Prace konserwatorskie - województwo koszalińskie (1968-1972)

Danuta Ptaszyńska

Prace konserwatorskie

-województwo koszalińskie

(1968-1972)

Ochrona Zabytków 26/3 (102), 216-229

1973

B r z e ź c e p o w . P s z c z y n a . Tryptyk Sancta Conversatione z kościoła par., z 4 ćw. X V w., warsztat śląski, tempera, drewno lipowe z pozłotami. N iew ielkie wybrzuszenia, rozklejenia w m iejscach łączenia poszczególnych elem entów drew nia­ nych, zacieki w ilgoci. M alowidło kilkakrotnie przem alowywane, najmłodsza w ar­ stw a w ykonana w technice olejnej, z dużymi zniszczeniami. Rewersy skrzydeł z du­ żymi ubytkam i malatury. Po przeprowadzeniu badań przystąpiono do konserwacji polegającej na w yprostowaniu i sklejeniu drewna, chemicznym i mechanicznym u su­ w aniu kolejnych przem alowań (kompresy z mieszanki na parafinie, ług wodny). Łuszczące się grunty połączono z podobraziem em ulsją polioctanu w inylu, ubytki w ypełniono kitam i poliw inilow o-alkoholow ym i. Nowe kity pokryto punktowaniem kreseczkowym w technice akwarelowej. Pozłoty w tle scalono akwarelą, natom iast na ramie w ypunktowano proszkiem dukatowym . Ubytki na rewersach skrzydeł w y ­ pełniono zaprawą. Tryptyk pokryto werniksem i pastą woskową. Po w ykonaniu prac konserwatorskich tryptyk przeniesiono z Brzeźc do X V I-w iecznego drewnia­ nego kościoła w Gierałtowicach. Konserwację przeprowadził w latach 1967—1968 zespół pod kierownictw em K. Stawickiej z PKZ Warszawa.

G i e r a ł t o w i c e p o w . R y b n i k , Polichromia późnogotycka w kościele fil. p. w. św. Katarzyny, p atronow a4, odkryta podczas prac rem ontowych w 1962 r. Na deskach i listw ach stropu prezbiterium i nawy w ystępują m otyw y dekoracyjne roślinno-kw iatow e, geometryczne, tekstylne, zwierzęce, heraldyczne i figuralne. Warstwa m alarska silnie zniszczona, z lokalnym i zaciekam i po ksylam icie, częściowo olejno przem alowana. Drewno, zaatakowane przez grzyb i drewnojady, zdezynfeko­ w ano przez trzykrotne nasączenie antoksem. Do impregnacji w partiach zmursza­ łych zastosowano w in oflex rozpuszczony w toluenie i acetonie oraz polim etakrylan w inylu. W iększe ubytki drewna uzupełniono kitem kredow o-klejow ym oraz kitem kredowym na alkoholu poliw inylowym . Przem alowania olejne usunięto chemicznie i m echanicznie. Łuszczące się partie w arstw y malarskiej przytwierdzono do podłoża roztworem polioctanu w inylu. Punktowanie scalające przeprowadzono drobną kre- seczką w technice tem perowej i olejnej. W m iejscach 100% zniszczenia polichromii dokonano rekonstrukcji przenosząc m otyw y ornamentalne z partii nieuszkodzonych. Prace wykonane były w trzech etapach przez następujące zespoły: PKZ Warszawa w 1965 r. — pod kierow nictw em K. Staw ickiej, R. Krzemiński w latach 1Ö66—1967, PKZ Kraków w 1970 r.

P s z c z y n a . Gobelin. Syn owie Am azonek szukający rodziców. Pałac — Muzeum Wnętrz Zabytkowych, z XVII w., barokowy, warsztat brukselski, wym. 379X328 cm. Znajdował się w stanie daleko posuniętej destrukcji: na całej powierzchni w y stę­ powały duże uszkodzenia mechaniczne, ubytki przędzy, zetlenia osnowy i w ątku oraz ślady po dawnej nieprawidłowej konserwacji. Po usunięciu skutków w adliw ych zabiegów konserwatorskich przystąpiono do oczyszczenia gobelinu, m echanicznie i roztworem korzenia m ydlnicy. Usunięto uszkodzenia m echaniczne, uzupełniając od­ powiednim i w kolorach w ątkam i i osnową, a także nićmi w e w łaściw ej technice i barwie, brakujące naroże bordiury uzupełniono płótnem i zrekonstruowano. Tka­ nina została zdezynfekowana roztworem eulanu. Konserwację przeprowadziła w la ­ tach 1967'—196® mgr H. Dubiczyńska z PKZ Warszawa.

A dam Kudła

< B. Ć w i k l i ń s k a , O d k r y c i e p ó ź n o g o t y c k i e j po lic h ro m ii. „O chrona Z ab ytk ów " X V I (1963), nr 4 SS. 71—72.

PR A C E K O N S E R W A T O R S K I E — W O J E W Ó D Z T W O K O S Z A L I Ń S K I E

(1968— 1972)

Omawiany poniżej pięcioletni okres działalności konserwatorskiej w w ojew ództw ie koszalińskim był kontynuacją poprzedniego dziesięciolecia, charakteryzującego się przejściem od>. powojennych zabezpieczeń obiektów zabytkowych do ich odbudowy, z przeznaczeniem na cele u ży tk o w e1. Duże znaczenie w tym okresie m iały też prace

1 Por. „O chrona Z a b y tk ó w ” V (1952) nr 3 (18), ss. 192—195; X I (1958), nr 1—2 (40—41), ss. 137—142; X X I (1968), nr 2 (81), SS. 55—73.

Z a b y tk i ruchome

Zespoły urbanistyczne

badawcze w zakresie architektury m onum entalnej (ruiny zamków) oraz badania b u ­ downictwa ludowego prowadzone przy współpracy z K atedrą Historii A rchitektury i Sztuki Politechniki W arszawskiej i Pracow nią Etnograficzną PKZ Oddział Szcze­

cin, .

W zakresie konserwacji zabytków ruchomych poddano pracom zabezpieczającym kil­ kadziesiąt obiektów. Znaczna część z nich to muzealia należące do zbiorów muzeów w Darłowie, Kołobrzegu, Słupsku i Szczecinku.

K atedra Podstaw Budowy M iast Wydziału A rchitektury Politechniki W arszawskiej w ram ach w akacyjnych praktyk studenckich w ykonała w 1970 r. inw entaryzację urbanistyczną Starego M iasta (podobne inw entaryzacje wykonano w tym czasie rów ­ nież dla ośrodków starom iejskich w Karlinie i Szczecinku).

B r a m a P o ł c z y ń s k a ( W y s o k a ) z l połowy XIV i z XV w., gotycka, m uro­ w ana z cegły, przebudow ana w X IX /X X w. na cele użytkowe. W 1959 r. wykonano zabezpieczające prace dekarskie i blacharskie oraz prace porządkowe we wnętrzu. W 1969 r. Koło nr. 193 Polskiego Związku Głuchych w Białogardzie przejęło obiekt i zagospodarowało na świetlicę dla swych członków. Opracowana została również do­ kum entacja historyczno-architektoniczna Bramy i zachowanych odcinków miejskich m urów obronnych, które wym agają zabezpieczenia.

K o l e g i a t a p w. N P M a r i i z X III—XV w., odbudowywana od 1958 r. Pierw ot­ ny projekt zabezpieczenia naw jako częściowej ruiny upadł; nawy przekryto prow i­ zorycznym dachem papowym (il. 1), położono stropy żelbetowe nad naw am i bocz­ nymi oraz więźbę drew nianą nad nawą główną. Wylicowano drobne ubytki murów nawy i zrekonstruow ano część szczytu wschodniego. Uzupełniono brakujące frag­ m enty lasek okiennych, założono metalowe ram y i oszklono okna szkłem zbrojonym. W ykonano brakującą stolarkę drzwiową. We w nętrzach naw przeprowadzono nie­ zbędne prace zabezpieczające i instalacyjne (elektryczne, wodno-kanalizacyjne). P ra ­ ce ukończono w 1972 r. i nawy przekazano użytkownikowi — Muzeum Oręża Pol­ skiego w Kołobrzegu, które przeznaczyło je na ekspozycję muzealną.

B u d y n e k d. S z k o ł y R y c e r s k i e j z XVIII w., m urow any z cegły, tynkow a­ ny, piętrowy, pierw otnie kryty dachem m ansardowym. Po zniszczeniach wojennych w 1945 r. zachowały się jedynie m ury kapitalne. W latach 1965—1971 odbudowano obiekt, przeznaczając go na halę sportową. Budynek przekryto stropodachem, nie re ­ konstruując wysokiego dachu mansardowego, co w znacznym stopniu zatarło pier­ wotne proporcje bryły. Prace budowlane w edług projektu m gr inż. arch. B. Hinca, prowadzone przez Miejskie Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane w Kołobrzegu ze środków WKKFiT i Totalizatora Sportowego, dofinansowano w ram ach Uchwa­ ły 418 RM.

P a ł a c y k , u 1. L e n i n a 10 z XVIII/X IX w., klasycystyczny, m urow any z cegły, tynkowany. W 1968 r. zapadła decyzja adaptacji obiektu na cele muzealne. W ykona­ no badania architektoniczne ; projekt adaptacji opracował mgr inż. arch. Wł. Jan k ie­ wicz. W 1972 r. przystąpiono do prac remontowych. Roboty budowlane prowadziły PKZ Oddział Szczecin ze środków konserw atorskich.

W trakcie prowadzonej w 1971 r. przebudowy ul. Zwycięstwa na odcinku od rynku do ul. Połtaw skiej odsłonięto resztki przedbram ia Nowej Bram y (XV w.), rozebranej

w pocz. X IX w. Przebadano również pozostałości fundam entów i przebieg lin ii m u­ rów obronnych od strony zachodniej Starego Miasta. W trakcie prac ziem nych od­ kryto i przebadano część m iejskich urządzeń kanalizacyjnych z XVII w. w postaci dużej, prostokątnej studni obudowanej dębowymi bierwionam i, małej studzienki z po­ dobnych bierwion i całego szeregu drewnianych rur wykonanych z okrągłych, sosno­ w ych bali 2.

K o ś c i ó ł p a r a f i a l n y p w . N P M a r i i ( o d 1972 r. k a t e d r a K u r i i K o ł o b r z e s k o - K o s z a l i ń s k i e j ) z XIV w., gotycki, trójnawowy, halow y, sk le­ piony, z w ieżą od zachodu i w ielobocznie zam kniętym prezbiterium. Rozpoczęte w 1972 r. prace renowacyjne polegały na uzupełnieniu pokrycia dachowego w ieży blachą m iedzianą oraz rozpoczęciu robót w e wnętrzu. Prace, w ykonyw ane w edług pro­ jektu doc. dr R. Hałasa i doc. dr J. Fliegera, polegają na skuciu X IX -w iecznych tyn ­ ków z żeber, służek, gzym sów i filarów oraz uzupełnieniu ubytków cegły w odsło­ niętych elem entach architektonicznych. W trakcie prac konserwatorskich w prezbite­ rium odkryto, że co trzecie żebro m alow ane jest techniką wapienną w kolorze szaro­ zielonym (il. 2). Prace na koszt użytkownika w ykonyw ane są system em gospodarczym. K a m i e n i c a ul . B o g u s ł a w a II 15 z XVI w . (?), późnogotycka, m urowana z cegły, tynkow ana, znacznie przebudowana (elewacja frontowa) w X IX w. Odbudo­ wana w 1. 1969—1971 (il. 3) na cele muzealne, w edług projektu mgr inż. arch. K. Schnotale-M roza. Prace konserwatorskie z kredytów budżetu terenowego, użytko­ w nika i środków Uchw ały 418 RM, prowadziły PKZ Oddział Szczecin.

W trakcie prac badawczych odsłonięto na południowej elew acji bocznej znaczne frag­ m enty gotyckiego lica oraz późnogotyckie łęki konstrukcyjne w parterze i na pierw ­ szym piętrze (we wnętrzu).

2 D. P t a s z y ń s k a . O ch r on a i k o n s e r w a c j a z a b y t k ó w w o j . k o sz a l i ń sk i e g o w lat ac h 1970—1971, „ K o sz a liń sk ie Z e sz y ty M u zea ln e”, t. II (w druku).

2. Koszalin, kościół

NPMarii (od 1972 r. k a ­ tedra), sklepienie p r e z ­ biterium w czasie prac konserw atorskich, 1972 r. (fot. A. Majchrzak) 3. Koszalin, kamienica przy ul. Bogusława II nr 15 w trakcie prac konserw atorskich, 1971 r. (fot. D. Ptaszyńska) 4. Słupsk, m ły n z a m k o ­ w y po zakończeniu prac konserw atorskich, 1971 r. (fot. D. Ptaszyńska) 5. Słupsk, d. kościół św.

Mikołaja, odbu dow any

na bibliotekę — 1971 r. (fot. D. Ptaszyńska)

6. Słupsk, fragment m u ­ rów miejskich p r z y ul. W ła dysła w a Jagiełły, po konserw acji — 1971 r. (fot. D. Ptaszyńska)

Słupsk miasto

Z a b y tk i a rc h ite ktu ry

B u downic tw o murowane

7. Słupsk, Baszta Cza­ rownic, a — stan z 1957 r. (fot. J. Szandomirski), Ъ — stan w czasie prac konserw atorskich, 1972 r. (fot. D. Ptaszyńska)

Stare miasto Słupska, zniszczone w znacznym stopniu w czasie działań w ojennych, zostało odbudowane w latach ubiegłych. Ukończono odbudowę większości zachow a­ nych obiektów zabytkowych z przeznaczeniem na nowe cele użytkowe, jak np. m łyn zam kowy na dział etnograficzny Muzeum Pomorza Środkowego (ił. 4), czy d. kościół św. Mikołaja — na bibliotekę publiczną (il. 5). Obecnie przygotowuje się dokum en­ tację zespołu Bramy M łyńskiej, przeznaczonego na cele m uzealne (pracownie, m aga­ zyny, biura).

M i e j s k i e m u r y o b r o n n e i B a s z t a C z a r o w n i c z XIV—XV w., go­ tyckie, zachowane w znacznych fragm entach, przy ul. W ładysława Jagiełły (il. 6), Granicznej, Krętej i Fr. Nullo, w ciągu nad rzeką Słupią, gdzie znajduje się owalna Baszta Czarownic (il. 7a, b). Roboty konserwatorskie w ykonyw ane w 1. 1968—1971 polegały na wzm ocnieniu nadw ątlonej konstrukcji, uzupełnieniu ubytków ceglanego lica, uporządkowaniu gabarytów oraz zabezpieczeniu korony murów. Projekt konser­ w acji wykonał inż. K. Orłowski, prace konserwatorskie prowadziły PKZ Oddział Szczecin. W 1971 r. opracowano projekt (mgr inż. arch. J. Alkiewicz) i przystąpiono do odbudowy Baszty Czarownic na cele muzealne. Dotychczas w ykonano roboty roz­ biórkowe i murarskie — uzupełnienie ubytków ścian konstrukcyjnych, nadbudowę górnej kondygnacji baszty, uzupełnienie sklepień, licow anie zniszczonych fragm en­ tów elew acji. Całość przekryto w ysokim , gontowym , stożkowym dachem. Baszta od strony zachodniej uzyska nową przeszkloną ścianę stalową.

B o n i n ( p o w . K o s z a l i n ) . Kaplica poew angelicka z XV w., późnogotycka, m u­ rowana z cegły w układzie m ieszanym , z użyciem dużych głazów narzutowych, re­ staurowana w XVIII i X IX w. nie użytkowana od 1846 r. Plan na rzucie prostokąta z półkolistą sklepioną absydą, nawa kryta płaskim stropem drewnianym, przekryta dachem dwuspadowym z wieżyczką o ośmiobocznym bębnie, zwieńczonym ażurową latarnią i cebulastym hełm em . W 1969 r. przeprowadzono prace polegające na:

uzupełnieniu ubytków elewacji, w ym ianie pokrycia dachowego (dachówka karpiów- ka), zabezpieczeniu otworów okiennych i drzwiowych oraz uporządkowaniu wnętrza. Obiekt przejęty został przez Muzeum Pomorza Środkowego. Prace z kredytów konserwatorskich w ykonały PKZ Oddział Szczecin.

B y t ó w . Zamek gotycki w zniesiony w k. X IV w. przez Krzyżaków, rozbudowany przez książąt pomorskich w XVI i pocz. XVII w. Przerwane w 1962 r. prace przy od­ budowie obiektu zostały w znow ione w 1969 r. (il. 8). A ktualizację dokumentacji dla zmienionego częściowo programu użytkow ego wykonały: mgr inż. arch. A. Tym czy- szyn — architektura, mgr inż. E. Piker i mgr inż. L. A lkiew icz — instalacje. Obiekt przeznaczony został na bibliotekę (skrzydło wschodnie), muzeum (krzyżackie skrzydło północne) i hotel komunalny z restauracją (skrzydło południowe). Dotychczas w yk o­ nano roboty stanu surowego zam kniętego skrzydeł wschodniego i północnego oraz roboty instalacyjne i częściowo w ykończeniow e skrzydła w schodniego biblioteczne­ go. Ukończono prace przy instalacji kotłow ni c.o.; po zewnętrznej wschodniej stronie zamku w ykonano podziemny bunkier przeznaczony na pomieszczenie opału. Zachodni mur kurtynowy poddany został pracom konserwatorskim , polegającym na w ylicow a- niu ubytków muru w ykonanego z głazów narzutowych oraz w yłożeniu płytam i k a­ miennym i chodnika i zabezpieczeniu go prostą, żelazną balustradą. Zrekonstruowano ubytki w danskerach istniejących w murze kurtynowym oraz w skrzydłach w sch od ­ nim i północnym. Na fundam entach budynku d. kancelarii książęcej, usytuowanej przy kurtynie zachodniej, zaprojektowano scenę dla w idow isk na w olnym powietrzu. Prace z kredytów konserwatorskich prowadzą PKZ Oddział Szczecin. W ykonawcą ro­ bót instalacyjnych jest Słupskie Przedsiębiorstwo Instalacji Budowlanych w Słupsku. D a r ł o w o ( p o w S ł a w n o ) Zamek gotycki w zniesiony przez księcia Bogusła­ wa V w 1. 60-tych XIV w. jako regularny czworobok z w ysuniętą nieco w ieżą w ele­ w acji północnej, rozbudowany w XV, XVI i XVII w. Po w ygaśnięciu rodu książąt pomorskich zam ek był do k. XVIII w. spichrzem solnym a następnie szpitalem , m a­ gazynem zbożowym i więzieniem . W 1. 1931—1935 przeprowadzono prace rem on­ towe i zorganizowano tu m uzeum regionalne. W 1958 r. w ykonano prace dekarskie (przełożenie dachówki karpiówki). W 1. 1965—1969 przeprowadzono badania archeo- logiczno-architektoniczne oraz w ykonano projekt remontu kapitalnego (architektu­ ra — kierownik zespołu mgr inż. arch. I. W ardecka-W itwicka, instalacje — gł. pro­ jektant mgr inż. L. Nawrocki, Katedra Budownictw a Ogólnego Politechniki W arszaw­ skiej). Rozpoczęte w 1970 r. prace budowlane objęły: roboty ziem ne i rozbiórkowe, budowę podziem nego bunkra przeznaczonego na skład opału (po zewnętrznej stronie zamku), roboty stanu surowego w skrzydle południowym , oczyszczenie i w zm ocnie­ nie konstrukcji piw nic m ieszkalnego skrzydła zachodniego, rozebranego w X IX w. Poczyniono też przygotowania do nadbudowy nowoczesnego pawilonu w m iejscu tego skrzydła. Prace z kredytów konserwatorskich prowadzą PKZ Oddział Szczecin. Po odbudowie całość obiektu przewidziana jest do w ykorzystania na cele muzealne. K a l i s z P o m o r s k i ( p o w . D r a w s k o P o m o r s k i e ) . Kościół parafialny pw. Matki Boskiej Królowej Polski w zniesiony po 1771 r. (proj. Holsche), m urowany z ce­ gły, tynkowany, z rokokową dekoracją elew acji, prostokątny, salowy, z w ieżą przy elew acji bocznej. Prace, przeprowadzone z kredytów użytkow nika system em gospo­ darczym, polegały na odnowieniu wnętrza, w ym ianie pokrycia dachowego (dachów­ ka karpiówka), uzupełnieniu rynien i rur spustowych oraz wykonaniu nowych tyn ­ ków.

M a r c i n k o w i c e ( p o w . W a ł c z ) . Kościół parafialny pw. św. Katarzyny, z 1. 1627—1628, fundacji Andrzeja Tuczyńskiego, renesansow y o tradycjach gotyckich, m u­ rowany z cegły, salow y z trójbocznym zam knięciem od w schodu i kwadratow ą wieżą od zachodu. N awa przykryta sklepieniem kolebkowym z lunetam i. Przeprowadzone w 1. 1970—1971 prace konserwatorskie przy wzm ocnieniu konstrukcyjnym pękającej niebezpiecznie w ieży polegały na: wykonaniu na każdej kondygnacji m etalow ych ściągów, powiększeniu i w zm ocnieniu płyty fundam entowej oraz obustronnym prze- murowaniu pęknięć. W II kondygnacji w ieży w ydzielono odrębne pom ieszczenie prze­ kryte pozornym sklepieniem i przebito otwór do nawy, celem pom ieszczenia w w ieży chóru muzycznego. Wnętrze pomalowano w jasnych, pastelow ych kolorach. Projekt zabezpieczenia w ieży w ykonał inż. A. Żórawski. Prace system em gospodarczym pro­ w adzono ze środków użytkownika.

P o b o r o w o { p o w . M i a s t k o ) . Pałac rodziny Puttkam erów z 2 poł. XVIII w., o charakterze klasycystycznym , murowany, piętrowy, otynkowany, rozbudowany w X IX w. Przeprowadzone w 1. 1971/1972 prace rem ontowe polegały na rozbiórce

8. B ytów , zam ek, frag­ m e n t dziedzińca i s k r z y ­ dło północne w czasie

prac konserw atorskich

— 1969 r. (fot. W. G ór­ ski)

9. Tuczno, zam e k, frag­ m ent skrzydła w sch od­ niego w czasie prac kon­ serw atorskich — 1971 r. (fot. D. Ptaszyńska)

B u dow n ictw o drewniane

oficyny z k. X IX w., częściowej w ym ianie fundam entów, otynkowaniu elew acji i częściowym odnowieniu wnętrz. W trakcie prac renowacyjnych odsłonięto w po­ m ieszczeniu parteru (świetlica) m alow any herb Puttkam erów (Gryf). Roboty ze środ­ ków użytkownika wykonała Grupa R em ontowo-Budowlana PGR Poborowo.

T u c z n o ( p o w . W a ł c z ) . Zamek W edlów-Tuczyńskich z XVI—X IX w., odbudo­ wyw any od 1966 r. ze środków konserwatorskich; w 1969 r. przejęty przez Zarząd Główny Stowarzyszenia A rchitektów Polskich w Warszawie, który od 1970 r. finan ­ suje jego odbudowę z przeznaczeniem na Dom Pracy Twórczej. Projekt odbudowy zamku i wnętrz skrzydła wschodniego opracował inż. J. Łopaciński, projekty wnętrz skrzydeł południowego i zachodniego oraz pawilonu adm inistracyjno-gospodar­ czego mgr inż. arch. В. i A. K aliszew scy, projekt zagospodarowania terenu (dziedziniec, park, przystań) — mgr inż. arch. К. Piętkowska. Dotychczas wykonano roboty stanu surowego zam kniętego (il. 9), częściowo prace instalacyjne (c.o., wod.- kan., instalacje elektryczne). Przy wschodniej elew acji skrzydła zachodniego w yko­ nano podziem ny bunkier przeznaczony na skład opału. W renesansowym skrzydle wschodnim zrekonstruowano rzeźbione, kam ienne obramienia okienne oraz portal wejściowy. Teren zam kowy ogrodzono murem kamiennym w ykonanym z drobnego kamienia narzutowego. Rozpoczęto roboty ziem ne przy porządkowaniu terenu; oczy­ szczono staw i przygotowano przystań kajakową. Dokonano rozbiórki budynków go­ spodarstwa rybackiego (wzniesionego w k. X IX w.), a w jego m iejscu rozpoczęto budowę pawilonu gospodarczego. Roboty budowlane i ziem ne prowadzą PKZ Od­ dział Szczecin.

T u c z n o ( p o w . W a ł c z ) . Kościół parafialny pw. W niebowzięcia NP Marii, fun ­ dacji W edlów-Tuczyńskich z 1522 r., odbudowany po spaleniu w 1. 1581— 1622, późno- gotycki, m urowany z cegły, trój nawowy, halow y z trójbocznym zam knięciem od wschodu i kwadratową w ieżą od zachodu (XVII w.). W 1968 r. w ykonano konstruk­ cyjne prace zabezpieczające przy w ieży, która — nie mając dylatacji — zaczęła od­ chylać się od korpusu nawy, powodując jej niebezpieczne pęknięcia. Bezpośrednią przyczyną ruchów budowli jest słaby grunt oraz dość duży spadek terenu w k ie­ runku jeziora. W celu powstrzym ania pęknięć budowli i w zm ocnienia gruntu w yko­ nano od strony zachodniej w ieży na w ysokości fundam entów szeroką żelbetową płytę, której zadaniem jest powstrzym ywanie niepożądanych ruchów podłoża. Prace w edług projektu inż. A. Żórawskiego w ykonano sposobem gospodarczym. W 1. 1971— 1972 przeprowadzono prace renow acyjno-konserwatorskie wnętrza. Poniew aż obiekt był otynkowany i m iał liczne przeróbki, postanowiono tylko częściowo odsłonić w ą ­ tek gotycki. Zbito tynki z filarów, a ściany pom alowano w jasnoszarym kolorze. P o­ lichrom ię sklepień z X IX /X X w. o charakterze „młodopolskim” odczyszczono i utrwa­ lono przez rozpylanie 2% roztworu wodnego m ieszaniny alkoholu poliw inylow ego i polioctanu w inylu z dodatkiem 5-chlorofenolanu sodowego. Prace sposobem gospo­ darczym w ykonano pod nadzorem konserwatorskim mgr S. Wójcika.

W a ł c z . Z e s p ó ł k o l e g i u m j e z u i t ó w , t z w . A t e n y W a ł e c k i e ( o b e c n i e L i c e u m O g ó l n o k s z t a ł c ą c e ) z 1. 1798— 1805, barokowy, znacz­ nie przekształcony. Budynek kolegium m urowany z cegły, otynkowany, prostokątny, piętrowy z dwom a skrzydłami po bokach elew acji tylnej. W auli bogaty neobarokowy wystrój sztukateryjny. W 1971 r. w ym ieniono pokrycia dachowe na budynku spichrza położonego obok kolegium (dachówka karpiówka). W 1972 r. w budynku głównym kolegium dokonano w ym iany stropów. Strop nad aulą wzm ocniono konstrukcyjnie od strony strychu. Prace finansow ane przez Inspektorat Oświaty w ykonało Pow iatow e Przedsiębiorstwo R em ontow o-B udow lane w Wałczu.

D o b r o w o ( p o w . B i a ł o g a r d ) . K o ś c i ó ł p o e w a n g e l i c k i ( o d 1969 r. f i l i a l n y r z y m s k o - k a t o l i c k i ) z X V III/X IX w. konstrukcji szkieletowej w y ­ pełnionej cegłą. Przeprowadzone w 1970 r. prace konserwatorskie polegały na częścio­ wej w ym ianie konstrukcji drewnianej ścian i fundam entów, uzupełnieniu pokrycia dachowego (dachówka karpiówka) i częściowej w ym ianie zniszczonych desek stro­ pu, uzupełnieniu stolarki okiennej i drzwiowej, w ykonaniu nowych podłóg i gład­ kim m alowaniu wnętrza. Prace z kredytów użytkownika wykonano sposobem go­ spodarczym.

O s i e k D r a w s k i ( p o w . D r a w s k o P o m o r s k i e ) . K ościół filialny pw. św. Antoniego z 2 poł. XVII w. konstrukcji szkieletow ej w ypełnionej cegłą; w ieża słu ­ powa szalowana deskami. Prace rem ontowe w edług projektu mgr inż. J. K iełczew - skiego i bud. H. K iełbczyńskiego wykonano w 1969 r. system em gospodarczym z

kre-10. Stara Święta (pow. Złotów), chałupa nr 98 w czasie prac konserw ator­ skich — 1972 r. (fot. A. M osiewicz)

dytów użytkownika. Roboty konserw atorskie objęły: naprawę konstrukcji stropów i w ięźby dachowej, rozebranie wybrzuszonej ściany szczytu wschodniego i przemuro w anie jej po w yprostowaniu i naprawie konstrukcji szkieletowej, częściową w ym ianę oszalowania w ieży, w ym ianę stolarki okiennej i drzwiowej, im pregnację ksylam item w szystkich elem entów drewnianych, otynkowanie pól między konstrukcją szkieleto­ wą, gładkie m alow anie wnętrza.

S o m i n y ( p o w. B y t o w ) . Poniew aż upadł projekt utworzenia wojewódzkiego parku etn ograficznego3, zapadła decyzja zorganizowania m niejszych zagród typu skansenow skiego w poszczególnych regionach etnograficznych oraz zabezpieczania in situ cenniejszych obiektów budownictw a ludowego. Jedną z pierwszych m uzealnych zagród etnograficznych jest organizowana obecnie zagroda kaszubska w Sominach 4. Składać się ona będzie z chałupy, stodoły, chlew u i wyrobniczej chatki jednoizbowej, zwanej domem owczarza. W ojewódzki Konserwator Zabytków przygotował doku­ m entację techniczną tego zespołu (projektant mgr inż. arch. Z. Hejger), natom iast w ładze terenowe powiatu bytow skiego podjęły się wykupienia terenu (w środku wsi, nad jeziorem) i przeniesienia tam projektowanych obiektów (poza chatką ow cza­

rza, która stoi na tym terenie). Dotychczas przeniesiono i zm ontowano chlew z 1824 r. o konstrukcji zrębowej, kryty strzechą, z dwoma włazam i w dachu w for­ m ie „wolich oczek”. W ykonawcą prac konserwatorskich są PKZ Oddział Szczecin. S t a r a Ś w i ę t a ( p o w . Z ł o t ó w ) . Chałupa nr. 98 z k. XVIII w., konstrukcji szkieletow ej w ypełnionej gliną, następnie cegłą, z podcieniem narożnym i tzw. „czar­ ną kuchnią” pośrodku, kryta trzciną. Pierw otny projekt przeniesienia budynku do w iększego skansenu upadł, a chałupę zabezpieczono „in situ ” i przeznaczono na Etno­ graficzny Punkt M uzealny, Muzeum Ziemi Złotowskiej w Złotowie. W 1970 r. z k re­ dytów konserw atorskich w ykupiono obiekt od dotychczasowego w łaściciela, ob. Szcze­ pana Sobbka, i w 1. 1971— 1972 całkow icie wyremontowano (il. 10). W ymieniono od­ cinkami zniszczone podw aliny i rygle, uzupełniono i otynkowano pola m iędzy rygla­ mi, w ym ieniono trzcinow e poszycie dachu i odeskowano szczyty. W szystkie drewniane elem enty zaim pregnowano ksylam item . Uzupełniono zniszczoną stolarkę okienną i drzwiową oraz wykonano nową instalację elektryczną. Wnętrze zrekonstruowano w edług pierw otnego układu. Chatę wraz z małym ogródkiem kw iatow ym (od strony drogi w iejskiej) ogrodzono drewnianym płotem. Prace konserwatorskie w edług pro­ jektu mgr inż. arch. Z. Hejgera w ykonała W ielobranżowa Spółdzielnia Zaopatrzenia i Zbytu w Złotowie.

B i a ł o g a r d . Prowadzone w 1. 1970— 1972 badania archeologiczno-konserwatorskie na terenie grodu i zam ku doprowadziły do odkrycia, między innymi, kilku faz um oc­ nień w czesnośredniow iecznego grodu. N ajważniejszym jest odkrycie w ału o drew­ nianej konstrukcji przekładkowej hakowej, datowanego na X w., świadczącego o ści­ słych zw iązkach Pomorza Zachodniego z państw em pierwszych Piastów.

3 F. P t a s z y ń s k i . O p r o j e k c i e z o r g a n i z o w a n i a M u z e u m Ws i P o m o r s k i e j na w y s p i e B i e ­

l a w ie , „M ateriały M uzeum B u d o w n ictw a L u d o w eg o w S a n o k u ” 1969, nr 9, ss. 48—51.

* U. D a l s k a , J. S i e n k i e w i c z . Z a b y t k o w a Z a g ro d a K a s z u b s k a w So m in a c h , „ L itery ” ,

X (1971) nr. 9, SS. 22—23.

Prace-badawczo-od-k r y w c ze

Założenia ogrodowe

Z a b y tk i ruchome

Rzeźba

D ę b n o S t a r e ( p o w. B i a ł o g a r d ) . Przeprowadzone w 1968 r. badania ustaliły, że zachowane fragm enty ruiny zamku pochodzą z XIV w. i są pozostałością dawnej w ieży m ieszkalnej, należącej do pomorskiego rodu Kleszczów.

L i p i e ( p o w . Ś w i d w i n ) . Prace badawcze archeologiczno-konserwatorskie prze­ prowadzone w 1. 1969—1970 ujaw niły fazy rozbudowy zamku należącego do biskupów kamieńskich. Pierw otnie (XIII w.) była to typowa dla terenów Pomorza Zachodniego wieża mieszkalna, którą w 1 poł. XIV w. rozbudowano do m odelu rycerskiego zam ­ ku pomorskiego. Badania archeologiczne ustaliły, że zamek w zniesiono w miejscu w czesnośredniowiecznego grodu pochodzącego prawdopodobnie z 2 poł. IX w. M i r o s ł a w i e c ( p o w. W a ł c z ) . Prace badawcze przeprowadzone w 1971 r. na ruinie (od X IX w.) barokowego pałacu polegały na wykonaniu kilku sondaży. U jaw ­ niono, że przed budowlą barokową z XVIII w. istniały tam zabudowania z X V I/ /XVII w., a być może również z XV w. Wydobyto dużo znalezisk z tych okresów. P o ł c z y n - Z d r ó j ( p o w. Ś w i d w i n ) . Prace badawcze i archeologiczno-konser­ watorskie przeprowadzone w 1. 1969—1972 pozwoliły na rozw arstw ienie składowych części budowli oraz ustalenie faz budowy zamku. W yniki tych badań um ożliw iły przy­ gotowanie dokumentacji odbudowy obiektu.

W ojewództwo koszalińskie ma dużo parkowych założeń ogrodowych, z których w iele obfituje w interesujące okazy drzew rodzimych i egzotyczn ych 5. Parki te są silnie zdew astow ane i zaniedbane. Od 1970 r. rozpoczęto przygotow yw anie dokum entacji, by można było objąć bezpośrednią ingerencją konserwatorską najcenniejsze założenia. Dotychczas opracowano dokumentacje dla parków w R a d a w n i c y i S t a r y m G r o n o w i e pow. Złotów, S t r z e k ę c i n i e pow. Koszalin, Ł u p a w i e pow. Słupsk. Dokumentacje te objęły następujące fazy projektowe: pomiar sytuacyjno w y ­ sokościowy, szczegółową inw entaryzację zieleni, ocenę w artości dendrologicznej, w y ­ tyczne dotyczące zabiegów pielęgnacyjnych. Dokumentację w ykonują PKZ Oddział Wrocław.

B u k o w o M o r s k i e ( p o w . S ł a w n o ) . Płyta nagrobna w kościele polsko-kato- lickim d. cysterskim z XV w., gotycka, marmurowa (marmur śląski szarozielony) — prostokątna, z rytym rysunkiem w polu (ryba w tarczy herbowej i sylw etka konia) i napisem w obrzeżu. Płyta pęknięta, narożniki uzupełnione cem entem , całość pokryta farbą olejną. Pow ierzchnię płyty oczyszczono m echanicznie i chem icznie (BB) z za­ prawy cem entowej i farby olejnej, pęknięcie i ubytki powierzchni założono tworzy­ w em sporządzonym z Epidianu 5 utwardzonego Z 1; jako w ypełniacza użyto pyłu m ar­ murowego. Narożniki dorobiono z odbitego z lewej strony tablicy marmuru, dopaso­ wano na trzpienie m osiężne i przyklejono klejem epoksydowym . Kolor płyty scalono patyną, całość przeciągnięto pastą hydrofobową. Prace w 1970 r. z kredytów konser­ watorskich w ykonał kons. St. Jaworski (Pracownia Rzeźby PKZ Warszawa).

C h a r n o w o p o w . S ł u p s k . Matka Boska z Dzieciątkiem — rzeźba z kościoła filialnego, ostatnie 30-lecie XIV w ., gotycka, drewniana (dąb), polichrom owana, p eł­ na, przyścienna, w arsztat pomorski. U sunięto zdobniki w koronie jako nieoryginalne oraz przemalowania — sposobem mechanicznym i za pomocą tam ponów ze spirytusu. Pow ierzchnię rzeźby, celem dezynfekcji, zmyto gam eksanem rozpuszczonym w tolu e­ nie. Prace w 1968 r. z kredytów konserwatorskich w ykonała mgr D. M itraszewska, badania laboratoryjne mgr P. Rudniewski (PKZ Oddział Warszawa).

C h a r n o w o ( p o w . S ł u p s k ) . Chrystus Ukrzyżowany — rzeźba z kościoła filia ln e­ go, ok. 1400 r. (krzyż nowy — warsztat ludowy X IX w.), gotycka, w arsztat pomorski, drewniana. Uszkodzona silnie przez szkodniki drewna (czynne). Całość oczyszczono z kurzu, usunięto przem alowania sposobem m echanicznym i chem icznym za pomocą tamponów ze spirytusu i pasty odstranowac. Przeprowadzono dezynsekcję, im preg­ nację w w inofleksie z gam eksanem rozpuszczonym w toluenie i acetonie. Po im ­ pregnacji zmyto powierzchnię obiektu acetonem. N ow e ramiona (dorobione podczas poprzedniej konserwacji) scalono kolorystycznie z całością. Polichrom ię krzyża utrw a­ lono metylocelulozą. Prace w 1968 r. z kredytów konserwatorskich w ykonała mgr D. M itraszewska, badania laboratoryjne mgr P. R udniewski (PKZ Oddział War­ szawa).

D a r ł o w o ( p o w. S ł a w n o ) . Portal barokowy z 1657 r. zam ontowany w 1725 r.

5. S. K o w n a s, A. S i e n i c k a . P a r k i, z a b y t k o w e d r z e w a i r e z e r w a t y w o j e w ó d z t w a k o s z a ­

w obecny budynek ratusza z szarozielonego piaskowca, drobnoziarnistego (Brenna), płaskorzeźbiony. Prace polegały na oczyszczeniu m echanicznym i chem icznym z łusz­ czących się farb olejnej i klejowych, utrwaleniu rozkładającego się piaskowca i uzu­ pełnieniu ubytków fleczkam i w odpowiednio dobranym kamieniu, przyklejonymi k le­ jem epoksydowym . Drobniejsze ubytki uzupełniono tworzywem sporządzonym z w a­ pna i cem entu, jako w ypełniacza użyto kruszywa z piaskowca (Brenna). Prace w 1970 r. w ykonali kons. L. M arkiewicz i H. Tomań (Pracownia Rzeźby PKZ Oddział Warszawa) z kredytów konserwatorskich.

D ę b n i c a p o w . C z ł u c h ó w . Grupa Ukrzyżowania z kościoła filialnego, poł. XVI w., późnogotycka, pomorski warsztat prowincjonalny, drewniana (dąb), polichro­ mowana. Obiekty silnie uszkodzone przez szkodniki drewna i urazy m echaniczne. Zachowane resztki oryginalnej polichromii przym ocowano do drewna em ulsją polio- octanu w inylu. Oczyszczono z brudu i kurzu, zaimpregnowano w inofleksem z tolue­ nem i zm yto acetonem, przewoskowano woskiem pszczelim z terpentyną. Prace w 1968 r. z kredytów konserwatorskich w ykonała mgr M. Krauze, badania laborato­ ryjne — mgr P. Rudniewski (PKZ Oddział Warszawa).

D ę b n o S t a r e ( p o w . B i a ł o g a r d ) . Tryptyk z kościoła filialnego z rzeźbioną sceną Zw iastow ania i rzeźbami św. Jana Ew angelisty i św. Bartłomieja (na rewersach m alowana Msza św. Grzegorza), pocz. XVI w. późnogotycki, w arsztat pomorski. Tryp­ tyk m iał osłabioną konstrukcję, w iele ruchomych i brakujących fragm entów rzeź­ biarskich. Obiekt zdem ontowano przeklejając osłabione części, uzupełniono ubytki; odstającą polichrom ię przymocowano do podłoża em ulsją polioctanu w inylu. Prze­ m alowania z nimbów usunięto sposobem m echanicznym , w m iejscach ubytków poło­ żono grunt kredow o-klejow y i po w yszlifow aniu dopunktowano braki polichromii, a ubytki złota dopełniono na pulm encie. Całość lekko przewoskowano. Prace w 1968 r. z kredytów konserwatorskich w ykonała Pracownia Sztuki Zdobniczej PKZ Oddział W arszawa pod kierunkiem mgr J. Łęczyńskiej.

M i e l ę c i n ( p o w . Wa ł c z ) . Matka Boska z Dzieciątkiem — rzeźba ze spalonego w 1954 r. kościoła filialnego, lata 70 XIV w., gotycka (typ tzw. „Madonna na lw ie”), w arsztat pomorski. W X IX w. umieszczona została w feretronie i przemalowana. U sunięto w arstw ę przem alowań (do drewna) sposobem m echanicznym i chem icz­ nym pastą odstranowac. D ezynsekcję i im pregnację przeprowadzono w w inofleksie z gam eksanem i toluenem rozpuszczonym w acetonie; następnie całość zm yto aceto­ nem i przew oskow ano w oskiem pszczelim. Prace z kredytów konserwatorskich w 1968 r. przeprowadziły mgr J. Łęczyńska i mgr D. M itraszewska, badania labora­ toryjne — mgr P. Rudniewski (PKZ Oddział Warszawa). Obiekt po konserwacji prze­ kazany został przez parafię rzym sko-katolicką w Tucznie Muzeum Pomorza Środko­ wego w Słupsku.

S t r a c h o m i n o ( p o w . K o s z a l i n ) . D wie rzeźbione płyty nagrobne i epitafium z kościoła poewangelickiego, należące do pomorskich rodów szlacheckich Kam yków i Podew ilsów . Płyty z 1605 i 1644 r. wykonane z białego marmuru, epitafium z 1718 r. (A. Schliitter?), piaskowce, z alabastrowymi figurami Diany i Herkulesa. Obiekty znacznie uszkodzone — rozbite na kilkanaście kawałków , w ielu elem entów brak. Po przew iezieniu do pracowni płyty oczyszczono, sklejono w szystkie części, a braki uzupełniono tym samym m ateriałem odcinanym ze spodniej części p łyt po czym po­ w ierzchnię zarzeźbiono. Pow stałe na odwrociu ubytki uzupełniono epidianem w y ­ pełnionym pyłem marmurowym. Rzeźbione elem enty (ubytki) epitafium i alabastro­ wych postaci po zm ontowaniu i sklejeniu w ym odelowano, przekuto w kam ieniu i ala­ bastrze i w m ontow ano na m iejsca braków. Prace z kredytów konserwatorskich w 1970 r. w ykonała Pracownia Rzeźby PKZ Warszawa pod kierunkiem K. Trze­ ciak. W 1972 r., po zakończeniu prac zabezpieczających w nawach kolegiaty w Ko­ łobrzegu, p łyty i epitafium zamontowano w przejściu między filaram i w ieży p ół­ nocnej.

K o ł o b r z e g . Plafon z pałacu .ul. Lenina 10, z kompozycją figuralną pośrodku — „Flora” w owalu otoczonym dekoracją m alarską im itującą wystrój sztukateryjny — z 1. 1816—1818, malowany na papierze czerpanym naklejonym na strop konstrukcji drewnianęj, z podsiębitką trzcinową tynkowaną. Kompozycja figuralna — tempera, gwasz; dekoracja — technika klejowa. Ze w zględu na zły stan techniczny oraz ko­ nieczność przeprowadzenia remontu budynku, polichrom ię wraz z podłożem papiero­ wym zdjęto i przewieziono do pracowni. Przed zdjęciem utwardzono ją 25% roz­ tworem żelatyny w ciepłej wodzie. Przy zdejm owaniu plafon pocięto na poszczególne

Malarstwo ścienne

11. S ła wsko (pow. S ł a w ­ no), kościół filialny p.w. św. Piotra i Pawła, obraz „Sąd Ostateczny"; a — po w y m o n to w a n iu i w s tę p n y m oczyszczeniu, 1968 г., Ъ — stan po k o n ­ serwacji, 1968 r. (fot. S. Wójcik) .

12. Człuchów, portr et tru ­ m ie n n y N.N. m ę ż c z y z n y , stan przed konserw acją — 1960 r. (fot. F. Lacho­ wicz)

elem enty (pasy, kasetony itp.), w ykonując uprzednio rysunek układu, i w stępnie oczyszczono z zaprawy. Następnie (w pracowni) dokładnie oczyszczono odwrocie i przeprowadzono dezynfekcję tym olem w spirytusie oraz zdublowano papierem na­ tron na klajster pszenny z dodatkiem fluorku sodu 0,5 na 1 1. rozczynu. U bytki uzu­ pełniono papierem czerpanym z fabryki Mirków. Nieduże ubytki w ypunktow ano drobną kreską suchymi barwnikam i na spoiwie alkoholu poliw inylowego. Rekon­ strukcje w ykonano techniką tem perową, faksym ilow o, bez rozdzielania kreską, gdyż utrzym ane są małe różnice w tonie, odróżniające oryginał od rekonstrukcji. Po za­ kończeniu prac budowlanych trw ających od 1972 r. plafon zostanie zam ontowany w swym pierwotnym m iejscu, w sali I piętra. Prace z kredytów konserwatorskich w 1. 1969— 1972 w ykonały Zakłady A rtystyczne ZPAP Doświadczalne Pracow nie P la ­ styczne w Łodzi (art. kons. K. i S. Stawiccy, D. Majdowa, A. Ziółkow ska, E. P i­ lawa).

S ł a w s k o ( p o w . S ł a w n o ) . Scena Sądu Ostatecznego w kościele filialnym pw. śś. Piotra i Paw ła z XVII w., barokowa, malowana na deskach sosnowych tem ­ perą klejow ą na cienkiej w arstw ie, bez w łaściw ego gruntu. Odsłonięta w 1967 r. w czasie prac konserwatorskich znajdowała się na deskach szalujących przejście z w ieży do nawy. Zapewne w X IX w., w trakcie m ontowania organów i chóru m u­ zycznego, zniszczono część obrazu w ycinając niew ielkie przejście do w ieży, a pozo­ stałość zatynkowano. Przeprowadzone w 1968 r. prace polegały na w ym ontowaniu de­ sek, w stępnym oczyszczeniu odwrocia (il. 11 a), nasyceniu powierzchniowo i zastrzy­ kami antoksem oraz zaim pregnowaniu w inofleksem . W arstwę malarską nasycono em ulsją wodną polioctanu w inylu (zastrzykami i powierzchniowo). Brakujące deski uzupełniono dobrze wysuszoną deską sosnową. Otwory po gwoździach oraz drobne ubytki drewna uzupełniono kitem trocinow o-epoksydow ym z dodatkiem polioctanu w inylu z alkoholem etylow ym . Punktowano kreską poziomą bez podkładu, b arw ni­ kami na spoiw ie tem perowym ; bardziej zniszczonych partii nie rekonstruowano. Obraz zm ontowano w specjalnie skonstruowanej drewnianej ramie, ujm ującej dw u ­ stronnie deski i wiążącej całość (il. 11 b). Po zakończeniu prac obraz zawieszono w p ół­ nocnej naw ie, w m iejscu zam urowanego okna. Prace z kredytów konserwatorskich w ykonał mgr S. Wójcik (PSP Koszalin).

Z a k r z e w o ( p o w . Z ł o t ó w ) . M alowidła ścienne (kazeina na mokrym tynku) z sali w idowiskow ej Gromadzkiego Ośrodka Kultury tzw. „Domu Polskiego”, przed­ staw iające „Polski Rok Obrzędowy”, w ykonane przez art. piast. J. Kłopocką w 1937 r. na zlecenie działaczy Związku Polaków w Niemczech. Zam alowane przez hitlerow ców w 1939 r. jako sym bol polskości tych ziem. W 1972 r., w związku z 50 rocznicą zało­ żenia Związku Polaków w Niem czech (z inicjatyw y byłych działaczy polonijnych), przystąpiono do prac konserwatorskich. Pobiałę usunięto m echanicznie (na mokro), pęcherze tynku podklejono za pomocą 10—20°/o em ulsji wodnej polioctanu w inylu; w spękaniach założono dodatkowo „gwoździe” — w kręty z m iedzianymi podkładkami. Rozłożoną farbą i zaprawą utrwalono przez w ielokrotne rozpylanie 1—2% m iesza­ niny roztworu alkoholu poliw inylow ego i polioctanu w inylu w em ulsji wodnej. U bytki tynku uzupełniono zaprawą w apienno-piaskow ą (wapno kilkuletnie). W szyst­ kie kity założono pobiałką wapienną i punktowano m alowidło jednolitą plamą barwną barwnikam i w proszku — jako spoiwa użyto w odnego roztworu alkoholu p oliw in ylo­ wego. Prace z kredytów konserwatorskich w ykonał mgr S. Wójcik (PSP Koszalin).

C z ł u c h ó w . Dwa portrety trum ienne z kościoła parafialnego, X VII/XV III i 2 poł. XVIII w., olej na blasze cynowej. Blachę wyprostowano, częściowo przy użyciu prasy mechanicznej. Lico portretów oczyszczono z zabrudzeń i pociem niałego werniksu m ieszanką am oniak-alkohol, zaw erniksowano w erniksem m astyksowym , a ubytki farby uzupełniono farbami żywicznym i i przeciągnięto pastą woskow ą (il. il. 12 i 13). Prace z kredytów konserwatorskich w ykonały mgr M. Skulska i mgr D. Mikołajków (PKZ Oddział Warszawa).

D a r ł o w o ( p o w. S ł a w n o ) . Portret kobiecy z Muzeum Regionalnego, k. XVIII w., olej na płótnie, owalny. Obraz pokryty ściem niałym werniksem , osłabiona struktura płótna. W 1972 r. przeprowadzono prace konserwatorskie. Ze względu na znajdujący się na odwrociu napis zastosowano dublaż przeźroczysty z tkaniny szklanej. Po przeprowadzeniu badań do m asy dublażowej użyto żyw icy ketonharz N. Po zdublo­ w aniu obrazu usunięto werniks m ieszaniną toluenu i spirytusu; ubytki zakitowano i zapunktowano. Prace z kredytów konserwatorskich w ykonała mgr A. Koch (PKZ Oddział Gdańsk).

S z c z e c i n e k . Portret kobiecy, m alowany w Dreźnie w 1866 r. H. Müller, olej na płótnie, owalny, należący do Kazimierza Konrada, obywatela szwedzkiego p olskie­ go pochodzenia, który nie uzyskawszy zgody w yw iezienia obrazu za granicę przekazał go na fundusz Centrum Zdrowia Dziecka. Poniew aż obraz był w bardzo złym stanie, poddano go zabiegom konserwatorskim na koszt W ojewódzkiego Konserwatora Za­ bytków. W ykonane w 1969 r. prace polegały na usunięciu starych łatek, w yprosto­ w aniu sfalow anego płótna przez zastosowanie kompresów, zdublowaniu na m asę w oskową i uzupełnieniu ubytków łatkami i m asą kredową z żywicą syntetyczną. Powierzchnię obrazu pokryto cienką w arstwą werniksu m astyksowego; punktowano techniką żywiczną. Dorobiono krosno cyrklowe i ramę. Prace wykonała art. piast. I. Laudańska (PKZ Oddział Warszawa). W 1970 r. portret przekazano Radzie Ochrony Pom ników Walki i M ęczeństwa w W arszawie, z przeznaczeniem dla Centrum Zdro­ wia Dziecka.

B o l e s z e w o ( p o w . S ł a w n o ) . Ołtarz z kościoła filialnego pw. Najśw. Serca Jezusa, renesansowy z ok. 1600 r., z późnogotycką grupą rzeźbiarską Ukrzyżowanie z 2 poł. XVI w., w ykonany z drewna sosnowego (elem enty rzeźbiarskie — drewno lipow e, rzeźby gotyckie — drewno dębowe), rzeźbiony, polichromowany, przemalowany olejno. Obiekt rozmontowano, poddano dezynfekcji antoksem , zaimpregnowano 20% roztworem w inofleksu MP 400 w toluenie. Luźne części przeklejono żywicą epoksy­ dową Epidian 5. Przem alowania na płaszczyznach usunięto pastą o składzie: 5 cz. b en­ zenu, 0,5 cz. alkoholu etylowego, 0,5 cz. acetonu, 1 cz. parafiny; przem alowania z partii rzeźbionych usunięto mechanicznie. Polichromia oryginalna zachowana sto­ sunkowo dobrze, z w yjątkiem rzeźb Matki Boskiej i św. Jana (polichromii na nich nie rekonstruowano). Ubytki drewna uzupełniono kitem epoksydowo-trocinowym , natom iast zniszczone praw ie całkowicie drewno puttów po usunięciu mączki drzew­ nej w ypełniono ciepłym kitem trocinowo-woskowym . N iew ielkie ubytki polichromii

M alarstwo sztalugowe

13. Człuchów, portret t r u ­ mienn y N.N. szlachcica, stan po konserw acji — 1968 r. (fot. P K Z — K. Ko w a lsk a )

S p r z ę ty kościelne

14. Boleszewo (pow. S ła ­ wno), ołtarz z kościoła filialnego, stan po k o n ­ serwacji — 1969 r. (fot. S. Wójcik)

15. Tuczno, kościół para­

fialny p.w. NPMarii,

w n ętrze i ołtarz głów ny, stan przed konserw acją — 1965 r. (fot. F. Pta- szyński)

Rzemiosło arty styc zne

Militaria

ołtarza uzupełniono, w ypełniając je uprzednio kitem kredowym na alkoholu poli­ w inylow ym . Całość zawoskowano (il. 14). Prace z kredytów konserwatorskich i środ­ ków użytkow nika w ykonał w 1. 1968—1969 mgr S. Wójcik (PSP Koszalin).

T u c z n o ( p o w . W a ł c z ) . Ołtarz głów ny fundacji S. Tuczyńskiego i jego żony z kościoła parafialnego pw W niebowzięcia NPMarii z 1. 1640—1663, związany z w ar­ sztatem pelplińskim , drewniany, architektoniczny, przyścienny, jednokondygnacyjny ze zw ieńczeniem , polichrom owany (il. 15). Ołtarz zdem ontowano na 26 części; dezyn­ sekcję w ykonano roztworem lindanu w toluenie; polichromię zabezpieczono wodnym roztworem em ulsji disapol, wzm ocniono konstrukcję wym ieniając najbardziej znisz­ czone elem enty. Przem alowania usuw ano m echanicznie i chemicznie za pomocą pasty ostranowac; im pregnację poszczególnych części wykonano przez nasączanie i zastrzyki — w inofleksu w toluenie i acetonie. U bytki zaprawy uzupełniono masą kredową i w ypunktow ano ubytki polichromii, złocenia uzupełniono złotem płatko­ w ym i proszkowym na podłożu pulm entowym . Obrazy: Koronacja NPMarii, Komunia św. Stanisław a Kostki, Sw. Kazimierz i Sw. Wacław — olej na płótnie, dwa pierwsze barokowe z 1. 1640—1663 (warsztat Hermana Hana), pozostałe (z uszaków) z X IX w. Częściowo przem alowane, werniks rozłożony, płótno nadwątlone, przybite do desek gwoździami. Obrazy zdublowano na wosk, przem alowania usunięto m ieszanką alko­ holu z acetonem, zakitowano ubytki masą kredow o-alkoholową i zawerniksowano, następnie zapunktowano techniką żywiczną. Wykonano nowe krosna. Z obrazu Ko­ ronacja zdjęto sukienkę, korony, berła i kadzielnice — srebrne, złocone, nałożone w XVIII w., poddano je zabiegom konserwatorskim i zm ontowano jako oddzielny obraz, dom alowując jedynie twarz i ręce M atki Boskiej. Całość zm ontowano po­ nownie w kościele, gdzie przekazano również obraz ze srebrnymi blachami. Prace z kredytów konserwatorskich wykonali: architektura ołtarza w 1. 1969— 1972 — cały Zespół Pracowni Sztuki Zdobniczej (PKZ Oddział Warszawa) pod kierunkiem mgr D. M itraszewskiej ; konserwacja obrazów w 1970 r. — A. Kozłowska-Sonik,. Z. Krupińska, W. K w iatkow ska, J. Kolińska. Kopię obrazu Sw. W acława, który zaginął w czasie transportu do pracowni PKZ, wykonała na podstawie zdjęć i ana­ logii z obrazem Św. Kazimierza (kolorystyka) mgr J. Kolińska (olej na płótnie na zaprawie barwionej). Konserwację srebrnych blach przeprowadził w 1970 r. mgr. M. Lesiak, badania laboratoryjne mgr P. Rudniewski, dokumentację historyczną mgr M. Puciata (PKZ Oddział Warszawa).

Trzy piece flam andzkie z XVIII w., z piwrüc ratusza Kołobrzeskiego (przeniesione tu w 1913— 1914 r. z innego m iejsca), m alow ane w ornamenty i sceny figuralne — błękit na białym tle. Silnie zniszczone, lico częściowo uszkodzone, brzegi i styki połamane, w iele k afli potłuczonych, część n iew łaściw ie uzupełniona. Piece rozebrano w 1969 r. i przewieziono do pracowni. D okładnie oczyszczone i dopasowane fragm enty klejono żyw icam i epoksydowym i araldit i epidian 5. Do punktowania ubytków użyto farb akrylowych lub barwników z w erniksem damarowym jako spoiwem. Do uzupełniania brakujących fragm entów zastosowano kilka technik: I — za pomocą gipsu z klejem , utwardzonego form aliną, II — cem entem dentystycznym protos, III — żywicą epoksy­ dową epidian + w ypełniacz (gips lub kreda). Tą m etodą wykonano w szystkie w zm oc­ nienia konstrukcyjne (odwrocia kafli), IV — częściową rekonstrukcję wykonaną na n tw ych białych kaflach (berlinkach), odpowiednio przyciętych i po w ypaleniu sk le­ jonych z fragm entami oryginałów. Ponadto wykonano całkow itą rekonstrukcję 31 bra­ kujących kafli; m alowano je farbami ceramicznymi naszkliwnym i i wypalano. Prace z kredytów konserwatorskich wykonano w 1. 1970—1972 w Pracowni Sztuki Zdobni­ czej (PKZ Oddział Warszawa). Prace k on serw atorsk ie'— zespół pod kierunkiem mgr M. Baranowskiego, rekonstrukcje — zespół pod kierunkiem mgr D. M itraszew­ skiej, konserw acja części żeliw nych — mgr M. Lesiak, dokumentacja historyczna — mgr M. Puciata. Piece po odbudowie pałacu przy ul. Lenina 10 w Kołobrzegu, prze­ znaczonego na dział historii miasta, Muzeum Oręża Polskiego, zmontowane zostaną jako eksponaty.

Waga ratuszowa z XVII w. z muzeum Kołobrzeskiego, odnaleziona w 1954 r. na złomie, o udźwigu 500 kg (dł. belki 231 cm), z licznym i napisami i cechami. Obiekt silnie skorodowany, z głębokim i wżeram i korozji; powierzchnia nieczytelna. Wagę zde­ montowano, oczyszczono m echanicznie i chem icznie środkami opartymi na bazie kwasu fosforowego, dokładnie w ypłukano w w odzie destylowanej i zabezpieczono woskiem . Prace z kredytów konserwatorskich w ykonał w 1969 r. mgr M. Lesiak (Zakłady A rtystyczne ZPAP, D ośw iadczalne Pracownie Plastyczne w Łodzi).

Poddano zabiegom konserwatorskim następujące m ilitaria z Muzeum Regionalnego w Darłowie:

16. Kołobrzeg, lufa a r ­ matnia z XVIII w., stan po konserw acji — 1970 r. (fot. S. Wójcik)

Miecz dwuręczny z XIV w., wyrób passowski, Niemcy. Powierzchnia silnie skorodo­ w ana, n iew łaściw ie zabezpieczona związkam i tłuszczowymi. Zabezpieczenia te u sun ię­ to rozpuszczalnikami organicznymi, rdzę — m echanicznie i chem icznie przy użyciu preparatu opartego na kwasie fosforowym. Po dokładnym przemyciu i osuszeniu w podwyższonej temperaturze, powierzchnię zabezpieczono w oskiem m ikrokrysta­ licznym kosm olloid SOH. Prace wykonano w 1968 r.

Zbroja szwedzka z XVI w. (komplet), z blachy kutej, gładka, nitowana. Zniszczona przez korozję, pomalowana na czarno, z krawędziami pozłacanymi na mikstion. Zbroję zdem ontowano, farbę usunięto chem icznie i m echanicznie przy użyciu na­ rzędzi dentystycznych. Korozję usunięto stosując kąpiele 3% i 5°/o roztworu sześcio- fosf oranu sodu w wodzie destylow anej, zmyto i osuszono lampami prom ienniko­ wymi. Zrekonstruowano ubytki (fragmenty naram iennika, sprzączki, rzemienie), p o­ wierzchnię zabezpieczono m ikrokrystalicznym w oskiem kosmolloid SOH. Obie prace z kredytów konserwatorskich (zbroja w 1972 r.) w ykonał mgr M. Lesiak (PKZ Od­ dział Warszawa).

Zakonserwowano z kredytów konserwatorskich następujące m ilitaria z Muzeum Orę­ ża Polskiego w Kołobrzegu: samopał z zam kiem kołowym z poł. XVII w. (Niemcy) i kolczugę o bliżej nieokreślonym czasie powstania. Silnie skorodowane części m etalo­ w e oczyszczono m echanicznie i chem icznie i zabezpieczono w oskiem m ikrokrystalicz­ nym kosm olloid 80 H. Drewno łoża stoczone przez larwy owadów nasycono roztworem w inofleksu MP400 w dwutlenku etylenu, a ubytki w ypełniono kitami trocinowym i. Dla ochrony kolczugi przed w pływam i atmosferycznym i i urazami m echanicznym i, wykonano ze szkła organicznego (metapleks) szablon do nałożenia kolczugi oraz ga­ blotę. Prace w 1968 r. wykonał mgr M. Lesiak (PKZ Oddział Warszawa). Cztery lufy armatnie z XVIII w. (1768 i 1789) wydobyte z ziemi na m iejscowym cmentarzu, gdzie wkopane do połowy służyły jako słupki przy ogrodzeniu pomnika. Lufy oczyszczono m echanicznie i chemicznie z korozji oraz w arstw y lakieru nitro i minii i zabezpie­ czono w arstw ą oleju w azelinowego na gorąco (il. 16). Prace w 1970 r. w ykonał mgr S. Wójcik (PSP Koszalin).

Dla Muzeum R egionalnego w Szczecinku z kredytów konserwatorskich w ykonano » konserw ację następujących m ilitariów: kuszy z XV w., strzelby kapiszonowej i m usz­ kietu z X V II w. Obiekty w złym stanie, n iew łaściw ie zabezpieczane uprzednio — drewno zniszczone przez drewnojady, części m etalow e skorodowane, całość pokryta grubą w arstw ą lakieru. Obiekty zdemontowano, usunięto lakier chem icznie benzyną, acetonem i chloroformem. Części drewniane zdezynfekowano preparatem 2% p enta- chlorophenolu rozpuszczonego w ksylam icie i nasączono wielokrotnie 7% w in oflek- sem w toluenie. Ubytki zrekonstruowano odpowiednim gatunkiem drewna. Z części żelaznych korozję usunięto chem icznie 3% i 5% roztworem sześciofosforanu sodu w wodzie destylowanej i m echanicznie przy użyciu narzędzi dentystycznych. Całość zabezpieczono m ikrokrystalinowym w oskiem kosmolloid 80 H. Prace w ykonał w 1972 r. m gr M. Lesiak (PKZ Oddział Warszawa).

Mapa Polski ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Darłowie, wydana tajnie w Cze­ chosłow acji przez posłów polskich na Sejm Rzeszy Niem ieckiej „Ku upam iętnieniu uchwalenia przez Sejm Pruski prawa o w yw łaszczeniu Polaków z ziem i ojczystej oraz zakazu używania języka polskiego na zebraniach” (proj. S. Tom aszewski), lito ­ grafia barwna, druk Praga (Słowiański Zakład Litograficzny F. Dedek). Uszkodzona na skutek w ilgoci i niew łaściw ych zabiegów restauratorskich — duże ubytki w dolnej partii m apy. Dezynsekcję przeprowadzono rotanoksem w komorze próżniowej, na­ stępnie usunięto zacieki i plam y za pomocą chloraminy T 20 q na 11. wody d estylo­ w anej. U sunięto zbutwiałe płótno lniane z odwrocia, nasycono osłabiony papier roz­ tworem płynnej żelatyny i po w yschnięciu podklejono cienką bibułką japońską.

Grafika

S T A N I S Ł A W H E R B S T

(1907—1973)

Ubytki i rozdarcia uzupełnionio papierem zbliżonym do papieru obiektu. Ubytki rysunkowe uzupełniono w technice kserograficznej, podm alowując temperą. Całość podklejono grubym papierem japońskim. Do odbitek kserograficznych posłużył egzem ­ plarz mapy ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie. Prace z kredytów kon­ serwatorskich w ykonał w 1971 r. E. Pilaw a, Pracownia Konserwacji Grafiki i Książki Zabytkowej (PKZ oddział Warszawa).

Starodruki. Pracownia Konserwacji Grafiki i Książki Zabytkowej PKZ Oddział War­ szawa na zlecenie W ojewódzkiego Konserwatora Zabytków przeprowadziła w 1. 1968— 1971 konserwację 4 starodruków z XV—XVIII w. i 26 map Pomorza Zachodniego i Brandenburgii ze zbiorów Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku oraz staro­ druku Postylla Kościoła Powszechnego Apostolskiego (Krzysztof Kraiński), wydanego w Łaszczowie w 1611 r., ze zbiorów Muzeum w Szczecinku.

Danuta P taszyńska

W SPO M N IE N IA PO ŚM IER TN E

Różnorodność zainteresow ań i prac naukowych prof, dr Stanisława Herbsta była ogromna: historia wojskowości, historia gospodarcza ze szczególnym uwzględnieniem m iast i Warszawy, historia kultury umysłowej i artystycznej, historia architektury a zwłaszcza budownictwa obronnego, historia urbanistyki oraz geografia historycz­ na. Trzeba dodać do tego, że był znakomitym erudytą w zakresie wyżej w spom n ia­ nych dziedzin od w ieku XVI aż po drugą wojnę św iatow ą i że im ponował znajo­ mością źródeł archiwalnych i literatury.

Urodził się w Rakvere w Estonii 12 lipca 1907 r.; był synem Wacława i Marii z No- wohońskich. w 1926 r. ukończywszy w arszawskie gimnazjum im. Batorego rozpoczął studia historii i historii sztuki na U niw ersytecie Warszawskim otrzymując m agi­ sterium w 1929 r. W dwa lata później na podstawie rozprawy o w ojnie polsko- szwedzkiej 1600—1601 otrzymał tytuł doktorski. Równolegle od października 1928 do września 1932 r. pracował jako asystent w redakcji „Nauki P olskiej” w ydaw anej z funduszów kasy im. Mianowskiego. Następnie do sierpnia 1933 przebywał w Toru­ niu prowadząc badania nad dziejami cechów rzem ieślniczych tego miasta. W wyniku tych prac powstała fundam entalna rozprawa „Toruńskie cechy rzem ieślnicze”. (To­ ruń 1933). Rok szkolny 1933/34 pośw ięcił na pracę pedagogiczną ucząc historii w gim ­ nazjum państw owym im. T. Zana w Pruszkowie k. Warszawy. W latach 1935—37 był urzędnikiem M inisterstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego a rów ­ nocześnie od 1935 r. pracował jako starszy asystent w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki W arszawskiej, gdzie prowadził badania nad historią fortyfikacji i in- wentaryzował tego rodzaju zabytki w terenie. Od 1938 r. został redaktorem w yd a­ wanego przez Zakład „Biuletynu Historii Sztuki i K ultury”. W okresie okupacji hitlerowskiej pracował pod pseudonimem Chrobot w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK a także był członkiem kom isji do spraw muzeów i ochrony zabytków Departamentu Oświaty Delegatury Rządu. W latach 1943—44 prowadził w ykłady na tajnych kompletach Wolnej W szechnicy Polskiej. Od października 1940 do listopada 1948 pracował w Bibliotece U niwersytetu W arszawskiego ratując w 1944 r. księgozbiór przed barbarzyńskim niszczeniem przez okupanta.

Po w yzw oleniu Warszawy podjął pracę w M inisterstwie Kultury i Sztuki prowadząc od 1 kw ietnia 1945 r. sekcję dokumentacyjną Państw ow ego Instytutu Historii Sztuki. Kierowana przez niego placówka rozwinęła się niebyw ale i przekształciła od 1 stycz­ nia 1950 r. w Biuro Studiów przy Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków. W latach 1951—52 był naczelnikiem Wydziału Dokumentacji Prac Konserwatorskich w Departamencie Ochrony i Konserwacji Zabytków a przez dziesięć lat (19*51—59) był przewodniczącym Kom itetu Redakcyjnego „Ochrony Zabytków” i zaw sze znaj­ dował czas by zapoznać się z m ateriałami przygotowywanym i do kolejnego numeru. Równolegle rozwijała się jego kariera naukowa. Habilitował się w 1946 r. a od listo ­ pada 1948 r. był docentem historii Polski nowożytnej UW. W latach 1946—47 pro­ wadził w ykłady na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej a w 1950 r. w Instytucie Pedagogicznym. Od 1953 r. kierował pracami Zakładu A tlasu H isto­ rycznego Instytutu H istorii PAN. W 1954 został profesorem nadzwyczajnym a w 1961 r.