ej Izby Odwoławczej, sądów okręgow ych, S ą d u N ajw yższego, sąd ów ad m in istra c y jn y c h
10. A n a liza dogm atyczna
11. „G łów ną m e to d ą p ra cy b y ła a n a liz a . Je j p rz ed m io te m były: - re g u lacje p ra w n e
- ro z w a ż a n ia z a w a rte w w ym ienionych źród łach - d o k u m e n ta c ja (jw.)
- protokoły z k o n tro li
- d o k u m e n ta c ja p o stęp o w a ń skargow ych
- d an e sta ty sty c z n e dot. p o stęp o w a ń przygotow aw czych”.
S k u tk ie m ubocznym d ą ż e n ia do z a sto so w a n ia m eto d in d y w id u aln y ch stało się duże zróżnicow anie nazw, a w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h tru d n o ść w ich k lasy fik ac ji i id en ty fik acji, ja k też niem ożność szybkiej id en ty fik acji d o k o nan ych czynności badaw czych. W ty m o s ta tn im p rz y p a d k u u tru d n io n e je s t z a te m odtw o rzen ie p ro c ed u ry badaw czej, e w e n tu a ln e p ow tó rzenie b a d a ń
i p o ró w n an ie ich w yników bez w nikliw ej le k tu ry d anej pracy.
R óżnorodność m etod stan o w i n ie tylko oczyw isty w yraz p otrzeb y dostoso w y w a n ia m eto d do p rz e d m io tu i celu b a d a n ia , ale rów nież p rzyczy nek do pogłębionego b a d a n ia m etod b adaw czych i ich san k c jo n o w an ia celem po dno sze n ia jak o ści m eto d b ad aw czych i ich skuteczności. Tym n iem n iej, b ad ając, ja k ie m etod y zo stały w y k o rz y stan e w o m aw ian y ch p ra cac h , podjęto próbę ich p rz y p o rzą d k o w an ia do ok reślo n y ch typow ych m eto d b adaw czy ch (rys. 6). Do p rz y g o to w an ia b a d a n y c h p ra c d o k to rsk ich w y k o rzy stan o łącznie 47 m etod badaw czych. P rzy p o rząd k o w u ją c poszczególne m eto dy do ok reślon ych g ru p m eto d m o żn a stw ierd zić, że najczęściej w y k o rz y sty w an ą m e to d ą b a d a w c z ą przez d o k to ra n tó w n a u k p ra w a w la ta c h 2 0 0 9 -2 0 1 0 b y ła a n a liz a a k t (łącznie 8 w sk a z a ń i 17% ogółu m etod) o raz a n a liz a h isto ry c z n a (6 w s k a z a ń i 12,8% w szy stk ich prac). R ów nie często w ykorzysty w an o m etod y polegające n a ob serw acji k o n k re tn e j sy tu a c ji w rzeczyw istości in s ty tu c ji (sądów ) i u rz ęd n ik ó w i/lub in n y ch re sp o n d en tó w (n a w ykresie: obserw acja, a n k ie ta i k e y s t u d y ,
czych p rz y p ad k ac h . W ątpliw ości b u d zi m e to d a „ stu d ia lite r a tu r y ”, w y m ienio n a tylko p rzez jednego a u to ra , a praw do pod ob nie w y k o rz y sty w an a przez każdego, je d n a k po m ijan a w om ów ieniach m etod badaw czych. Św iadczy o ty m o b szern y w ykaz lite r a tu r y i tre ś c i k ażdej z b a d a n y c h p ra c d o ktorskich . W arto te ż zwrócić u w ag ę n a jed n o ro d n o ść podejścia w p ra c a c h b azu ją cy ch n a zaso b a c h inform acy jn y ch pochodzących z istn ie ją cy ch dokum entów .
6 - f i---5 ---4 --- ---3 ---- ---Z VI
Rys. 6. Częstotliwość wykorzystywania metod badawczych w pracach doktorskich z dziedziny nauk prawa w latach 2009-2010
Źródło: oprac. własne.
Tylko w jed n ej p ra cy a u to r podjął w yzw anie i w ykonał b a d a n ia teren o w e p olegające n a p rz e p ro w a d z e n iu b a d a ń an k ieto w y c h o raz o bserw acji bezp o śre d n ie j ro z p ra w sądow ych. M oże to św iadczyć o p o trze b ie po p u lary zacji b a d a ń p ierw o tn y c h i ro z w ija n ia k sz ta łc e n ia praco w n ik ów n au k o w y ch w ty m za k resie. Celowi te m u słu ży a n e k s 1.
28 Opracowanie własne na podstawie G. Churchill, op. cit.; S Kaczmarczyk, op. cit.; E. Babbie, op. cit.; L. Sołoma, Metody badań socjologicznych. Wybrane zagadnienia, UWM, Olsztyn 2002.
A n ek s 1
B a d a n ia ilo śc io w e : sc h e m a t k w e s tio n a r iu s z a a n k ie ty 28
o W stęp - p y ta n ia p o zw alają u sta lić , czy re sp o n d e n t n a le ż y do g ru p y docelo wej, np.
- czy piecze P a n i ciasto? (T/N, P ro szę w ym ienić głów ne p osiłki p rzez P a n ią p rz y rz ą d z a n e : _______________________________
- czy chodzi P a n / P a n i do k in a częściej n iż ra z n a m iesiąc? T/N (lub: ja k często... )
- czy w g o sp o d arstw ie dom ow ym s ta le p rzeb y w a p o n ad 5 osób (lub ile osób przeb yw a...) T/N
- K czy M? M iasto czy W ieś? Itd.
A p o n a d t o : p r z e d s t a w i a m y s ie b ie i fi r m ę , u s ta l a m y , c z y k w a l i f i k a c j e d a n e g o r e s p o n d e n ta o d p o w i a d a ją w a r to ś c io m z a d a n y m (n p . w i e k + 15? C z y p o d e j m u j e d e c y z je o z a k u p i e , w y b o r z e etc.), m o ty w a c j a - w y ja ś n ia m y , d la c z e g o d a n a o s o b a w i n n a n a m u d z i e l i ć o d p o w ie d z i, n a w i ą z a n i e p r z y j a z n e g o k o n t a k t u i o k r e ś le n ie r a m c z a s o w y c h . o C zęść głów na - p y ta n ia o:
- fakty: ja k i sam ochód, telew izor, p ro g ram , hobby... - opinie: ja k P a n i/P a n ocenia (sk ala)
- m otyw acje: dlaczego
- sto su n ek : lu b i/ będzie lubić, n ie będzie lubić
o M etry c zk a - podstaw ow e d an e o resp o n d en cie (nigdy n a początku! - np. w y k ształcen ie, rodzaj pracy, poziom w y n ag ro d zen ia, n a z w a firm y, sta n o w i sko)
Z asad y o g ó ln e b u d o w y k w e stio n a r iu sz y , w y w ia d ó w , p r z e w o d n ik ó w
o Z ro zu m iałe słow nictw o o Je d n o z n a c z n e p y ta n ia
o Je d n a k o w y sen s d la w szystk ich
o Słow nictw o dostosow ane do g ru p y re sp o n d e n tó w (np. żargon)
o K olejność z a d a w a n ia p y ta ń - logiczny ciąg p y ta ń , rozg rzew ające, ogólne, a p o tem szczegółowe, n a koniec osobiste
o B ezstro n n o ść p y ta ń (p y ta n ia su g eru ją ce odpow iedź lu b n aw ią zu jące do sy tu a c ji konfliktow ych)
P r z y k ła d y p y ta ń a n k ie to w y c h
R o d z a j i c e l p y t a n ia P r z y k ła d B in a r n e ( a lt e r n a t y w n e )
Uzyskanie zdecydowanej odpowiedzi (T/N) - stwierdzenie przynależności
Czy miał Pan okazję przebywać w Wielkiej Brytanii?
TAK NIE
W ie lo k r o t n e g o w y b o r u (k a f e t e r y j n ie )
Uzyskanie struktury populacji ze względu na daną cechę, częstotliwość jej występowania, stosunek do wydarzenia, opinie, istotność jakiejś motywacji, cechy produktu dla respondenta Z k im P a n /i p r z e b y w a ł/a w W ie lk ie j B r y t a n ii? P r y w a t n ie sam z małżonkiem z małżonkiem i dzieckiem z dzieckiem (dziećmi) z wycieczką z kolegą S łu ż b o w o I n n a k a f e t e r ia : z l i s t y d o w y b o r u
Ustala się strukturę populacji ze względu na znajomość spontaniczną (kolejność odpowiedzi) oraz w ogóle (czasami wspomaganą)
np. lista marek obecnych lub nieobecnych na rynku
W y b ó r z l i s t y ilościowej, ew. wielkościowej (np. zatrudnienie) i jakościowej (dot. motywacji: dlaczego wybieram ten samochód - bo jest ekstrawagancki, mały, szybki....). Ustala się strukturę populacji ze względu na częstotliwość zjawiska (np. konsumpcji)
C o i l e l a t k u p u j e P a n /i s a m o c h ó d ?
co roku co dwa lata brak odpowiedzi
Inne warianty list wyboru: S k a la L ik e r t a
Ujawnia potencjalne preferencje, przypuszczenia, osądy, intencje zakupu, decyzje C z y W ie lk a B r y t a n ia j e s t k r a je m , w k t ó r y m a t r a k c j e t u r y s t y c z n e s p e ł n i ł y P a n a /i o c z e k iw a n ia ? absolutnie nie raczej nie raczej tak absolutnie tak J w . J e ż e li z d e c y d o w a łb y s i ę P a n (z d e c y d o w a ła b y s ię P a n i) u d a ć d o W ielk iej B r y ta n ii a u to b u s e m , c z y k o n ie c z n e b y ły b y p o s to je ?
absolutnie nie raczej nie ani tak, ani nie raczej tak absolutnie tak
P o r z ą d k u j ą c e odpowiadający porządkuje kolejność atrybutów nadając kolejność np. od 1 do 10 K tó r e k r a j e s ą d l a P a n /i n a jb a r d z ie j n a j b a r d z ie j w a r t e w y j a z d u n a u r lo p ? P r o s z ę w s k a z a ć k o l e j n o ś ć: Niemcy Austria Walia Szkocja Polska
W y m a g a ją c e o c e n y P r o s z ę o c e n ić x x x x w s k a l i: 1-5
1-10
Respondent otrzymuje paletę produktów, cech wyrobu etc. I stawia ocenę (oceny mogą się powtarzać!)
W y m a g a ją c e w s k a z a n i a w ła s n e j s k a li
Respondent może wskazać sam własny poziom oceny danego zjawiska lub wskazać jeden z poziomów zaproponowanych w ankiecie
P r o s z ę w s k a z a ć , p o n iż e j j a k i e j c e n y t w a r o ż e k n a j p r a w d o p o d o b n ie j b ę d z ie s ła b e j j a k o ś c i ? 1 zł 1,5 zł 2 zł P y t a n i a s k a lo w a n e w a ż n o ś c i ą a t r y b u t ó w C z y w y j a z d u r lo p o w y z a g r a n ic ę j e s t d la P a n a / i: bardzo ważny ważny umiarkowanie ważny mało ważny nie ważny P y t a n i a o t w a r t e J a k s p ę d z a P a n /i w a k a c ie ? C o p r z y c h o d z i P a n i/u n a m y ś l, g d y s ł y s z y P a n /i: Wielka Brytania Francia Polska
U z u p e ł n i e n i e z d a ń Kiedy planuję urlop, to najważniejszym kryterium wyboru jest:
U z u p e ł n i e n i e h i s t o r ii K ie d y z a c z y n a m p r z e g l ą d a ć w a k a c y j n e o fe r ty to w z b u d z a to w e m n ie (d o k o ń czy ć)...
wspomnienia z Mazur, Yorkshire, Puszczy Kampinoskiej
W a r ia n t h i s t o r i i P ik t o g r a f i c z n y (1) z c h m u r k a m i d o u z u p e ł n i e n i a: proszę wpisać wypowiedź drugiej osoby...
P ik t o g r a f i c z n y (2 ): proszę opisać co widzi Pan/i na rysunku...
Sum m ary
M ethodology, m ethodology, m eth o d as th e b a sis o f scien tific reaso n in g Key words: methodology, method, social science, law and economics, qualitative research,
quantitative research.
D iscu ssio n a b o u t science, its p rim a ry n a m e a n d th e v a rio u s d iscip lines is one o f th o se scientific topics t h a t do n o t en d th e re . T he m o st e a rlie r d iscu s sion a b o u t th e m ethodology of science, ab o u t w h a t a “scien tific a p p ro a c h ” is, w h a t is th e science a n d m ethodology of science, m ethodology a n d m eth o d we
c a n fin d a lre a d y in a n c ie n t G reece. T h is d iscu ssio n u n till h a s c o n tin u ed to to d a y a n d it is im p o rta n t to a sk w h e th e r th is topic h a s an y v a lu e for people to day? T h is p a p e r d ea ls w ith concepts of th e m ethodology, th e m ethodology a n d th e scientific m eth o d , sources of in fo rm a tio n for th e s tu d y of scientific m ethodology. B ro u g h t closer selected scientific m eth o d s of collecting p rim a ry in fo rm a tio n (q u a lita tiv e a n d q u a n tita tiv e ) a n d te s t m eth o d s for seco nd ary sources of in fo rm atio n .
