Joanna Damięcka, Władysław
Sobucki
Wybrane problemy chemiczne przy
konserwacji
staro-cerkiewno-słowiańskiego
rękopisu "Apostoł"
Ochrona Zabytków 33/3 (130), 245-248
1980
K O M U N IK A T Y , D Y S K U S J E
JO A N N A D A M IĘ C K A , W Ł A D Y SŁ A W SO B U C K I
WYBRANE PROBLEMY CHEMICZNE PRZY KONSERWACJI STARO-CERKIEWNO-SŁOWIAŃSKIEGO RĘKOPISU „APOSTOŁ” *
Staro-cerkiewno-słowiański rękopis „A po stoł” trafił do pracowni konserwatorskiej w bardzo złym stanie, m.in. nie miał pierwszych kart, w tym także karty tytułowej, co w dużym stopniu utrudniło identyfikację dzieła. N a dol nym marginesie karty 2 (według foliacji wprowadzonej przez pracownię), znaleziono jednak zapisek w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, który w tłumaczeniu na ję zyk polski brzmi: Ta księga nazwana Apostoł.
Rękopis jest greckokatolicką księgą liturgiczną, używaną w liturgii mszalnej obrządku wschodniego. Właściwy tekst rękopisu poprzedzony jest spisem imion apostołów * Konserwację obiektu w Katedrze Konserwacji Starych D ruków i Grafiki ASP w Warszawie pod kierunkiem doc. Tadeusza Tuszew- skiego wykonała W anda G łow acka.
i tzw. priedisłowiem, w którym m.in. podano, że auto rem księgi jest Łukasz z Antiochii oraz, że wstęp n a pisał św. Dorofiej — biskup tyrski, żyjący w czasach cesarza rzymskiego Licyniusza (308—324 r. n.e.). Z za pisków umieszczonych na kartach 2, 3, 4 i ich odwro- ciach oraz n a karcie 5 wynika, że wykonawcą rękopisu (kopistą) lub ofiarodawcą, a być może jednym i drugim w jednej osobie, jest Łukjan Zołotarenko1.
Sądzi się, że obiekt powstał na początku XVII w. na terenie Rusi litewsko-polskiej. Wniosek taki wyciągnięto n a podstawie analizy paleograficznej i analizy znaku wod-1 W . G ł o w a c k a , Dokumentacja konserwatorska rękopisu sta- ro-cerkiewno-slowiańskiego , , A p ostoł” , W ydział K onserwacji D zieł Sztuki A SP, Warszawa 1979.
1. Staro-cerkiewno-słowiański rękopis , , A postoł” , karta nr 16: A — stan p r z e d konserwacją, widoczne ciemne plam y wosku; В konserwacji
1. The O ld Church Slavic manuscript (the A p o stle), le a f no 16: A — condition p rio r to conservation, visible dark wax stains, В - after conservation
- stan p o ■ condition A
nego, występującego na każdym arkuszu rękopisu (herb Rawicz na tarczy w kształcie odwróconej kropli, otoczo nej bogatym ornamentem). Nie udało się ustalić dokład nego miejsca powstania rękopisu. W iadom o tylko, że w 1726 r. znajdował się w cerkwi w H ornow ie (zapiski na dolnych marginesach kart 6, 7, 8, 9 i 10). Nie znane są także dalsze jego losy. Obecnie jest własnością Kurii Biskupiej w Siedlcach2.
Należy jeszcze dodać, że rękopis miał nieoryginalną op ra wę, pochodzącą z połowy X IX w. (papier wyklejki d a towano na lata 1840— 1846). Wtedy także do nowej opra wy dopasowano karty, obcinając z trzech stron m argi nesy; ustalenie pierwotnych wymiarów księgi było nie możliwe3.
Jak już wspomniano, rękopis był bardzo zniszczony. Karty, które zachowały się w liczbie 261, miały liczne ubytki, zacieki, plamy z wosku i były bardzo brudne. Przywrócenie wartości estetycznych rękopisu, a także przedłużenie jego trwałości wymagało bardzo starannej i rozważnej konserwacji.
W niniejszym komunikacie przedstawiono w skrótowej formie opis zabiegów konserwatorskich wykonanych
w tzw. warsztacie mokrym, a obejmujących: rozjaśnia nie, usuwanie plam wosku, odkwaszanie i planirowanie. Główne trudności związane były z użytymi w rękopisie atram entam i. Tekst, napisany „półustawem ” , wykonany został w przeważającej mierze atram entem brązowym, który zidentyfikowano jako atram ent żelazowo-galusowy (całkowita rozpuszczalność w rozcieńczonym HC1, po zytywna reakcja na obecność jo n u F e 13). Użyty był także atram ent czerwony oraz pigment czerwony, w których zidentyfikowano cynober (brak rozpuszczalności w roz cieńczonych kwasach, pozytywna reakcja na obecność jonu S~2). Oczywiście brązowa barwa atram entu żelazo- wo-galusowego wynika z faktu użycia przy jego sporzą dzaniu nadmiernych ilości związków żelaza (siarczanu żelazawego, F eS 0 4), które na skutek naturalnych proce sów utlenienia przekształciły się w tlenki. W przeciwień stwie do nich atram enty żelazowo-galusowe sporządzone z nadm iarem garbników (np. taniny z galasówek) po zostają długo, a często trwale czarne4.
Według W. J. Barrowa brązowy atram ent żelazowo-ga lusowy nie powinien powodować zakwaszania papieru. Badając pH w piętnastu próbach, pochodzących z XVII 2 W . G ł o w a c k a , A naliza księgoznaw cza rękopisu staro-cerkiew - "
no-słowiańskiego , , A p o sto ł", W ydział K onserw acji D zieł Sztuki 4 G . B r a h n a l , Restaurierung einer tintenfrassgeschädigten Feder-A SP, W arszaw a (979. Zeichnung des Jan van de Velde (1597— 1611), „ M a ltec h n ik R esta u
-3 W . G ł o w a c k a , D okum entacja... r o ” , R . 87, 1977, s. 37. В è n цргтт- ттк . ттьцщ ь атфты нтщ плит tm лЖЯ л*« fyizt summ ш ш **« > ш х т т*жл рт ^ 4 i д тш .«Kjj ‘MMMs $ ы&т ■%,'% ; „ у *|МР f t* * « im Tût Ш A'mS&wl&L П&Шйфйфшту* ПАРЪГЛ tty XlpriÄ ш т г у ш т я т £ -> ? ». ‘ f ’fi H . ШК-t . /♦* .... - - ; y ,< ” AMĄmtmm шммшм ssmam mu , imzmt mm.m ш < и , «% ttjfHyyièn*, ф »HTjMNfr ttyJtftnVl п' tf$A mtw& *-*• щап ш*т s'AM’jb ш^ттл i; пмШ тут & % 4 т * : | й г м ьшщ&ш** . i * | l ш ш « i * ' Л o * ттрщ , ж ш к « пьём**** . § '« J4KÊ ' тш Щиуьншт , инл*ц$ лт мн ^ т , Ф f ммтш*, АШ , « ж пн УШ4У шттттшшжттт k i $ g , «%
ты&% «йз»*. uMfyji' . f*ił.r^F*
п/ттч'ы h im !щ»АМ tJmri . мжж& smn'«а f тлутшт % м м ш ш ammm* t%мж . tm t mimyjt p is «ętH-b* у&ш , м>.уЛ хыттм% тщип щ пт ш т м vęm ęm % ! п л л т, gwims м л к ш я а . i а , (\т т л щ щ ы щ м & ы . щищ*т ш , K i m ę H. . Hf4Ht кём цш якят мрут m u p iÀ m é Ш1ёплфтртАуплжчшШ ?» *Н'% s4$‘&ss*g тшхркп* . UĄo нтш ihum m *c k i ttä m -i , m m i т м н tuu . Ыт$Ът«гъ d fm m i нп "Лш Цщ^,т,лтцщ 4fxa vumm nkb tm>-m т т м , rtrnc пгу&уу щк т м т т у ц м т т т т т т л . m.tmtiL’h . <яфртилжмт$ш н т ш н т т ы т ш А ^т \ g** у г т * Л р т ъ , .. ^ m w m w H m p é m t i ПйНАят . irkrn* Л^ 4<жше З д м уртшж
2. Staro-cerkiew no-słow iański rękopis „ A p o s to ł”, zdjęcie „ m a k r o ” z widocznym i nawar stw ieniam i wosku (zd jęcia : W. Głowacka) 2. The O ld Church Slavic manuscript (th e A p o stle), „ m acro” photo with visible layers o f the и’Д-V
i XVIII w. stwierdził on jednoznacznie wyższą kwaso wość przy atram entach czarnych niż przy atram entach brązowych5. Te spostrzeżenia W. J. Barrowa potwier dziły się całkowicie w wypadku omawianego rękopisu. Świadczył o tym przede wszystkim brak tak charakterys tycznych dla kwasowych atramentów żelazowo-galuso- wych tzw. wżerów atramentowych, zupełnych zniszczeń struktury papieru w miejscu liter, oraz badanie odczynu kart: pom iar pH m etodą kontaktow ą6 wykazał w więk szości kart odczyn w granicach 6,7—7,4.
Natom iast wbrew spotykanym w literaturze sugestiom7 już wstępne próby wykazały całkowitą nieodporność uży tego w rękopisie atram entu na wodę. Tekst łatwo roz mywał się i rozpływał. Także nieodporne na wodę o ka zały się: atram ent czerwony i partie wykonane czerwo nym pigmentem.
Stan rękopisu, a głównie stooień jego zanieczyszczenia zmuszał, przy niemożności użycia wody, do szukania in nych sposobów oczyszczenia. Chodziło tu przede wszyst kim o usunięcie z kart brunatnych zacieków; sposoby mechaniczne były w tym wypadku nieprzydatne. Po dłu gich rozważaniach zdecydowano się na użycie 1-procen towego roztworu chloraminy T w 45-procentowym alko holu etylowym. Obawy dotyczyły odporności na trak to wanie chloram iną atram entów i partii barwnych, mimo że chloram ina T, a także używana często wymiennie chloram ina В uważane są za łagodnie działające środki utleniające i są powszechnie stosowane w pracowniach konserwatorskich. Chloram ina T w roztworze alkoholo wym była zastosowana do usunięcia plam pleśniowych na m iniaturach indyjskich8, a działanie groźniejszej z nich, ja k twierdzi O. W öchter9, chloram iny В w środowisku
alkoholowym zostało dokładnie przebadane pod kątem odporności papieru przez N. G. Gerasimową i współpra cowników10, którzy stwierdzili przydatność tej metody do rozjaśniania grafik. Najlepsze rezultaty — mniej des trukcyjny wpływ na papier w porównaniu z roztworem wodnym — uzyskano przy stosowaniu 48-procentowego roztworu alkoholowego, a więc zbliżonego do użytego w omawianym przypadku.
Próby zastosowania chloraminy T w roztworze wodno- -alkoholowym przy konserwacji rękopisu „A postoł” p o wiodły się całkowicie, nie nastąpiło jakiekolwiek n aru szenie atram entów i pigmentu. Zacieki tam ponow ano więc 1-procentowym wodno-alkoholowym roztw orem chloraminy T, a po ich usunięciu przemywano karty czystym 45-procentowym etanolem. W trakcie przemy wania, w celu usunięcia śladowych ilości chloru czyn nego, pozostających w papierze po kąpieli chloram ino- wej, stosowano jeszcze 0,5-procentowy tiosiarczan sodu (N a2S20 3), także w 45-procentowym etanolu.
Dużych kłopotów nastręczało usunięcie wosku, którego plamy znajdowały się prawie na wszystkich kartach rę kopisu. Po mechanicznym usunięciu nawarstwień wosku przeprowadzono próby pozbycia się plam. Najlepsze re zultaty uzyskano stosując kompresy z talku nasyconego benzyną i metanolem, zmieszanymi w stosunku 1:1. Ten sposób zastosowano w konserwacji rękopisu. K artę, z której usuwano plamę, umieszczano na bibule filtra cyjnej i na arkuszu folii melineksu, nakładano kom pres i przykrywano drugim arkuszem folii. Zaplam ione miejsca prasowano ciepłym żelazkiem do całkowitego odparow a nia rozpuszczalników. Rozpuszczony wosk wsiąkał częś ciowo w podłożoną bibułę, a częściowo w talk.
5 W . J. B a r r o w , M anuscripts and documents, C harlo ttesv ille
(V irg.) 1972, s. 19.
6 G . P. L e p n i e w , N. G. G e r a s i m o w a , P. C h. 11 к i n a,
M ieto d y opriedielenija a ktiw noj kisłotnosti bum ażnych dokum ientow i proizw iedienij g r a fik i, „ S o o b sz c ze n ija ” , 27, 1971, s. 26.
7 G . B r a h n a l , op. cit.
Indian miniature paintings, „ S tu d ie s in C o n se rv a tio n ” , 12, 1976,
s. 116.
9 O. W о с h t e r, Restaurierung und Erhaltung von Büchern, A r
chivalien und G raphiken, W ie n -K ö ln -G raz 1977, s. 94.
10 N . G . G e r a s i m o w a , N. P. L i p a t o w a , I. S. C u t o r s z - c z i к o w, Izuczenije wlijania na bumagu o tb iełki p ierek isju wodo-
Usunięcie plam wosku i zacieków poprawiło białość za nieczyszczonych miejsc średnio o 13,4%. Po całkowitym zakończeniu zabiegów konserwatorskich białość papieru w całym rękopisie wahała się w granicach 44,4 4 9,7% (badanie białości wykonano n a leukometrze Carl Zeiss Jena według polskiej norm y PN-76/P-50169). Stosunko wo najmniej kłopotów, przy sprawdzonej odporności tekstu na roztwór alkoholowo-wodny, sprawiło odkwa szenie, które uznano za konieczne, ponieważ część kart m iała odczyn kwaśny (najniższa stwierdzona wartość p H — 5,7). Zastosowano wodorotlenek baru (Ba(OH)2), którego przydatność do usuwania nadmiernej kwaso wości rękopisów została przebadana i potwierdzona w La boratorium Konserwacji i Restauracji Dokum entów Le- ningradzkiego Oddziału Akademii N auk Z S R R 11. Roz tw ór wodorotlenku baru o stężeniu 1,25 g/l w 45-procen towym etanolu nanoszono n a powierzchnię kart za po m ocą szerokiego pędzla.
Niezbędne okazało się także przeprowadzenie struktural nego wzmocnienia (planażu) papieru. Wobec niemożnoś
ci zastosowania tradycyjnego sposobu: ciepłej żelatyny w wodzie, przy braku innej możliwości, bo trudno za tak ą uważać w pracy z obiektami zabytkowymi stoso wanie acetylocelulozy lub innych tworzyw sztucznych, zdecydowano się na użycie żelatyny, ale nanoszonej na karty także w roztworze alkoholowo-wodnym. Roztwór żelatyny — jak zresztą stosowany wcześniej roztw ór chloraminy T, tiosiarczanu sodu i w odorotlenku baru — przygotowywano w ten sposób, że najpierw sporządzano roztwór wodny o dwukrotnie większym stężeniu, a po tem dopiero rozcieńczano go (w stosunku 1:1) 90-procen- towym alkoholem etylowym (spirytusem). Zimny, 2-pro- centowy roztw ór żelatyny w 45-procentowym etanolu nanoszono powierzchniowo na wzmacnianą kartę. Żela tyna, po swobodnym odparowaniu alkoholu, pow odo wała usztywnienie papieru. Efekt tak wykonanego pla- nirowania, jakkolwiek dostateczny, należy jednak ocenić nieco niżej, niż przy sposobie tradycyjnym.
Dzięki przeprowadzonej konserwacji rękopis „A postoł” odzyskał wartości estetyczne i użytkowe.
11 N . G . B i e l e ń k a j a , T. W. A l e k s i e j e w a , S. G. T a m a r o w a, W lijanije nieitralizacji kislotn osti na tek st dokumienta, P ro blem y sochrannosti dokumientalnych m atierialow, Leningrad 1977, s. 52.
mgr Joanna Dam ięcka mgr inż. Władysław Sobucki W ydział Konserwacji D zieł S ztu k i A S P и1 Warszawie
SEL E C T E D CH EM ICA L P R O B L E M S E N C O U N T E R E D IN THE C O N SE R V A T IO N OF TH E O L D C H U R C H SLAVIC M A N U SC R IPT (T H E A PO ST L E )
T he A p ostle m anuscript, w hich is a G reek-C atholic liturgical book used in sacramental liturgy o f Eastern Church, dates back m ost probably to the early 17th century. Its author is Lucas o f Antochia and the likely creator (the copist) is Lukian Zolotarenko.
The m anuscript delivered to the conservation studio was in a very bad condition. The first pages were m issing and the remaining pre served ones were not com plete and show ed signs o f damp patches, w ax stains and were very dirty. There were 261 o f them altogether. The text was done m ainly in iron-gallic ink. R ed ink and red pig m ent, in which verm illion had been identified were also employed. B oth ink and pigm ent were show n not to be water-proof. This ex cluded the possibility o f using water baths.
The article gives a brief description o f conservation procedure em ploying the so-called w et technique:
— tawny damp patches were removed with 1 per cent solution o f chloram inę T in 45 per cent o f ethyl alcohol,
•— vestigial quantities o f active chlorine after chloraminę bath were neutralized with 0.5 per cent sodium tiosulphate and also in 45 per cent ethanol,
— disacidification was done with barum hydroxide (1.25 g/1) in alcohol solution,
—■ the wax was first rem oved m echanically and the blotches re maining on the paper were elim inated by means o f talc com presses saturated with the mixture o f benzine and methanol (1 :), — structural strengthening o f the leaves was made vdth 2 per cent
