R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X X III, NR 3—4, W A R SZ A W A 1982
ROMUALD SCHILD
STR A TY G R A FIA ARCH EOLO GICZN A WYDM ŚRÓDLĄDOW YCH W ID ZIANA Z M AZOW SZA
Instytut Historii Kultury Materialnej PAN w Warszawie
P ierw sze b ad ania stanow isk w ydm ow ych M azowsza sięgają ro k u 1870, kied y to Jó zef P rzybo ro w sk i o d k ry ł m ate ria ły archeologiczne, p a leolityczne, m ezolityczne i późniejsze na deflacy jn y ch pow ierzchniach kom pleksu w ydm ow ego w Ośnicy koło Płocka. N astępn e odkrycia do konano w rejo n ie W arszaw y, w dorzeczu W kry, Św idra, W ieprza i Tyś- m ienicy. Nieco później rów nież Z y g m u n t G loger zajął się w y dm am i w K obylinie koło W ysokiego M azowieckiego. W końcu X IX w ieku D.A. Sam okw asow p row adził in ten sy w n e zbiory pow ierzchniow e n a sta n o w iskach w ydm ow ych, szczególnie w okolicach W arszaw y, a jego m a te ria ły z M arek stanow iły jeden z najbo g atszych zbiorów narzędzi k rz e m ienny ch ówcześnie zgrom adzonych z w yd m [5, 6].
Ju ż w początkach X X w., w lata ch p o p rzedzających I w ojnę św iato wą, rozpoczęły się system atyczne b adan ia stanow isk w ydm ow ych p ro w adzone głów nie przez L. K ozłowskiego (Płudy), S. K rukow skiego (Płu- dy, Ś w id ry W ielkie) i częściowo przez K. S tołychw ę (Św idry W ielkie I i II — Górki). Podobnie ja k w latach poprzedzających ograniczały się one w yłącznie do zbiorów z pow ierzchni d eflacyjnych odw iedzanych se zonowo.
Po pierw szej w ojnie św iatow ej szczególnie w yd m y podw arszaw skie sta ły się c e n tru m zaintereso w an ia badaczy p aleo litu środow iska w a r szawskiego, uw ażano bowiem , że w łaśnie tu rozw iąże się p ro blem y chronologiczne i k u ltu ro w e późnego p aleo litu N iżu E uropejskiego. W te dy też po raz pierw szy zdano sobie spraw ę, że chronologia późnego p a leolitu w iąże się n iero zerw aln ie z chronologią w ydm śródlądow ych Niżu E uropejskiego. Rów nież w tedy, w b rew dość pow szechnem u przek o n an iu geografów , sform ułow aniu uległ pogląd archeologów paleolitu, że w ydm y śródlądow e są zjaw iskiem późnoplejstoceńskim .
N ajb ard ziej in te n sy w n a działalność badaw cza okresu międzywojen-r nego skupiała się na M azowszu, w okolicaęh W arszaw y, a w szczególno
60 R. Schild
ści u ujścia Ś w idra w Ś w id rach W ielkich i M ałych, n a w ydm ach, k tó re dziś uleg ły całkow itej zagładzie. B adania w Ś w idrach W ielkich I by ły prow adzone przez S. K rukow skiego i L. Saw ickiego w lata ch 1919-1923 i potem oddzielnie przez w ym ienionych badaczy do ro k u 1934 (L. S a wicki) i 1936 (S. K rukow ski). W ty ch sam ych lata ch badane były Św idry W ielkie II — G órki i stanow iska w Ś w idrach M ałych.
P race badaw cze u ujścia Ś w id ra ograniczały się głów nie do p ow ierz chniow ych zbiorów m ateriałów , k tó ry m tow arzyszy ły niew ielkie prace w ykopaliskow e o c h a ra k te rz e stra ty g ra fic zn y m . S tan ow iły one p o d sta wę ogłoszonych w okresie m iędzyw o jen n y m danych o archeologicznej stra ty g ra fii w ydm śródlądow ych.
W w y n ik u p rac prow adzonych u ujścia Ś w id ra zarysow ały się dw a przeciw staw ne poglądy dotyczące archeologicznej stra ty g ra fii badan y ch w ydm . Z daniem L. Saw ickiego n a jsta rsz e m a te ria ły archeologiczne zw iązane z tzw. przem ysłem św iderskim I spoczyw ać m iały w spągu w yd m y Ś w idry W ielkie II — Górki, leżącej bezpośrednio na tarasie p r a skim (Ha) W isły. N atom iast nieco młodsze, lecz rów nież paleolityczne za b y tk i tzw . p rzem y słu św iderskiego II zalegały nieco w yżej — w p od glebiu najn iższej w a rstw y próchn icy [16, 17, 19].
N atom iast K r u k o w s k i był innego zdania. T w ierdził m ianow icie, że starszy z w y różn ian y ch przez niego przem ysłów , tzw . przem y sł św i d erski (uw ażany w ted y za n a jsta rsz y człon cy klu m azow szańskiego), zo sta ł w y d o b y ty na stan ow isk u Ś w id ry W ielkie I ze ,,zbielicow anej p ró chn icy ” , k ry ją c ej w ierzch aluw iów ta ra s u praskiego. N atom iast p rz e m ysł płu d zki (uznaw any za m łodszy człon cyklu m azow szańskiego) za lega! w „ru d aw y m p o d glebiu” w stropie w zgórka w ydm ow ego Św idrów W ielkich II [11].
Ówczesne pró by datow ań zarów no w ydm , jak i spoczyw ających w nich m ateriałó w archeologicznych z konieczności m usiały się ograniczać do chronologii ściśle geologicznej, o p artej n a przypuszczalnym w ieku m łodszych tarasów W isły w jej odcinku p odw arszaw skim oraz ch ro n o logii tarasó w K am ien n ej i D rzew iczki w Polsce środkow ej [16-20]. C h ro nologia tarasów , ze w zględów oczyw istych, m ogła w yznaczyć ty lko d a ty
ante q u e m , ponadto ich w iek b ył u stalon y na podstaw ie bardzo ogólnych
p rzesłan ek m orfologicznych. Mimo ty ch niew ątp liw y ch b rak ów S a w i e - к i b ył przekonany, że stanow iska w Ś w id rach są w ieku późnoplejstoceń- skiego i um ieszczał je w końcu swego podziału pleistocenu Polski. Nie w y d aje się m ożliw e porów nanie chronologiczne sch em atu Saw ickiego z istn iejący m dziś podziałem górnego pleistocenu. P ew ne jest natom iast, iż tzw. przem ysł św iderski I um ieszczany był w okresie poprzedzającym tzw . fazę pom orską zlodow acenia bałtyckiego [19], a przem ysł św iderski
Rys.. 1. Plan hypsometryczny wyspy w Całowaniu, roz mieszczenie wykopów oraz linia głównego przekroju A-B
według S c h i l d a [22]
Contour map of the sandy island at Całowanie showing location of cuts and trenches as well as the line of the
main cross-section A-В, according to S c h i l d [22]
Stra tyg raf ia arc h eo lo gi czn a w yd m M a zo w sz a ß i
62 R. Schild
K r u k o w s k i z kolei chciał ustalić w iek późnego p aleo litu Polski w oparciu o tzw . m etodę zonograficzną [11], k tó ra zakładała kolejne po jaw ianie się osadnictw a ludzkiego n a obszarach opuszczanych przez lo dowiec, zgodnie z ówcześnie w y różn ian y m i etap am i jego reg resji. S tąd też tzw . p rzem ysły św iderski i w yględow ski — uznane za n a jsta rsz e — korelow ane były z in te rsta d ia le m po p rzedzającym utw orzenie m oren czołow ych ,,bałtyckich ,,, o k reślan y ch jako W ürm III. N atom iast p rz e m y sł tzw . płudzki, zdaniem K r u k o w s k i e g o , m ógł istnieć w A lle- r0dzie [11].
J e st rzeczą oczywistą, iż w szytkie p ró b y ustalen ia szczegółowej ch ro nologii późnego p aleo litu Polski w okresie m iędzyw ojennym m ogły m ieć w yłącznie c h a ra k te r in tu icy jn y . Słabości sch em atu chronologii późnego pleistocenu, b ra k bezpośrednich d atow ań palinologicznych i zw iązku z fazam i B a łty k u pow odow ały, że nie o p arły się one próbie czasu. Co więcej, analiza p rofilów i w ystępow anie zabytków kom pleksu stanow isk w okolicach Św idrów zm uszała do pew n ej rew izji p rz y ję ty c h ustaleń stra ty g ra fic zn y c h . O kazało się, iż w ydm a G órki w Ś w idrach W ielkich II zaw ierała dw ie gleby kopalne, dobrze rozw inięte (a więc n ajp e w n ie j holoceńskie), p rz y k ry te przez w spółczesne eolium piaskow e [16, 17, 19]. Miąższość w ydm y pod najniższą próchnicą w ynosiła w p rzy bliżeniu 1 m. N atom iast pozycja krzyżyków sym bolizujących tzw. przem ysł św id e r ski I n a stano w isk u G órki w skazuje, że m a te ria ły k rzem ienne spoczy w ały na głębokości od 25 do 60 cm poniżej poziom u próchnicznego n a j niższej gleby w b e z stru k tu ra ln y c h piask ach w ydm ow ych [19] (rys. 1), n ajpraw do po do bn iej w poziom ie В tej gleby. Pozycja ta jest typow a dla w szystkich stanow isk paleolityczn ych i m ezolitycznych, zalegających n a w ydm ach już po okresie ich sedym entacji. W iąże się ona głów nie z pio now ym i p rzesuw an iem m ateriałó w w poziom ach glebow ych, zw iązanym z działalnością korzeni, zw ierząt ry ją c y ch oraz u padkam i drzew i p o w staw aniem w ykrotów . Nie m a więc żadnych obiekty w ny ch p rze sła nek, by m ożna było uznać, iż k tó rak o lw iek z w ydm badanych w p o b li żu ujścia Ś w idra zaw ierała m ate ria ły archeologiczne pozostaw ione p rzed lub w czasie jej sedym entacji. Jed n o ty lk o u stalen ie zdaje się być p e w ne. W ydm y ujścia Ś w id ra zostały odłożone na piaskach alu w ialn y ch (Św idry W ielkie II — Górki) i piaszczystych m adach (Św idry M ałe III) najniższego pleistoceńskiego ta ra s u W isły (tzw. praskiego), leżącego tu na w ysokości około 91-93 m n.p.m . N atom iast osadnictw o paleolityczne — n a jsta rsz e na ty m obszarze — m iało m iejsce już po okresie sed y m en tac ji n a jsta rsz ej serii (n atu raln e j) w ydm i piasków eolicznych k ry ją c y ch ten taras.
Jed n ak że jeszcze inny, niezm iern ie w ażny w niosek w y p ły w ał z ty ch w czesnych bad ań okresu m iędzyw ojennego. W ydaw ało się całkow icie pew ne, iż n a jsta rsz e m a te ria ły zw iązane z w ydm am i są w ieku p aleoli tycznego i pleistoceńskiego. W ynikało to niedw uznacznie z ich ogólnego
Stratygrafia archeologiczna wydm Mazowsza 63
pokro ju typologicznego i zostało potw ierdzone datow an iam i bioarcheo- logicznym i podobnych jed n o stek k u ltu ro w y c h w północnej części N iżu E uropejskiego [14]. D opiero jed n a k bad an ia pow ojenne p rzyniosły p ew ne, palinologiczne i radiow ęglow e dato w an ia jedn ostek k u ltu ro w y c h w y stęp u jący ch rów nież u ujścia Św idra.
BADANIA POWOJENNE
Nowe dane lito straty g raficzn e, biochronologiczne, radiow ęglow e
i archeologiczne, dotyczące s tra ty g ra fii archeologicznej w ydm , wiążą się z okresem pow ojennym , a w szczególności z in te n sy fik a cją archeologicz n ych bad ań w ydm ow ych p row adzonych przez ówczesne ośrodki: łódzki i w arszaw ski. N ajw iększy ro zk w it ty c h bad ań p rzy p ad a n a la ta pięć dziesiąte i sześćdziesiąte, kied y to dw a głów ne stano w isk a (w W itowie koło Łęczycy w woj. płockim i w C ałow aniu koło K arczew ia w woj. w arszaw skim ) poddane b y ły długoletnim , w ielo kierun ko w ym badaniom .
W itów z n a jd u je się poza h isto ry czn y m i g ran icam i M azowsza, leży jed n a k w pobliżu p rad o lin y w arszaw sk o-b erlińsk iej n a obszarze w y d m ow ym , 8 km n a południow y zachód od P ią tk u , i n a najn iższym g ra niczącym z p rad o lin ą sto p niu W yżyny Łódzkiej. S tanow isko to badane było przez C h m i e l e w s k i c h w lata ch 1955-1963 p rzy w spółudziale w ielu specjalistów n a u k pom ocniczych. P ełn e opracow anie w yników ty ch bad ań ukazało się w w ielu publik acjach, w ty m w czterech pod staw ow ych [1, 2, 3, 4].
S ekw encja lito straty g raficz n a w W itow ie rozpoczyna się od szaro zielonych glin zw iązanych n ajp e w n ie j ze zlodow aceniem środkow opol- skim. N ad nim i spoczyw a m iąższa seria u tw orów m in e raln y c h i pocho dzenia organicznego, n a jp ew n iej re p re z e n tu ją c a cały późny plejstocen Polskiego Niżu. Rozpoczyna się ona w arste w k ą piaszczystej g y tii (w ar stw a 9) w iązanej przez C h m i e l e w s k i e g o z in te rsta d ia lem L ascaux
[4], a przez a u to ra niniejszego z ciepłym w ahnięciem M eiendorf/R aunis [22]. Wobec oczyw istej błędności w y różn ien ia in te rw a łu (oscylacji) M e iendorf na obszarze Szlezw iku H olsztynu ty lk o ostatn i człon te j nazw y pozostałby a k tu a ln y . Bez w zględu na nazw ę, ciepłe w ahnięcie w W ito wie poprzedza p rzy k ry w a ją ce je p iaski ze żw iram i (8b), n a jp ra w d o p o dobniej rep re z en tu ją c e n a jsta rsz y d ry as i odłożone w stożkach n a p ły w ow ych niw eoflu w ialn ych rzek w yp ły w ający ch z W yżyny Łódzkiej. Przechodzą one w to rf m szysty n ajstarszego d ry asu (8a) i piaszczystą gytię (7a) Bollingu lub piaszczysty m u łek tego sam ego w ieku przech o dzący w stropie w piasek z dom ieszką to rfu lub g y tii (7b). N ad ty m i u tw o ram i m ineraln o -organ o gen iczn y m i leżą w arstw o w an e piaski w ydm y staraszego d ry asu (6) przechodzące w strefie b rzeżnej w gytię piaszczy stą. P rz y k ry w a je gleba ty p u Usselo (5a) przechodząca w stre fie
brzeż-64 R. Schild
nej — w południow ej części zachodniego odsłonięcia — w to ri piaszczy sty i g y tię (5b). N atom iast w W itow ie w schodnim jej odpow iednikiem jest to rfia sty m u łek z dom ieszką części organicznych (5b). Z uw agi na w iek poziom u k u ltu ro w eg o zalegającego n ad glebą Usselo i d atow anie
palinologiczne u tw o ry te dobrze m ieszczą się w A ller0dzie. B ezpośred
nio na glebie Usselo leży n a jsta rsz y poziom archeologiczny stanow iska w W itowie, zw iązany z tzw . czterem a szałasam i w itow skim i (5c), n a le ż ą cym i do techno ko m pleksu późnego p aleo litu N iżu z tylczakam i łu k o w a ty m i i k ró tk im i drapaczam i. W iek u stalo ny m etodą radiow ęglow ą 10 815
± 160 la t B.P. (Gro-828), uzy sk an y z w ęgli drzew n ych poziom u k u ltu ro wego, oraz położenie stra ty g ra fic zn e tego poziom u na glebie ty p u Usselo sugeru ją, iż został on odłożony n a sam ym początku m łodszego dryasu.
Zarów no gleba ty p u Usselo, jak też w a rstw y k u ltu ro w e poziom u 5c p rz y k ry te są cienką w ydm ą m łodszego dryasu, zachow ującą swą s tr u k tu rę w arstw ow ą ty lk o w p a rtii spągow ej. W yżej w arstw o w anie zostało zniszczone w w y n ik u procesów glebow ych holocenu. P iask i w ydm ow e młodszego d ry asu zaw ierają co n a jm n ie j dw a poziom y k u ltu ro w e: n iż szy — rep re z en to w a n y przez skupienia IV -V II (4d), spoczyw ający w spągu w y dm y i zw iązany z technokom pleksem z tylczak am i łukow ym i i k ró tk im i drapaczam i, oraz wyższy, zalegający w stropie w ydm y, r e p re zento w any przez sk up ien ia II i III, łączy on w sobie cechy tech no ko m p lek su z tylczak am i łu k ow aty m i oraz technokom pleksu z liściakam i (gro tam i trzpieniow atym i). Ten o statn i jest pow szechnie o k reślan y jako św i derski lub m azow szański. S eria m ateriałó w ze spągu w ydm y, leżąca na obszarze tzw . ,,pasów zw iania”, n aw iązu je typologicznie do niższego po ziom u k u ltu ro w eg o ze sk u p ien iam i IV -V II. W strefie brzeżnej m łodszy dry as rep re z en to w a n y je st przez cienką gytię z fazy w stępnej, piaski z dom ieszką g y tii i gytię grubego d e try tu su z dom ieszką piasku.
Holocen rep re z en to w a n y jest na w ydm ie przez co n a jm n ie j dw ie gleby: bielico we oraz sed y m en tację plażow ą m in e raln ą i organicznego pochodzenia w stre fie brzeżnej. Z okresem ty m zw iązane jest osadnictw o m ezolityczne i późniejsze, pozostające bez zw iązku z w łaściw ą (n a tu ra l ną-bioklim atyczną) sed y m en tacją w ydm ow ą \
Stanow isko w C ałow aniu b adane było przez a u to ra p rzy w spółudzia le specjalistów n a u k pom ocniczych w lata ch 1963-1969 z ram ien ia I n sty tu tu H istorii K u ltu ry M aterialn ej PA N. Podstaw ow e w yn iki lito stra- tygraficzn e, m orfologiczne i archeologiczne zostały już opublikow ane [22, 23]. W yniki b ad ań palinologicznych złożono do d ru k u [15], a p ełn a m onografia b ad ań z n a jd u je się w przygotow aniu.
O gółem podczas b ad ań w C ałow aniu zrobiono 13 w ykopów szero- kopłaszczyznow ych, 22 szu rfy zwiadowcze oraz 9 w ykopów to rfo
-1 Wszystkie dane stratygraficzne odnoszące się do stanowiska w Witowie pod dano za [1, 2 i 24].
Stratygrafia archeologiczna wydm Mazowsza 65
wych. Ogólna sy tu a c ja geom orfologiczna i m ak ro stra ty g ra fia geologicz na opracow ana została przez Z. S arnacką, k tó ra poza m apą geom orfolo giczną zestaw iła 3 p rzek ro je przez dolinę W isły i ry n n ę C ałow ania w oparciu o głębokie w iercenia. Palinologia stanow iska oraz fo rm aln e określenie sedym entów pochodzenia organicznego stre fy brzeżnej w y konał M. D ąbrow ski w oparciu o dw ie serie pró b ek pob ran y ch z w yk o pu torfow ego IX (diagram y pyłkow e — C ałow anie III i IV) oraz dw a w iercenia sondą W ięckowskiego (przy jego udziale) w najgłębszym m ie j scu złoża torfow ego, około 1000 m na wschód od stanow iska (diagram y Całow anie I i II). A nalizy g ran u lo m etry czn e w ykonały K onecka-B etley *. U rbaniak, a ponadto analizy m inerałó w ciężkich, chem iczne i oznacze nia glebow e zostały opracow ane przez K o n e c k ą - B e t l e y [9]. W szy stkie d ato w an ia 14C w ykonano w R ijk su n iv e rsite it G roningen pod k ie row nictw em J. C. Vogela i W. Mooka.
Stanow isko w C ałow aniu (uroczysko P ęk atk a) jest jedn ą z w ysp p ia szczystych sterczących ponad pow ierzchnią torfow iska w ypełniającego kopalne koryto w czesnoallerodzkiej W isły, ciągnące się łagodnym lu kiem od W ilgi do K arczew ia (rys. 1). Od w schodu ograniczone jest ono w yższym tara sem nadzalew ow ym W isły (lic) z dość licznym i w ydm am i parabolicznym i, rozw iniętym i n ajlep iej w południow ej części obszaru. Od zachodu torfow isko ograniczone jesM ag o d n ie opadającym k u W iśle n a j m łodszym tara sem pleistoceńskim , tzw. p rask im (Ha), z nielicznym i, na ogół n iew ielkim i w ydm am i leżącym i bezpośrednio na piaszczystych i ilasto-piaszczystych aluw iach facji powodziowej, nadbudow any m nieco grubszym i m adam i n ajp ew n iej w ieku holoceńskiego (rys. 2).
Na piaszczystą w yspę w C ałow aniu sk ład ają się dw ie podstaw ow e serie sedym entacyjne: dolna alu w ialn a i górna w ydm ow a. Obie zazębiają się z u tw o ram i pochodzenia organicznego w stre fa c h brzeżnych oraz są przedzielone i n adbudow ane u tw o ram i glebow ym i.
B ardziej szczegółowa sy tu a c ja lito straty g raficz n a (rys. 3-5) poszcze gólnych utw orów pozw ala n a stosunkow o dokładną rek o n stru k c ję w y darzeń na w yspie oraz w jej n ajbliższym sąsiedztw ie.
N ajstarszy m u tw o rem osiągniętym bezpośrednio w w ykopach jest poziom żw irów korytow ych, podścielających, jak się w ydaje, całą w yspę piaszczystą 1. Miąższość i w iek ty ch żw irów nie jest znany, jakkolw iek m ożna się dom yślać z ogólnej sy tu acji chronologicznej utw o rów zalega jących pow yżej, iż m ogą być w w ieku starszego dryasu. Ż w iry p rz y k ry te są bezpośrednio piaskam i serii m ieliznow ej nadbudow ującego ją od sypu 2 bądź w północno-zachodniej części stre fy brzeżnej spoczyw a na nich cienka seria pow odziow a odkładana na fragm encie ta ra su zalew o wego (wykop to rfo w y IX). O graniczone w ystępow anie te j serii każe przypuszczać, iż odkładała się ona n a fragm encie ta ra s u zalewow ego lub też płask iej pow ierzchni p rzy leg ającej do odsypu zalew anego w czasie w ysokich stanów w ód (rys. 4).
Rys. 2 Schem atyczny (przekrój przez praw y brzeg Wisły w Całowaniu i Podbieli, poziomo nie w skali, według S c h i l d a [22]
1 — p ia s k i a lu w ia ln e n ie o k r e ś lo n e g o w ie k u i f a c ji; 2 — ż w iry s p ą g u o d s y p u ; 3 — s e r ia p o w o d z io w a , m a d y + to r f ; 4 — p ia s k i, m u ły i ż w iry o d sy p u ; 5 — to r f d r u g ie j p o ło w y A lle ro d u p r z e c h o d z ą c y w g lę b ę i n ic ja ln ą w s tr e f ie b r z e ż n e j; 6 — sła b o w y r a ż o n a in ic ja ln a g le b a t y p u U sselo z d r u g ie j p o ło w y A lle r ö d u i w c z e sn e g o m ło d sz e g o d r y a s u ; 7 — f a c j a k o r y to w a m ło d sz e j cz ę śc i t a r a s u p r a s k ie g o ; 8 — g y tia p ia s z c z y s ta z m a d ą n a g le b ie k o p a ln e j d r u g ie j p o ło w y A lle ro d u i w c z e sn e g o m ło d sz e g o d r y a s u o d ło ż o n a w fa z ie p rz e d w y d m o w e j m ło d sz e g o d r y a s u ; 8a — m a d y p ia s z c z y ste i p ia s k i f a c j i p o w o d z io w e j m ło d sz e j c z ę śc i t a r a s u p r a s k ie g o z fa z y p r z e d w y d m o w e j m ło d sze g o d r y a s u ; 9 — w y d m y fa z y w y d m o w e j m ło d sz e g o d r y a s u ; 10 — g y tia p ia s z c z y s ta z f a z y p o s tw y d m o w e j m ło d sz e g o d r y a s u i z w c sz e sn e g o p r e b o r e a lu ; 11 — p ia s k i i m u łk i w s p ą g u n ie c k i k o p a ln e g o k o r y t a A lle r o d z k ie j W isły ; 12 — t o r f y h o lo c e ń s k ie ; 13 — m a d y h o lo c e ń s k ie ; I + I I I — g lin y z w a ło w e ; I I — iły w a rw o w e ; I V — p ia s k i ze ż w ira m i t a r a s u o tw o c k ie g o ; V — p ia s k i ze ż w ira m i sp ą g o w y c h p a r t i i t a r a s u p ra s k ie g o
Schematic cross-section of the left bank of the Vistula at Całowanie and Podbiel, horizontally not to scale, according to S c h i l d [22] 4
1 — u n d e te r m in e d a llu v ia l s a n d s; 2 — r iv e r in e g r a v e l a t th e b a s e o f th e b a r ; 3 — f lo o d p la in se rie s , s ilts a n d p e a t; 4 — sa n d s, s ilts a n d p e a - g r a v e l le n s e s of th e b a r ; 5 — p e a t o f th e se c o n d h a lf of A lle ro d g r a d in g u p w a r d in to i n i t i a l so il in th e b a r d o r d e r z o n e; 6 — w e a k in i t i a l so il of th e U sselo ty p e f ro m th e se c o n d h a lf of A lle ro d a n d v e r y e a r ly Y o u n g e r D ry a s ; 7 — r i v e r b e d fa c ie s of th e y o u n g e r s e c tio n o f th e P r a g a T e r r a c e ; 8 — s a n d y g y t t j a a n d so ilt o n th e in i t i a l so il, d e p o s ite d d u r in g th e p r e - d u n e p h a s e o f th e Y o u n g e r D ry a s ; 8a — s a n d y s ilts
a n d sa n d s of th e flo o d p la in fa c ie s of th e y o u n g e r s e c tio n of th e P r a g a T e rr a c e d e p o s ite d d u r in g th e p r e - d u n e p h a c e of th e Y o u n g e r D ry a s; 4 — d u n e s of th e a e o lia n p h a s e o f th e Y o u n g e r D ry a s; 10 — s a n d y g y t t j a of th e p o s t- d u n e p h a s e of th e Y o u n g e r D ra y s a n d e a r ly P re b o - r e a lj 11 — sa n d s a n d s ilts a t th e b a se of th e o x b o w of th e V istu la , le f t d u r in g A lle rö d ; 12 — H o lo c e n e p e a ts ; 1$ H o lo c e n e s itls ; I -f- I I I — g la c ia l tills ; I l — v a r n e s ; IV — f lu v ia l s a n d s a n d g r a v e ls of th e O tw o c k T e r r a c e ; V — f lu v ia l sa fid s a n d g ra v e ls a t t h e t>ase o f ф е
Rys. 3. Przekrój przez starszą część wyspy w Całowaniu (północną), wzdłuż linii A -В (por. rys. 1), według S < S ta r s z y d r y a s (ТУ ż w iry i p ia s k i s e d y m e n ta c ji k o r y to w e j 1. P ie r w s z a p o ło w a A lle r e d u : p ia s k i 2a, p ia s k i z m u łk a m i 2b i ż w ir k i 2c d o ln e j s e r ii a iu w ia ln e j o d s y p u o ra z ż w irk i За, t o r f z ie ln y 3b, p ia s k i Set m a d a 3c, s h u m if ik o w a n y p ia s e k 3e i p ia s k i ró ż n o z w Blebe i n ic ja ln ą t y p u U sselo w s t r e f i e b rz e ż n e j 5c, k t ó r a w g łę b s z e j c z ę śc i w y s p y b y w a p la m is ta Sd i 5 f o ra z n i e k i e d y o d z n a c z a s ię o b e c n o ś c ią c h a r a k t e r y s t y c z n y c h „ p a lu s z k ó w ” 5h, w c z ę śc i p rü u d m o w e j je j s t r o p j e s t o b c ię ty d e f la c y jm e 5g. F a z a p rz e k o r z e n io w y m 7b lu b w s k u te k siln e g o n a w ilg o c e n ia 7c. D ru g a p o ło w a m ło d sz e g o d r y a s u , fa z a p o stw y d m o w a : p a s e m k a g y tii z a z ę b ia ją c e się w s t r e f i e b rz e ż n e j ze s tr o p e m p ia s k ó w w y d m o w y c h s, p r z e c h o d z ą je w k i e r u n k u z b io r n ik a w j e d n o lity p o z io m g y t n . a k u m u la c ji p la ż o w e j s t r e f y b r z e ż n e j i p la ż o w e p o z io m y e r o z y jn e te jż e s t r e f y l l b , so c z e w k i ila s te p o z io m ó w e r o z y jn y c h s tr e f y b r z e ż n e j I l e ; p ia s k i, n ie k ie d y z d o m ie sz k a m i o r g a n o g e n ic z n y m i, a k u m u la c iji s t r e f y b r z e z n e j p o łu d n io w e j n a jp e w n ie j p o ch o d zi
e ro z Y ln e s t r e f y b rz e ż n e j l i d A tla n tic u m * t o r f z ie ln y 12a o z w ię k s z a ją c y m się s to p n iu r o z k ła d u w k i e r u n k u w y s p y 12b, z a p ia s z c z o n y 12c, p r z e c h o d z ą c y w n ik łą g le b ę k o p a ln ą o c h a r a k t e r z e in ic ja ln y m ze S: a b y m p o z io m e m A 12d. S u b b o re a l i s u b a tla ti • e r o z y jn e s t r e f y ^ ^ ó r f i e n i a w s p ą g u A j w n is k ic h p a r t i a c h w y s p y 15c. W sp ó łc z e sn o ś ć : s o c z e w k a p ia s k u e o lic z n e g o n a ; p o z io m A łą k i to r fo w e j iS b ; o r a n in a 16; p o z io m w a r s tw o w a n y c h p ia s k ó w -e o llc z n y c h 37a ze s m u g a m i h u m ifik a c ja !7b
Cross-section trough the older p art of the sandy islamd at Całowanie along the A -В line (compare O ld e r D ry a s (?): g r a v e l a n d s a n d s d e p o s ite d in th e c h a n n e l 1. F ir s t h a lf of A lle ro d : f lu v ia l s a n d s — 2a, s a n d y s ilts — 2b a n d le n s e s o f p e a - g r a v e l — 2c of th e b a r , g r a v e l V- 3a, g ra s s b o g p e a t - - 3b, f lu v ia l s a n d — 3d, s ilt 3c, h u m ic sand^ . a t th e to p - 5b, g r a d in g l a t e r a l l y in to a n i n itia l so il of th e U sselo ty p e - 5c, o ft e n m o ttle d - 5d a n d 5f, sh o w in g p re s e n c e o f c h a r a c t e r i s t i c f in g e r - lik e p r o je c tio n s - 5h o r p a r t i a l ly tu n c a t e d -+ 5g P r e - d u n e p h a s e . of th e ^ Y o u n g e r^ D ry ^
t h e w a te r lo g g e d s e c tio n o f th e b e a c h z o n e — 7c. S e c o n d h a lf of th e Y o u n g e r D ry a s, p o s t- d u n e p h a s e : la m in a e of g y t t j a in te r f i n g e r i n g in th e b e a c h zo n e w ith re d e p o s ite d d u n e sa n d s - S, g r a d in g la t e r a l l y to w a r d th e b a s m in to a gy J , o f th e b e a c h z o n e — l i b s ilty le n s e s d e p o s ite d o v e r c u t- w a v e e r o s io n a l s u r f a c e s — l i e , w a t e r r e w o rk e d s a n d s, o f te n w ith o rg a n ic a d m ix tu r e s , of th e s o u th e r n b e a c h z o n e — 12/. B o re a l: m a in b o d y of th e g ra s s a n d m o ss p e t ,
s o il w ith a p o o r A h o r i z o n 12d. S u b b o re a l a n d S u b a tla n tic u m : g ra s s b o g p e a t s h o w in g h ig h - 13a a n d v e r y h ig h - 13b d e g re e o f d e c a y . H o lo c e n o n th e is la n d , u n s p e c ifie d : p o d z o lic so il w i t h tlje A t - 1 4 a , a 2 a n d - I4b h a r d p a n - - M e щ > ai so il — 16; s e rie s o f s t r a t i f ie d a e o lia n sa n d s — 17a, o f te n s h o w in g h u m ic le n s e s — 17b o r m ix e d b y w a lk in g — 17c; f ill o f f a r m e r s p e a t d ig g in g 17d. 1 g ro u g
: h i l d a [22]. W górze rysunku oznaczono miejsca właściwych (przecięć w określonych wykopach i szurfach !
.a r n is te 3/ i 3g s e d y m e n ta c ji p o w o d z io w e j i o rg a n ic z n e j pozaD dsypem ; p ia s k i w a r s tw o w e 4a, b e z s t r u k t u r a ln e 4b i p y la s te 4c g ó r n e j s ë rii a lu w ia ln e j o d ą y p u . D ru g a p o ło w a A lle r0d u : t o r f z ie ln y m s z y s ty 5a s h u m if ik o w a n y w s tr o p ie 5b, p r z e c h o d z ą c y iw y d m o w a m ło d sz e g o d r y a s u : p o zio m w ę g li n a g le b ie in ic ja ln e j 5i, g y tia ila s to - p ia s z c z y s ta z m a d ą n a g le b ie in ic ja ln e j w s tr e f ie b r z e ż n e j 6. F a z a w y d m o w a m ło d sz e g o d r y a s u : p ia s k i w y d m o w e w a r s tw o w e la , b e z s t r u k t u r a l n e w s k u te k z n is z c z e n ia s y s te m e m ■c z w ę g la m i i d r e w n e m so s n o w y m 9b. P re b o u e a l: p r z e m ie s z a n ie g y tii p o z io m u 9 z p ia s k a m i s t r e f y p la ż o w e j 9a; so c z e w y p ia s k u n a d g y tią p rzem ieszc zo n ej w s tr e f ie b rz e ż n e j w s k u te k d z ia ła ln o ś c i f a l 10 o ra z s p ą g t o r f u z ie lo n o m sz y ste g o p o z io m u l i a ; p ia s i tce z p r z e tw o r z e n ia w ś ro d o w is k u w o d n y m p ie r w o tn ie e o lic z n y c h p ia s k ó w m ło d sz e g o d r y a s u I l f . B o re a l: p o d s ta w o w a m a s a t o r f u z ie ln o m sz y ste g o p o z io m u U a; so c z e w y p ia s k u w t o r f ie s t r e f y b r z e ż n e j l i c o ra z p ia s k i a k u m u la c ji p la ż o w e j i d r o b n e p o z io m y С z ie ln y , s iln ie I3a i b a rd z o s iln ie 13b ro z ło ż o n y . H o lo c e n n a w y s p ie b ez z ró ż n ic o w a n ia : g le b a b ie lic o w a z p o z io m a m i A ^ U a , A 2 i A 3 14b, o r s z ty n o w y m \l4c o ra z B 2 i B s 14d lu b te ż p o z io m a m i B/C o c h a r a k te r z e m u r s z a s ty m w s tr e f ie b r z e z n e j 14e o ra z
i d e p ta n is k ie m 17c; w y p e łn is k o g o s p o d a rs k ie j t o r f ia n k i I7d; I - V Î 1 1 — p o z io m y a r c h e o lo g ic z n e ; С — c e r a m ik a t r z c i n i e c k a . C h a r a k t e r y s t y k a zło ża to rfo w e g o w y k o n a n a p rz e z M. J . D ą b ro w s k ie g o , z n a k o w a n ie s y s te m e m T ro e ls a -S m ith a (1955) Fig. 1), according to Schild [22]. Numbers of cuts and trenches shown at the top of the cross-section !
e, a n d v a r io u s s a n d s — 3f, 3g o f th e flo o d p la iri f a c ie s; b e d d e d f lu v ia l s a n d s — 4a, as w e ll as th e s tr u c t u r e l e s s — 4b a n d fin e — 4c r iv e r in e sa n d s o f thfe u p p e r s e rie s o f th e b a r . S e c o n d h a l f o f A lle ro d : g ra s s b o g p e a t — 5a, p e d o lo g ic a lly d e c a y e d h o r iz o n o n th e in i t i a l so il — ГЛ, s a n d y g y t t j a a n d s ilt o b e r ly in g th e in i t i a l so il in th e b e a c h zo n e — 6. D u n e p h a s e of th e Y o u n g e r D ry a s: s t r a t i f ie d d u n £ s a n d s — 7a g r a d in g in to s t r u c t u r e l e s s s a n d s in th e so il zo n e — 7b, o r w ith m a s k e d s t r u c t u r e in lin g c h a r c o a l a n d f r a g m e n ts o f p in e s — 9b. P re ljo r e a l: re w o rk e d g y t t j a o f L e v e l 9 w ith s a n d k e n s e s in th e b e a c h zo n e — 9a, le n s e s of s a n d o v e r l y i n g th e g y t t j a in th e b e a c h zo n e — 10, b a s a l p a r t of th e g ra s s a n d m o ss p e a t o f L e v e l l i a , r e w o rk e d s a n d s nses in th e b e a c h zo n e — l i e , r e w o rk e d b e a c h s a n d s a n d sm a ll c u t- w a v e e r o s io n a l f e a t u r e s — l i d . A tla n tic u m : g ra ss bo g e p e a t — 12a s h o w in g in c r e a s e d d e g re e of d e c a y to w a r d th e is la n d — 12b, s a n d y — 12c, g r a d in g l a t e r a l l y in to a w e a k in i t i a l Ld Bq 14d o r B/C I4e h o riz o n s , th e l a t t e r in th e b o r d e r z o n e : t h i n p e a t le n s e a t th e b a s e of th e A \ h o r iz o n in th e lo w p o r tio n s of th e isla jid — 15c. R e c e n t s e d im e n ts : a e o lia n s a n d le n s e 15a; A h o riz o n of th e p e a t m e a d o w 15 , t i ed
Rys. 4. Przekrój przez wykop torfowy I X i ławy XII-XXIII wykopu III, według S c h i l d a [22] o b ja ś n ie n ia j a k n a ry s. 3
Cross-section along western wall of Peat Trench IX and square line XII-XXIII of Cut III} according to Schild [22] k e y as o n F ig . 3
Rys, 5. Przekrój przez wykop torfow y VII i ławy X-XVIII w ykopu III, wedlug S c h i l d a [22] o b ja ś n ie n ia j a k n a ry s . 3
Cross-section along w estern w all of Peat Trench VII and square line X-XVIII of Cut III, according to S c h i l d [22] Hey as o n F ig . 3
66 R. Schild
W piaskach aluw ialnych odsypu zalegają trz y poziom y ku lturow e: I — rep rezen to w an y przez dw a pracow niane skupienia nieznanej dotąd w Polsce jed n ostk i taksonom icznej,
II — bardzo ubogi z p arom a zaledw ie w yrobam i krzem iennym i, III — dosyć bogaty, rep rezen to w an y przez pięć krzem ienie; węgle drzew ne z tego poziom u w w ykopie X m ają w edług badań radiow ęglo w ych w iek 11 380 ± 9 5 la t B.P. (GrN-5967).
Poziom III zalega w stropow ej p a rtii odsypu, od k ilk u n a stu do k il kudziesięciu (w zależności od m orfologii odsypu) cen ty m etró w od spągu gleby allerodzkiej w ieńczącej tę serię. Z uw agi na d atę 14C dla poziom u
III oraz datę dla przy k ry w ająceg o go w strefie brzeżnej to rfu (GrN-
-5410), a ponadto oceniając szybkość sed y m en tacji odsypu m ożna sądzić, że data radiow ęglow a dla poziom u I pow inna m ieścić się w pobliżu 11 600 lat B.P., gdzieś we w czesnym Allerodzie. M ateriały archeologicz ne poziom u III należą do technokom plekśu z tylczakam i łukow ym i.
Seria alu w ialn a stanow iska zw ieńczona jest słabo w ykształconą g le bą kopalną [9], k tó re j w ygląd zależny jest w yraźn ie od położenia na w y spie, a w szczególności od gleby holoceńskiej i poziom u wód gruntow ych. W arstw ow anie serii aluw ialn ej pod glebą allerodzką jest zawsze znisz czone do głębokości 15-20 cm 4c, 2d.
Rys. 6. Szurf 6 w Całowaniu, ściana wschodnia. Gleba allerodzka w stropie serii aluw ialnej z resztką poziomu węgli zalegających na glebie z fazy pożaru m artw e go boru (w środku kadru). Widoczna silnie zredukowana współczesną deflacją se
ria wydmowa wieńcząca przekrój
Trench 6 at Całowanie, western wall. Allerod soil on top of alluvial series. Note charcoal lense on top of the soil in the center and recent truncation of the
Stratygrafia archeologiczna wydm Mazowsza 67
W ty ch p a rtia c h w yspy, gdzie gleba ta była p rz y k ry ta n ajb ard ziej m iąższym n adkład em w ydm y młodszego d ry asu i spoczyw ała poniżej poziom u w ody gru n to w ej lub w jego pobliżu (rys. 6), jest ona in te n sy w nie ciem na, plam ista 5e (oznaczenia jak w rys. 3-5); często sp otyka się w niej k o ry ta rze po korzeniach i tu n ele zw ierząt ryjący ch, z zachow a nym i c h a ra k te ry sty c z n y m i „p aluszkam i” 5h lub też u su n ięty m i przez deflację m łodszego d ry asu 5g. W stre fa c h brzeżnych; północnej i p o łu d niow ej, gleba ta jest bardzo słabo w idoczna i u jaw n ia się jako poziom szaraw y, nieco p lam isty 5c. W m iejscach, gdzie w y stęp u je ona w po b li żu gleby holoceńskiej, oddzielona od niej cienkim tylko płaszczem w y d m y młodszego dryasu, ry su je się jako znacznie szerszy, rozw leczony i m niej in te n sy w n y poziom szaraw y, z p rzecinającym i ją w y raźny m i w ybielonym i k orzeniakam i holoceńskim i 5f. N atom iast tam , gdzie obok bielicow ej gleby holoceńskiej rów nież poziom wód g ru n to w y ch jest blisko (strefa brzeżna północna — w ykop III), poziom glebow y allerodz- ki jest szerszy, b ru n a tn y i w yraźn ie plam isty, z w tó rn y m i w y trą c e n ia m i żelaza 5d. S trop gleby allerodzkiej, tam gdzie nie został u su n ięty deflacy jn ie w m łodszym dryasie, p rz y k ry ty jest bardzo cienką (około 1-2 cm) w arstew k ą w ęgli drzew n y ch 5i.
W strefie brzeżnej północnej (wykop to rfo w y IX — rys. 4) gleba aller0dzka przechodzi pły n n ie w górny shum ifikow any poziom dw udziel nego to rfu zielno-m szystego 5b. T orf ten w y raźnie w ypełnia niew ielką nieckę, leżącą na stropie odsypu. Dla skupienia w ęgli drzew nych zale gających w sam ym spągu dolnego poziom u tego to rfu Sa ustalono m e todą radiow ęglow ą w iek 11 190 ± 65 lat B.P. (GrN-5410). A naliza p y łk o w a dolnego poziom u tego to rfu 5a nie shum ufikow anego (diagram C a łow anie III) w skazuje, że jego tw orzenie rozpoczęło się w sam ym k o ń cu fazy brzozow ej (Ha), tuż przed zim nym w ahnięciem (Ilb) u progu fazy sosnow ej (lic) zaznaczającym się w y raźn y m spadkiem lesistości [5]. Zgodnie z analizą pyłkow ą sed y m en tacja to rfu shum ifikow anego 5b trw a do wczesnego młodszego d ry asu o w y raźn y m c h a ra k te rz e tu n d ro w y m (Ilia) — w pięciodzielnym podziale D ąbrow skiego (diagram Całow anie III).
Rów nież w strefie brzeżnej północnej to rf i gleba allerodzka (w yko py torfow e VII i IX) p rz y k ry te są cienkim poziom em gytii ilasto-piasz- czystej, przep ełnionej w ęglam i drzew ny m i i m iałem w ęglow ym 6, n ie w ątpliw ie zaw ierającym w y raźn ą dom ieszkę m ady. Miąższość tego po ziom u w aha się od 1 do 5 cm. J e st on często zaburzony k rio tu rb acy jn ie, p rzecin any przez w ysady podległych utw orów bądź też bierze udział w bardziej rozległych k rio tu rb a c ja c h (wykop torfow y IX), o b ejm ujący podległy torf, piaski alu w ialn e i serię powodziową (rys. 4). K rio tu rb a cje te w w ykopie torfo w y m IX spow odow ały pew ne rozciągnięcie odnośnej części d iag ram u pyłkow ego (Całow anie III) w sk u tek częściowego pod niesienia w arstw . W rzeczyw istości więc n a jp ew n iej ak u m u lacja to rfu
68 R. Schild
shum ifikow anego 5b sięgała krócej w głąb młodszego d ry asu niż to w y n ika z diagram u. Podobnie odłożenie gytii 6 było bliższe początku tego okresu niż w skazuje diagram Całow anie III.
W iek w ęgli drzew nych z poziom u g y tii-m ad y ustalono m etodą r a diow ęglow ą na 10 820 ± 9 0 la t B.P. (GrN-5253) i 10 660 ± 100 la t B.P. (GrN-4966), w skazujących na w czesny m łodszy dryas. Podobne w yniki dała analiza pyłkow a z w ykopu torfow ego IX (diagram Całow anie III). N ajpraw dopodobniej w ęgle w om aw ianym poziom ie oraz p rzy k ry w a ją ce glebę allerodzką poza stre fą brzeżną wiążą się z pożarem m artw ego bo r u allerodzkiego. J e st to zjaw isko znane z szeregu stanow isk zachodniej Europy, dato w any ch na przełom A llerodu i młodszego d ry asu oraz na w czesny m łodszy dryas. D aty 14C dla ty ch poziom ów odznaczają się n ie zw ykłą zgodnością z datam i z C ałow ania [21].
W św ietle danych radiow ęglow ych i analiz pyłkow ych proces g le bow y A llerodu ro zw ijający się na w yspie trw a ł od początku sed y m en tac ji to rfu 5a i zakończenia odkładania odsypu, do pożaru m artw ego boru i p ojaw ienia się gy tii p rzy k ry w a ją ce j torf. O kres ten w ynosił około 400 la t i m ieścił się w późnym A llerodzie oraz bardzo w czesnym m ło d szym dryasie. P ew n ą rozbieżność d at uzyskanych z poziom u 6 m ożna w iązać z różnym w iekiem drzew biorących udział w pożarze. Nie m ożna rów nież w ykluczyć, że pożar m iał m iejsce jakiś czas po w y m arciu boru.
W całej miąższości gleby allerodzkiej w ysp y w y stęp u ją 4 krzem ie- nice i p a rę skupień m ateriałó w archeologicznych I V poziom u k u ltu ro wego. Jed n o z ty ch skupień (wykop III), bardzo ubogie, zdaje się n a le żeć do technokom pleksu z gro tam i trzpieniow ym i (liściakam i) i jest praw dopodobnie w spółczesne początkom zim niejszego w ahnięcia przed pierw szą połową A llerodu (data GrN-5410). Pozostałe krzem ienice i m ałe skupienia należą do technokom pleksu z tylczakam i łukow ym i.
C ienka w a rstw a w ęgli spoczyw ająca n a glebie a lle r0dzkiej zaw iera
V poziom k u ltu ro w y z wczesnego m łodszego dryasu. W poziom ie ty m w y stąp iły trz y krzem ienice i p arę (trzy) m ałych skupień. Pod w zglę dem taksonom icznym m ate ria ły poziom u V zaw ierają elem en ty cyklu m azow szańskiego, B rom m e-Segebro i zespołów ahrensbu rskich . Z nam io n u ją pierw sze pojaw ienie się w Polsce w y raźn y ch elem entów m azow - szańskich i są całkow icie w spółczesne najniższej w arstw ie k u ltu ro w e („szałasy”) z W itowa.
S edy m entacja serii aluw ialn ej stanow iska w C ałow aniu wiąże się więc chronologicznie z fazą brzozową A llerodu i zakończyła się około 11 200 k o n w en cjon alnych la t radiow ęglow ych tem u. Można sądzić, iż seria ta pozostaw iona została przez rzekę roztokow ą (dziką), k tó re j k o ry to płynęło na wschód od odsypu. Św iadczy o ty m rów nież m orfologia podłoża to rfu , k tó re obniża się na południow y w schód od w yspy. Tam rów nież 300-400 m od w y sy p y leży najn iższy poziom niecki starorzecza. Z m iana k o ry ta n iew ątpliw ie wiąże się z rozpoczęciem fazy ero zyjn ej
Stratygrafia archeologiczna wydm Mazowsza 69
allerodzkiej W isły, pły n ącej tera z po zachodniej stro nie w yspy. N a jp e w niej odcięty m ean d er tego w ieku w idoczny jest w rozległym obniżeniu leżącym n a zachód od wsi Całow anie. Ponow ne podniesienie się rzeki sygnalizow ane jest w początkach młodszego d ry asu pojaw ieniem się wód w iślanych w starorzeczu C ałow ania i odkładaniem m ad poziom u 6 w y s py. Z okresem ty m m ożna n iew ątp liw ie w iązać powodziowe piaski i cien kie m ady niższej części ta ra s u praskiego, leżące bezpośrednio pod w y d m am i w św idrach W ielkich i M ałych oraz n a zachód od w si Całow anie, m iędzy tą w sią i w spółczesną k raw ędzią ta ra s u praskiego. W isła po cząt ków m łodszego d ry asu była rzeką roztokow ą. C h a ra k te r te n zdaje się zam ierać po fazie w stęp nej młodszego d ry asu w m om encie rozpoczęcia sed y m en tacji w ydm i pojaw ian ia się osadnictw a ludzkiego n a m łodszych pow ierzchniach ta ra s u praskiego. W ydaje się, iż ta ra s p rask i jest ta r a sem złożonym , zaw ierający m różne chronologicznie i dynam icznie fazy rozw oju k o ry ta W isły.
G leba a lle r0dzka i częściowo u tw o ry pochodzenia organicznego s tr e
fy brzeżnej p rz y k ry te są płaszczem w ydm ow ym o zm iennej miąższości. W strefie brzeżnej jego grubość w ah a się od k ilk u do kilkudziesięciu cen ty m etró w (rys. 4 i 5), z n a jm n ie j m iąższym i p a rtia m i w stre fie zbior n ika i utw orów pochodzenia organicznego. W okresie tym , poza n a d k ła dem w ydm ow ym n a odsypie, p ow stała rów nież niew ielka w ałow a w y d m a leżąca n a południow y zachód od odsypu i łączący je niew ielk i p o przeczny w ał w ydm ow y (rys. 1). W ysokość w ydm y w ynosi 3,2 m od po w ierzchni to rfu , a jej p ierw o tn a wysokość, poprzedzająca se d y m e n ta cję to rfu , oceniana jest n a około 5 m. P iask i w y dm y m łodszego d ry asu są w arstw o w ane w strefie spągow ej 7a lub też w y k azu ją b rak te j s tr u k tu ry w zasięgu poziom ów glebow ych gleby bielicow ej p o k ry w ającej w y d m ę 7b. Rów nież ich s tru k tu ra jest nieczy teln a z uw agi na nasycenie wodą w strefie brzeżnej 7c. P iask i te są archeologicznie jałow e, poza po ziom am i zalegającym i w poziom ie В gleby, odłożonym i jed n a k już po zakończeniu działalności eolicznej.
Przem ieszczone w początkow ym m om encie działalności w ydm ow ej węgle drzew ne, zalegające p ierw o tn ie na stropie gleby allerodzkiej, dały datę 14C w ynoszącą 9550 ± 85 lat B.P. (GrN-5255). D ata ta jest całkow i cie niezgodna z in n y m i oznaczeniam i. W ęgle te najp ew n iej uległy za nieczyszczeniu przez młodsze, w czesnoholoceńskie dom ieszki próchnicz- ne.
W północnej stre fie brzeżnej piaski w ydm ow e p rz y k ry te są przez w iele w arstew ek cienkiej piaszczystej gytii z w ęglam i 8, przechodzącej k u zbiornikow i w jed n o lity poziom 9c lub zaw ierającej w ęgiel i drew no
9b oraz ślady działalności ludzkiej (pojedyncze krzem ienie, hem atyt).
N ajniższa w arstew k a ty ch cienkich p rzew arstw ień gytii w strefie brzeż nej b ad an a m etodą radiow ęglow ą w ykazała w iek 10 455 ± 90 lat B.P. (GrN-5409), w skazujący na górną część młodszego dryasu, S edym entacja
70 R. Schild
tej gytii ciągnie się do przełom u: m łodszy d ry as/p re b o re al [5]. D ata GrN-5409 w yznacza koniec sed y m en tacji w ydm ow ej i zam yka ją w śro d kow ej części m łodszego d ry asu w okresie w ynoszącym około 200-300 lat. W raz z zatrzym an iem tej sed y m en tacji pojaw ia się rów nież osad nictw o cy klu m azow szańskiego poziom u V ia (wykop III). W nieco póź niejszej części tego okresu po jaw ia się osadnictw o m azow szańskie po ziom u V Ib (wykop III). In n a d ata zw iązana z ty m osadnictw em z w y kopu torfow ego III (9935 ±119 lat B.P. (GrN-5254)) pochodzi z ro zm y ty ch resztek w a rstw y k u ltu ro w e j pod silnie przem ieszaną w p reb o realu piaszczystą gytią. Poziom ten, o k reślan y jako V Ic , zw iązany jest n a j pew niej z w czesnym preborealem , k tó ry c h a ra k te ry z u je się m .in. w y stępow aniem zbiorow isk tu n d ry z a rte m isją i relik to w ą obecnością ro k itnika [5].
K oniec m łodszego d ry asu i p reb o real odznaczają się w zrostem po ziom u wód g ru n to w y ch i sezonow ych powodzi, które, szczególnie w pre- boreale, pow odują lokalną erozję, ak u m u lację i przem ieszczania p ias ków w strefie brzeżnej 9a, 10, l l b , l i c , l i d oraz szybką ak u m ulację to rfu turzycow ego l i a . Je st to szczególnie w idoczne w strefie brzeżnej południow ej, gdzie b ra k utw orów organogenicznych (w skutek w iększej wysokości bezw zględnej) sp rzy ja ak u m u lacji i przem ieszczaniu starszych piasków alu w ialny ch l l f i m ułków I l e w okresach w ysokich stanów wód. W strefie te j rów nież piaski o stru k tu rz e nieczy telnej z uw agi na naw ilgocenie 7с lub zniszczonej 7b, pozornie należące do w ydm y m łod szego dry asu , są także odłożone w w y n ik u sezonow ej aku m u lacji plażo wej.
W końcow ej części p reb o realu pojaw ia się pierw sze osadnictw o mezo- lityczne cyklu n arw iańskiego (poziom VII). Dwie d a ty radiow ęglow e uzyskane z w ęgli drzew nych tego osadnictw a w strefie brzeżnej (wykop torfow y VII) są n astępujące: 9250 ± 55 la t B.P. (GrN-5251) i 9200 ± 7 5 lat B.P. (GrN-5442).
Poczynając od p reb o re a lu w dalszej strefie brzeżnej i wokół w yspy (w zależności od w yniesienia dna ko ryta) p ostępuje ak u m u lacja to rfu turzycow ego nie w skazująca żadnych przerw . Jed y n ie w strefie brzeż nej bliskiej sezonowe w ody pow odują pew ne przem ieszczania piasku, dzięki czem u oddziela się stra ty g ra fic zn ie co n ajm n ie j jeszcze jed en po ziom n arw iańskiego osadnictw a m ezolitycznego (poziom VIII), zaleg ają cy w brzeżnych piaskach zazębiających się z to rfem l i a . D ata 14C tego poziomu w ynosi 8360 ± 75 la t B.P. (GrN-5966). Um ieszcza to ten poziom około połow y borealu, Poza stre fą brzeżną osadnictw o n a w yspie okresu pow ydm owego, zarów no pochodzące z końcow ej części m łodszego d ry a su, preb orealu, jak i borealu, w y stęp u je w jed y n y m poziom ie s tra ty g ra ficznym, tj. we w szystkich ogniw ach glebow ych gleby bielicow ej k r y jącej w ydm ę i gleby m u rszastej stre fy brzeżnej. M aksym alne nasy ce nie zabytkam i obserw ow ane jest w poziomie B, S y tu acja ta jest typow ą
Stratygrafia archeologiczna wydm Mazowsza 71
dla w szystkich stanow isk w ydm ow ych, eolicznych i innych piaskow ych Polski.
Rów nież w strefie brzeżnej, dzięki p rzy k ry c iu przez przem ieszczone piaski, spoczyw a cienka gleba in icjalna koloru szarego bez w ykształco nego poziom u В 12d, przechodząca w piaszczysty 12c, shum ifikow any
12Ъ to rf tu rzycow y 12a końcowego b o realu i początku okresu a tla n ty c
kiego (rys. 4 i 5).
Z achow ana tylko m iejscam i gleba bielicow a rozw inięta na w yspie piaszczystej odznacza się obecnością poziom ów A t 14a, A 2 i A 3 14 b, or- sztynow ego 14c oraz B 2 i B3 14d lub też poziom em B/C o c h arak terze m urszasty m 14e w strefie brzeżnej.
S ed y m en tacja to rfu w m artw y m korycie W isły i w okół stanow iska trw ała p rak ty czn ie do współczesności 13a, 13b, 15c, 15b. W spółcześnie rów nież w ydm a zaczęła podlegać deflacji i nadbudow ie eolicznej, zw ła szcza w części północnej 17a i południow o-w schodniej. Te współczesne piaski eoliczne m ają niekiedy cienkie p rzew arstw ien ia rozłożonych liści jeżyn 17b i kładą się na rolę orną u p raw ian ą przed drugą w ojną św ia tow ą 16.
PODSUMOWANIE
S tra ty g ra fia archeologiczna w ydm śródlądow ych ogranicza się głów nie do najm łodszej fazy ich pow staw an ia i poprzedzającej ją ciepłej os cylacji A llerodu (rys. 7). J e st rzeczą oczyw istą, iż zm iany antro p o g e niczne holocenu, k tó re pow odow ały m niej lub bardziej lokalne w zno wienie procesów eolicznych na w ydm ach, d ostarczają p rzy kład ów w y stępow ania m ateriałó w n eolitycznych w u kładach straty g raficzn y ch . Są one jed n a k poza zasięgiem zainteresow an ia a u to ra z uw agi na ich lo kalny, przy pad ko w y c h a ra k te r. Nie podlegały rów nież nigdy sy stem a tycznym badaniom . P ew ne dane w ty m względzie, być może n a jb a r dziej m iarodajne, dostarcza stanow isko w W itow ie [2].
S tra ty g ra fia archeologiczna w ydm i zw iązane z nią u stalen ia ch ro nologiczne rzu cają bardzo in te resu jąc e św iatło na prob lem chronologii w ydm śródlądow ych Niżu Europejskiego, a ponadto pozw alają na pew ne uściślenia dotyczące genezy i chronologii utw orów glebow ych o sta tn ie go w ahnięcia ciepłego pleistocenu.
Je d n y m z ciekaw szych zagadnień, k tó re w yłoniło się w badaniach stanow isk archeologicznych w W itow ie i Całow aniu, jest kw estia ch ro
nologii i środow iska klim atyczno-ekologicznego gleby a lle r0dzkiej. W
obu przy p ad k ach d a ty uzyskane z poziom ów leżących bezpośrednio na w ykształconej już glebie w skazują, że trw a ła ona jeszcze w początkach młodszego dryasu. D odatkow o w C ałow aniu d a ty te zostały po tw ierd zo ne przez analizę palinologiczną, k tó ra w skazuje, iż proces hum ifik acji to rfu przechodzącego w glebę allerodzką 5b przedłużał się do zim nych
Faza postwydmowa-Post-dune phase S500
Faza wudmowa-Dune phase 8800
Faza prewudmowa-Pre-dune pb 9000-890(1
A iier0d
9900-9800
Starszu dryas- Older Qryas 10100-10000
B illing 10300-10400
Schyfek nastarszego dryasu Final Oldest Dryas 10800
Maximum najstarszego dryasu Maximum o f Oldest"Dryas 11300-11100
11S00-11500 Najstarszy di yas s. I-O ld e s t D rya s B 0lling s. I.
Rys. 7. Synteza stratygrafii późnopaleolitycznych stanowisk Polski związanych z wydmami śródlądowymi, według S с h i 1 d a [22] i “ S^ e^ Skl ^ mUłl“ ; 2- ~~ ig y tia P.ia s z c z y sta o s c y la c ji p o p r z e d z a ją c e j n a js ta r s z y d r y a s (R a u n is? ); 3 — p ia s k i ze ż w ira m i n a js ta rs z e g o d r y a s u : i S p s z y s t e z d o m ie s z k ą g y t n B o llm g u i p o c z ą tk u s ta rs z e g o d r y a s u ; 5 — w y d m a s ta rs z e g o d r y a s u ; 6 — ż w iry p o d ś c ie la ją c e o d sy p ; t a r a s ,? r J e V û ï i o d sy p u ; 7a — p ia s k i s tro p o w e j p a r t i i o d sy p u ; 8 — g le b a a lle r o d z k a ; 9 — p ia s k i s e d y m e n ta c ji k o r y to w e j m ło d sz e j c z ę śc i t a i as u p r a s k ie g o , 10 — p o z io m y k u ltu ro w e i w a r s tw y w ę g li d r z e w n y c h z fa z y p r e w y d m o w e j m ło d sz e g o d r y a s u ; U — m a d y p ia s z c z y ste i p ia s k i
/ J ^ e d ^ m 0 ^ eU m łodsze:i ^ а2У t a r a s u p ra s k ie g o : 12 — w y d m y fa z y w y d m o w e j m ło d sz e g o d r y a s u ; 13 — f a z a p o s tw y d m o w a m ło d sz e g o d r y a s u (g le b y h o lo c e n s k ie o ra z o sa d y p o c h o d z e n ia o rg a n ic z n e g o i m in e r a ln e s t r e f y b r z e ż n e j w C a ło w a n iu i W ito w ie tu n ie u w id o c z -
^ , tJł m o n ę ). D a ty w k o n w e n c jo n a ln y c h l a ta c h “ С В . C. b e z o d c h y le n ia s ta n d a rd o w e g o Final Paleolithic stratigraphy of the Polish inland dunes, according to S c h i l d 122]
b lu e s ilts ; 2 — s a n d y g y t t j a o f th e p r e - O ld e s t D ry a s w e r m e r o s c illa tio n (R a u n is? ); 3 — s a n d s a n d g ra v e ls o f th e O ld e s t D ra v s a llu v ia lc o n e s a llu v ia l c o n e s ; 4 — m oss p e a t w ith g y t t j a f ro m B o llin g a n d th e b e g in n in g of O ld e r D ry a s ; 5 — O ld e r D ry a s d u n e ; 6 — c h a n n e l
u n d e r n e a t h th e r i v e r b a r ; 7 — sa n d s a n d s ilts of th e b a r ; 7a — sa n d s o f th e u p p e r s e rie s o f th e b a r ; 8 — A lle ro d so il; 9 — c h a n n e l s e c tio n of th e P ra g a T e rr a c e ; 10 — c u l t u r a l le v e ls a n d c h a r c o a l b e d s f ro m th e p r e - d u n e p h a s e of Y o u n g e r D ry a s- 11 _ s a n d y s ilts a n d s ilts of th e f lo o d p la in fe c ie s of th e y o u n g e r s e c tio n of th e P r a g a T e rr a c e ( p re - d u n e p h a s e ); 12 — d u n e s of th e Y o u n g e r D ryas* 13 p o s t-d u n e p h a s e o f th e Y o u n g e r D ry a s (H o lo c e n e so ils as w a lla s o r g a n o g e n ic a n d m in e r a l s e d im e n ts o f th e b o r d e r zo n es a t W itó w and’ *îh o w n ). D a te s in c o n v e n tio n a l ra d io c a r b o n y e a r s B. C. w ith o u t s ta n d a r d v a r ia tio n . T h e r i g h t c o lu m n sh o w s th e fo llo w in g b i o s tr a ti-^ b a s e : , R a u n is o s c illa tio n (?), m a x im u m of O ld e st D ry a s; d e c e lin e of O ld e s t D ry a s; B o llin g ; O ld e r D ry a s; A lle ro d : p r e -d u n e p h a s e of Y o u n g e r D ry a s ; d u n e p h a s e ; a n d p o s t-d u n e p h a s e of Y o u n g e r D ry a s. A rc h a e o lo g ic a l le v e ls s h o w n b y c ro sse s a n d R o m a n n u m e r a ls -a to R . S c h ild
Stratygrafia archeologiczna wydm Mazowsza 73
początków m łodszego dryasu . D ane z W itow a i C ałow ania p o tw ierd zają w cześniejsze przypuszczenia M a n i k o w s k i e j [12].
W ydaje się, że rów nież dzięki badaniom archeologicznym m ożna po kusić się o uściślenie długości trw a n ia m łodszodryasow ego okresu w yd- m otw órczego. Nie ulega bow iem n ajm n iejszej w ątpliw ości, że o statn ia faza w ydm otw órcza rozpoczęła się po p o czątku m łodszego dryasu, n a j praw dopodobniej około 8700 la t radiow ęglow ych p.n.e. Podobnie bezpo średnie d atow an ia radiow ęglow e i palinologiczne z C ałow ania przek o nują, że koniec te j fazy n a stą p ił około 8500 la t p.n.e., w d rug iej połowie m łodszego d ry asu około 200 la t p rzed początkiem holocenu. D odatkow o p o tw ierd zają to bardzo liczne stanow iska cyklu m azow szańskiego zale gające w poziom ie В gleb bielicow ych p o k ry w ający ch w ydm y, odłożone tam niew ątpliw ie już po zakończeniu sedy m en tacji w ydm ow ej. Należą do nich Ś w id ry W ielkie II — Górki, Ś w idry M ałe III, a więc w ydm y p rzy k ry w ające niższą, m łodszą część ta ra s u praskiego i stąd pow stałe n iew ątpliw ie w m łodszym dryasie. Podobnie w D obiegniew ie ponow na analiza profilów w ykazała, iż w stropie w ydm y i w sam ym spągu pozio m u В k ry ją c ej ją gleby bielicow atej ry su je się p lam isty szary poziom glebow y, k tó ry m ożna uznać za glebę A llerodu. Pow yżej, w stropie p o
ziom u B2, zalega krzem ienica m azow szańska ( S c h i l d [22], s. 299).
C ykl m azow szański w sw ym k lasycznym w ykształceniu taksonom icz nym d ato w any jest w Polsce m etodą radiow ęglow ą (poza d atam i z C a łow ania, z kopalni h e m a ty tu koło S k arży sk a-K am iennej: R ydno-K opal- n ia 1/1977, jam a 1, i R y dno-K opalnia III/1979) i palinologicznie na d r u gą połow ę m łodszego d ry asu i w czesny p reboreal. F a k t w ystępow ania bardzo licznych stanow isk tego cy k lu w stropie w ydm p rzekonuje, iż ich sed y m en tacja zakończyła się pow szechnie p rzed końcem m łodszego dryasu, tru d n o bow iem przypuszczać, iż w szystkie stanow iska w ydm ow e tego cyklu (poza C ałow aniem ) są w ieku preborealnego.
B adania w Całow aniu, poza przy czy n kam i zw iązanym i z chronolo gią w ydm śródlądow ych w Polsce, przynoszą ciekaw e dane dotyczące h istorii najm łodszego odcinka pleistoceńskiego doliny W isły, chro n o logii ta ra s u praskiego i dyn am ik i rozw oju zm ian w jej korycie u sch ył k u pleistocenu. Sądząc z opuszczenia przez W isłę k o ry ta (w k tó ry m od sypana by ła piaszczysta w yspa stanow iska), w d rugiej połowie A llerodu, tj. na początku krótkiego zim nego w ahnięcia poprzedzającego fazę sos now ą (około 9250 la t radiow ęglow ych p.n.e.) i niew ątpliw ego obniżenia jej k o ry ta, faza m ea n d ru ją c a W isły w ty m odcinku jej biegu pow inna p rzypad ać n a górną część tego in te rsta d ia łu . P otw ierdzałoby to u p rze d nie przypuszczenia M y c i e l s k i e j - D o w g i a ł ł o co do początków pojaw ienia się fazy m ea n d ru jącej W isły [13] oraz gen eraln e w nioski
K o z a r s k i e g o i R o t n i c k i e g o [10], ale rów nież św iadczyłoby
o przejściow ym c h a ra k te rz e A llerodu od rzeki roztokow ej do m e a n d ru jącej, jak tego chciał F a l k o w s k i [7],
74 R. Schild
W czesny m łodszy d ry as w w arszaw skim odcinku doliny W isły jest na pew no zw iązany z jej roztokow ym ch arak terem . N atom iast fa k t p o jaw ienia się zarów no licznego osadnictw a m łodszego d ry asu na pow ierz chni najniższej ta ra su praskiego, jak i w ydm przem aw ia za tym , że rzek a ta rozpoczęła erozję w głębną jeszcze p rzed połową młodszego d ry asu.
PRZYPISY
W zasadzie m ożna uznać, iż szeroki term in „p r z e m y sł św id erski” od powiada term ino w i })c y k l m azo w szań ski”. Natomiast w szelkie próby po działu chronologicznego tych jedn o stek w oparciu o taksonomię nie p r z e d stawiają żadnej wartości poza fazą wczesną reprezentow aną przez zespo ły poziom u V w Całowaniu i fazę klasyczną reprezentow aną przez m a teriały poziom u V I z Całowania (poza w y k o p e m V ), zespoły z P łu d , Ś w id r ó w W ielkich itd. Pominięto tu odrębną sprawę zespołów łączą cych cechy tec hn ok o m ple ksu z liściakami i tech n o k o m p le ksu z tylcza- k am i łu k o w y m i.
LITERATURA
[1] C h m i e l e w s k a M.: Huttes d’habitation épipaléolithiques de Witów, district de Łęczyca. Acta Archeologica Univ. Lodz. 1961, nr 10.
[2] C h m i e l e w s k a M.: Późny paleolit Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Warszawa—Wroclaw—Kraków—Gdańsk 1978.
[3] C h m i e l e w s k i W.: Civilisations épipaléolithiques en Pologne centrale. Bulletin de la Société des Sciences et des Lettres de Łódź 12, 1961, z. 8. [4] C h m i e l e w s k i W.: Późnopleistoceńskie struktury zmarzlinowe w Witowie.
Acta geogr. Univ. Lodz. 1970, nr 24.
[5] D ą b r o w s k i M. J.: Analiza pyłkowa torfowiska Całowanie. Archeologia Polski 26, 1981, z. 2.
[6] E f im i e n к о P. P.: Mielkie kriemniewyje orudija geomietriczeskich i in nych swojeobraznych oczertanii w ruskich stojankach rannieneoliticzeskiego wozrasta. Russkij antropol. żurnał, 13, 1924, 3-4.
[7] F a l k o w s k i E.: Historia i prognoza rozwoju układu koryta wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biul. geol. t. 12, 1970.
[8] F a l k o w s k i E.: Variability of channel processes of lowlands rivers in Po lan and changes of the valley floors during the Holocene. Biul. geol. t. 19,
1975.
[9] K o n e c k a - B e t l e y K.: Późnopleistoceńskie i holoceńskie gleby kopalne i reliktowe okolic Otwocka. Rocz. glebozn. 25, 1974, z. 3.
[10] K o z a r s k i S., R o t n i c k i K.: Problemy późnowiirmskiego i holoceńskiego rozwoju den dolinnych na Niżu polskim. PTN, Prace Komisji Geograficzno--Geologicznej, t. 19, 1978.
[И] К r u k o w s k i S.: Paleolit. W: Prehistoria ziem polskich. Kraków 1939. [12] M a n i k o w s k a B.: Gleba z interstadiału Aller0d na tle układu stratygra
ficznego utworów fazy zstępującej Würmu w okolicach Łodzi, Prace geogr, 1969, 75,
Stratygrafia archeologiczna wydm Mazowsza 75
[13] M y c i e l s k a - D o w g i a ł ł o E.: Stages of Holocene evolution of the Vistula Valley on the background of its older history in the light of investigations carried out near Tarnobrzeg. Excursion Guide-Book, INQUA Symposium of the Commision on Studies of the Holocene: „Changes in the Paleogeography of Valley Floors of the Vistula Drainage Basins During Holocene’', 2d Part — The Polish Lowland, 1972.
[14] R u s t A.: Die alt- und mittelsteinzeitlichen Funde von Stellmoor. Neumün ster 1943.
[15] S a m o k w a s o w D. A.: Osnowanija chronologiczeskoj klasyfikacji, opisanije i katalog kolekcji driewnostiej professora D. A. Samokwasowa. Warszawa 1892.
[16] S a w i c k i L.: Uwagi o stanowisku wydmowym Górki w Świdrach Wielkich. Wiad. archeol. t. 8, 1923.
[17] S a w i c к i L.: Wiek przemysłu świderskiego w świetle geomorfologii podwar szawskiego odcinka pradoliny Wisły. W: Księga Pamiątkowa ku czci prof. W. Demetrykiewicza, Poznań 1930.
[18] S a w i c k i L.: Geomorfologia pradoliny Wisły okolic Warszawy. Posiedzenia Naukowe PIG, 1934, s. 39.
[19] S a w i c k i L.: Przemysł świderski I stanowiska wydmowego Świdry Wielkie I. Przegl. archeol. t. 5, 1935.
[20] S a w i c k i L.: Zagadnienie wieku wydm. W: Wydmy śródlądowe Polski, cz. I, Warszawa 1958.
/21] S c h i l d R.: Paleogeografia Niżu Europejskiego w późnym plejstocenie. Prze gl. archeol. t. 21, 1973.
[22] S c h i l d R.: Późny paleolit. W: Prahistoria ziem polskich, Paleolit i mezolit, tom I, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1975.
[23] S c h i l d R.: Chronostratigraphie et environnement du Paléolithique final en Pologne. Colloque no 271 du CNRS „La fin des temps glaciaires en Europe”, Talence 24—28 mai 1977, 1979.
[24] W a s y l i k o w a K.: Roślinność i klimat późnego glacjału w środkowej Pol sce na podstawie badań w Witowie koło Łęczycy. Biul. peryglac. t. 13, 1964.
р. ш ильд АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ СТРАТИГРАФИЯ КОНТИНЕНТАЛЬНЫХ ДЮН В СВЕТЕ ИССЛЕДОВАНИЙ НА МАЗОВИИ Институт истории материальной культуры Польская академия наук Р е з ю м е От ранних двадцатых лет нынешнего столетия специалисты по преистории были убеждены, что континентальные дюны образовались в период позднего плейстоцена и что залегают в них культурные горизонты позднего палеолита [И, 16-20]. Хотя большинство археологических изысканий мождувоенного времени свя занных с дюнами оргапичивались сбором кремневых орудей с дефляционных обнажений, тем не менее предпринимались тоже и небольшие археологические раскопки в местностях Свидры Вельке и Свидры Мале около Варшавы, рас положенных на самой низкой плейстоценовой террасе р. Видлы, Согдз но
