Referat III
J A N W A LC ZYN A, H E N R Y K OK RU SZKO
AKTUALNY STAN BADAN W POLSCE NAD ZAWARTOŚCIĄ MIKROELEMENTÓW W ROŚLINNOŚCI UŻYTKÓW ZIELONYCH
ORAZ ZAMIERZENIA I POTRZEBY W TYM ZAKRESIE NA NAJBLIŻSZĄ PRZYSZŁOŚĆ
In sty tu t M elioracji i U ży tk ó w Z ielonych, F a len ty
ZAK RES B A D A Ń N A D M IK RO ELEM ENTAM I W R O ŚL IN N O ŚC I UŻYTKÓW ZIELO NY C H N A TLE LITER A TU R Y
Do drugiej wojny światowej nie została wykonana prawie ani jedna praca na temat zawartości m ikroelementów w roślinności użytków zielo nych w Polsce. M a k s i m ó w w wydanych monografiach [30, 31] po w ołuje się jedynie na sprawozdania Torfowej Stacji Doświadczalnej w Sarnach z lat 1931. 1932 i 1933, w której przeprowadzono doświadcze nia z nawożeniem miedzią gleb torfowych i wpływ em jej na plony na sion niektórych gatunków traw oraz plony zielonej masy koniczyny szwedzkiej i czerwonej. W okresie powojennym do lat sześćdziesiątych opublikowano zaledwie kilka prac na ten temat oraz nieliczne przyczyn ki. Przede wszystkim należy wym ienić pracę M a k s i m o w a i L i w s k i e g o z 1952 r. [34], a następnie B a s z y ń s k i e g o [2], R y s i a [43,
44, 45], K a b a t y [15, 16], R e i f e r a [42] i D o m a ń s k i e g o [1 0 ].
W łaściwy postęp w badaniach nad mikroelementami w odniesieniu do roślinności użytków zielonych datuje się dopiero od lat sześćdziesią tych. Liczba publikacji na ten temat nie jest jeszcze duża, ale badania podjęło w kraju w iele rolniczych ośrodków akademickich oraz niektóre instytuty rolnicze, a nawet stacje chemiczno-rolnicze.
Duże zainteresowanie problemem m ikroelem entów w odniesieniu do użytków zielonych w ostatnim dziesięcioleciu związane było niew ątpli w ie z ogólnym postępem wiedzy w tej dziedzinie w świecie i dużym rozwojem hodowli zwierząt w Polsce oraz potrzebą szybkiego rozwijania i doskonalenia bazy paszowej. W związku z tym zwrócono większą uwa
gę na właściwe wykorzystanie użytków zielonych jako podstawowej bazy produkcji pasz dla zwierząt przeżuwających. Obecnie problem nie doty czy już tylko ilościowego wzrostu plonów na użytkach zielonych, ale po lega głównie na produkcji paszy o odpowiedniej wartości pokarmowej.
ZAW ARTO ŚĆ M IKROELEM ENTÓW W G LEBAC H POD U ŻY TK A M I ZIELO NY M I
Połowa użytków zielonych zlokalizowana jest w naszym kraju na glebach organicznych i organiczno-mineralnych. Z terenów o tego ro dzaju glebach sygnalizowano występowanie niedoboru m ikroelementów w paszach oraz chorób zwierząt. Rozpatrując zagadnienie mikroelemen tów w paszach z użytków zielonych należy zacząć od omówienia specy ficznych właściwości gleb organicznych, rzutujących na zasobność ich w mikroelementy.
Cechami wyróżniającymi gleby organiczne są: duża zawartość zhu- mifikowanej substancji organicznej, zwykle mała domieszka części m i neralnych, w tym także minerałów glebowych, mały ciężar objętościo wy, a więc małe zagęszczenie masy glebowej, znaczna miąższość war stw y organicznej, a tym samym m ały w pływ podłoża mineralnego na warstwę powierzchniową (korzeniową) gleby.
Duża ilość substancji organicznej w tych glebach wpływa na silną sorpcję niektórych m ikroelementów i małą ich przy swa jalność. M u s i e r o w i c z [38] oraz M u s i e r o w i c z , K r z y s z o w s k i i W o n d - r a u s c h [39] stwierdzili bardzo wysoką sorpcję miedzi przez gleby tor fowe. Wyniki badań M a k s i m o w a i O k r u s z k i [32] wskazują, że sorpcja miedzi w glebach torfowych zwiększa się wraz ze wzrostem stopnia rozkładu torfu. L i w s k i [28] podaje, że ponad 50% miedzi było silnie związane przez kwasy huminowe wydzielone z gleb torfowTych. Z badań tych wynika, że w glebach torfowych w miarę zwiększania się rozkładu i humifikacji masy organicznej następuje duży wzrost sorpcji miedzi i przypuszczalnie innych mikroelementów. A więc w glebach torfowych zmeliorowanych i użytkowanych rolniczo przez dłuższy okres czasu należy się liczyć z większym i niedoborami tego pierwiastka. Ba dania w zakresie sorpcji przeprowadzone były także z manganem. M a- k s i m o w i P a w l a k [33] stwierdzili wzrost sorpcji tego pierwiastka wraz ze stopniem rozkładu torfu i bardzo małe jego ilości w formie wym iennej, wynoszące tylko 5% w torfach silnie rozłożonych. Co do sorpcji Zn, Co i innych m ikroelementów nie mamy odpowiednich w yn i ków badań w naszym kraju. Interesujące spostrzeżenie podaje K a b a t a [18] odnośnie do molibdenu. Przypuszcza ona, że substancja organiczna zwiększa rozpuszczalność tego pierwiastka.
Z w ielu badań wynika, że głównym źródłem pochodzenia m ikroele mentów w glebach są różne minerały glebowe. A więc skład mineralny gleb i skład skał, z których gleby zostały wytworzone, mają zw ykle d e cydujący w pływ na ilość m ikroelementów w glebach. Toteż w wielu ba
daniach gleb mineralnych ( C z u b a [8], C h u d e c k i [5], C z a r n o c
k a [6] i G r e i n e r t [13]) stwierdzono pozytywne związki korelacyjne
m iędzy zawartością Cu, Zn, Co, Mo i В a składem mechanicznym gleb, a ściślej — z ilością części spławialnych i iłu koloidalnego. K a b a t a
[2 1] wykazała, że wszystkie wtórnie wytworzone minerały glebowe bio
rą udział w wiązaniu kationów Cu, Co-, Zn i Ni, w tym illit i montmory- lonit odgrywają najważniejszą rolę co do ilości zasorbowanych mikro elem entów i ich przyswajalności.
Gleby organiczne wytworzone z torfów, z wyjątkiem niedużych ob szarów gleb m ułowo-torfowych, mają zw ykle m ałe domieszki części m i neralnych, a główny składnik ich popiołów — to najczęściej krze mionka. L i w s k i [27] znalazł m niejsze ilości Cu, Zn, В i Co w glebach torfowych niż w łąkowych glebach piaszczystych i madach. D o b r z a ń s k i i G l i ń s k i [9] w badniach przeprowadzonych w rejonie kanału Wieprz—Krzna także stwierdzili mniejsze ilości Cu i Co w glebach tor fowych niż w glebach murszowych wysoko popielnych i glebach glejo w ych (mułowo-torfowych). Podobne wnioski wyprowadzają C z e k a l s k i i K o c i a ł k o w s k i [7], M u s i e r o w i c z i współpracownicy [40], K a b a t a [15, 16], С h o d a ń [3] z badań gleb organicznych i m ineral nych innych rejonów Polski. Stwierdzenie to, m ówiące o mniejszej za sobności gleb organicznych w mikroelementy, nie jest regułą w odnie sieniu do wszystkich gleb tego typu. Z badań K a b a t y [16] oraz L i w s k i e g o [28] wynika, że niektóre gleby torfowe są dość zasobne w Cu, Co, Mn a zwłaszcza w Mo.
Następną charakterystyczną cechą gleb organicznych jest ich m ały ciężar objętościowy, który m oże być m niejszy od kilku do kilkunastu razy w porównaniu z ciężarem gleb mineralnych. Ma to duży w pływ na zaopatrzenie roślin w mikroelementy, ponieważ system korzeniowy roś liny rozwija się w określonej objętości gleby i z tej objętości pobiera ona sole pokarmowe. Przeliczanie więc ilości analitycznie stwierdzonych
m ikroelementów na ciężar gleb organicznych, zw ykle na 1 kg, nie obra
zuje prawdziwego stanu zasobności tego typu gleb w m ikroelem enty i może nawet prowadzić do fałszywych wniosków. Przykładem właści wego przedstawienia w yników mogą tu być badania przeprowadzone przez C h o d a n i a [3, 4], który ilość m ikroelem entów wyrażał w kg/ha 20-centymetrowej warstwy gleby. W ten sposób stwierdził on, że ilości
Mn w glebach, torfowych były 5-krotnie m niejsze niż w glebach brunat nych i madach, Cu od 4 do 5 razy mniejsze, a Co aż 16-krotnie mniejsze. Gleby organiczne wyróżniają się zw ykle znaczną miąższością war stwy organicznej i małym wpływ em podłoża mineralnego na zaopatrze nie roślin w składniki mineralne. Gleby te mogą być prawdopodobnie zaopatrywane w małym stopniu w mikroelem enty z podłoża przez pod- siąkające wody. K a b a t a w jednej z prac [16] stwierdziła, że woda z gleb torfowych i rowów melioracyjnych była stokrotnie uboższa w ko balt niż otaczające gleby torfowe.
Prawie we wszystkich badaniach przeprowadzonych w Polsce na gle bach organicznych [3, 9. 12. 16. 20, 35] stwierdzono, że w warstwie wierzchniej następuje znaczna akumulacja Cu, Mn, Zn, Mo, Ni, a nawet Ti. Akumulacja ta jest dość często obserwowana w czarnych ziemiach, a rzadziej w innych typach gleb mineralnych. Jedni tłumaczą to zjawis ko wynoszeniem m ikroelementów przez korzenie roślin z głębszych warstw gleby [16], inni większą popielnością gleby [35]. W nowszych badaniach przeprowadzonych przez O k r u s z k ę [41] oraz S k o r o p a - n o w a [48] stwierdzono, że w wyniku rolniczego użytkowania odwod nionych gleb torfowych i intensyw nie przebiegającej mineralizacji sub stancji organicznej następuje w wierzchniej warstwie zagęszczenie masy torfowej, połączone ze znacznym zwiększeniem ciężaru objętościowego gleby, popielności oraz wzrostem ilości niektórych makroelementów. Przypuszcza się ponadto, że akumulacja ta wynika także z trwałego w ią zania m ikroelementów przez substancje humusowe, a przede wszystkim huminy.
Reasumując, z dotychczasowych badań dotyczących gleb organicz nych wynika, że już obecnie należy się liczyć z niedoborami Cu i Co w niektórych glebach organicznych powstałych z torfów, w małym zaś stopniu z niedoborami Mn, Zn i B. Ponadto należy brać pod uwagę, że w miarę długości okresu rolniczego użytkowania niedobory pierwiast ków śladowych w tych glebach będą się prawdopodobnie potęgować, po nieważ są one silnie wiązane przez powstające substancje humusowe.
Około połowy areału użytków zielonych w naszym kraju znajduje się na glebach mineralnych należących do różnych typów. Z dotychczaso w ych badań wynika, że niedobory m ikroelementów mogą występować jedynie na lekkich glebach piaszczystych. Natomiast mady, gleby muło- wo-torfowe, których duże obszary znajdują się pod użytkami zielonymi, są zasobne w mikroelementy, podobnie jak czarne ziemie.
ZAW ARTO ŚĆ M IKRO ELEM ENTÓW W R O ŚLIN NO ŚC I UŻY TK ÓW ZIELO NYCH
Zawartość m ikroelementów w roślinności użytków zielonych przed stawiana jest zw ykle jako pewna norma przyjęta dla zwierząt, gwaran tująca pełnowartościowość paszy. Dane te wyglądają następująco:
Ż e l a z o . T u c h o ł k a i współpracownicy [49] analizowali siana łą kowe z różnych rejonów i dolin rzek Wielkopolski. Przyjmując normę Fe — 60 mg/kg stwierdzili, że tylko siana z dwu dolin rzek. na 10 uw zględnionych w badaniach, zawierały dostateczne ilości żelaza. S a p e k i współpracownicy [46. 47] przyjmując normę Fe — 100 mg/kg prak tycznie nie stwierdzili niedoborów żelaza w sianach z woj. koszalińskie go ze zbiorów 1965 r.. ale w następnym roku znaleźli niedobór żelaza w
25.7% próbek siana z gospodarstw indywidualnych i 8 ,8% próbek z PGR.
M a n g a n . Cytowani autorzy przy omawianiu żelaza przyjmując normę 50 mg manganu na 1 kg nie stwierdzili praktycznie niedoborów manganu w sianach pochodzących z różnych gleb. C h o d a ń [3] podaje jako średnią zawartość Mn 119.9 mg/kg dla sian z gleb torfowych woj. olsztyńskiego. Natomiast L i w s k i [27] przyjmując normę 100 mg/kg dla bardzo dobrego siana stwierdza znaczny jego niedobór w sianach z gleb organicznych.
M i e d ź . Badania dotyczące miedzi w roślinności łąk i pastwisk oraz w sianach są u nas stosunkowo liczne. Bardzo w ielu autorów przyjmuje normę Cu — 5 m g/kg dobrego siana. K a b a t a [16] w próbkach sian z terenów nadnoteckich i nadobrzańskich określiła średnią zawartość m ie
dzi równą 2.54 mg/kg. T u c h o ł k a i współpracownicy [4 9] podobnie
oceniają zawartość miedzi za niewystarczającą w sianach z doliny Note ci. kanału Obry i Powa—Topiec. W innej pracy, dotyczącej doliny Noteci,
K o c i a ł k o w s k i i współpracownicy [2 2 ] określają niedobory miedzi
w 19% próbek siana. D o b r z a ń s k i i G l i ń s k i [9] w rejonie kanału Wieprz— Krzna określili średnią zawartość miedzi na 2,5 m g/kg dla sian z gleb torfowych, a 9 mg dla sian z gleb m urszowych i glejowych. Inni autorzy, jak L i w s k i [27], R y ś i współpracownicy [43], C h o d a ń [3], S a p e k i współpracownicy [46, 47] oraz K u c z y ń s k a [26], stwierdza ją także znaczne niedobory miedzi w sianach z gleb torfowych oraz do stateczne ilości tego pierwiastka w sianach z innych gleb, z wyjątkiem lekkich gleb piaszczystych.
Z tego przeglądu literatury wynika wyraźnie, że w w ielu rejonach środkowej i północnej Polski występują niedobory miedzi w sianach z gleb organicznych.
M o l i b d e n . Nie jest on pierwiastkiem koniecznym dla organizmów zwierzęcych. W opublikowanych w Polsce badaniach ( K a b a t a [18], L i w s k i [27], T u c h o ł k a [49], K o c i a ł k o w s k i [2 2 ], B a l u k [1],
K u c z y ń s k a [24]) nie stwierdza się na ogół niedoboru molibdenu w sianach z użytków zielonych, a nawet niektórzy autorzy znaleźli większą zawartość Mo w glebach torfowych i niższą w glebach m ułowo-torfo- w ych i glejowych. W w ielu natomiast badaniach zwraca się uwagę na prawidłowy stosunek Cu : Mo, który powinien wynosić w paszy 3,5—4,0. Przy niższym stosunku Mo może działać toksycznie i być przyczyną schorzeń przeżuwaczy. K u c z y ń s k a [26] podaje, że z uwagi na znacz ne zawartości Mo i nieduże Cu w glebach torfowych stosunek ten w sia nach z tych gleb układa się czasami nieprawidłowo i może być przyczy ną schorzeń przeżuwaczy.
K o b a l t . Przyjm uje się najczęściej 0,05 mg/kg siana jako dolną granicę Co, poniżej której mogą wystąpić choroby przeżuwaczy. W prze prowadzonych badaniach w Polsce ( D o b r z a ń s k i [9], С h o d a ń [3],
K o c i a ł k o w s k i [2 2]) stwierdzono często zawartość Co poniżej
wspomnianej normy w sianach pochodzących z gleb torfowych. Nato m iast zawartość tego pierwiastka była zwykle dostateczna w sianach z gleb zawierających nam uły mineralne i więcej części popielnych. К a- b a t a [16], L i w s k i [27] i B a l u k [1] wykazują niedostateczną zawar tość Co w niektórych gatunkach traw i często wyższe ilości tego pier wiastka w wielu gatunkach roślin m otylkowych oraz ziół i chwastów. C y n k . Ze szczupłej literatury wynika ( L i w s k i [27], K a b a t a [20], B a l u k [1]), że w sianach zbieranych z użytków zielonych nie stwierdza się niedoboru cynku oraz nie są sygnalizowane choroby z tego powodu. Zawartość jego w roślinności z użytków zielonych była prze ważnie wyższa od przyjętej normy 30 mg/kg siana.
B o r . Jak podaje M a j e w s k i [36, 37], trawy mają m ałe wymagania w stosunku do boru, natomiast rośliny m otylkowe potrzebują znacznych ilości tego pierwiastka. Bor jako pierwiastek nie jest koniecznie po trzebny dla organizmów zwierząt. W sianach oznaczali go L i w s k i [27], T u c h o ł k a [49], B a l u k [1] i K o c i a ł k o w s k i [22].
Braki jodu w paszach są związane z klimatem i E w y [11] stwierdził jego niedostateczne ilości w rejonach podkarpackich. Inne pierwiastki śladowe, jak nikiel, chrom, tytan, selen, ołów były sporadycznie oznacza ne w roślinności użytków zielonych i nie można podać szczegółowych danych co do ich zawartości.
W iele w ym ienionych już autorów [1, 26, 27] podaje, że siana i rośli ny drugiego pokosu są znacznie bogatsze w m ikroelem enty niż z pierw
szego pokosu. Tłumaczą to zbiorem roślin w e wcześniejszym stadium rozwojowym, większą ilością liści u traw, a nawet intensyw niejszym uruchamianiem mikroelem entów w glebie podczas lata.
W niektórych badaniach sporo miejsca przeznaczono oznaczaniu za wartości mikroelementów w poszczególnych grupach roślin łąkowych (trawy, turzyce, motylkowe, zioła i chwasty), jak i w poszczególnych ga tunkach roślin ( B a s z y ń s k i [2], B a l u k [1], K a b a t a [16, 20], K o - c i a ł k o w s k i [22], K u c z y ń s k a [25], L i w s k i [27], T u c h o ł k a [49]). Z badań tych wynika, że poszczególne grupy i gatunki roślin od znaczają się dużym zróżnicowaniem w pobieraniu poszczególnych mikro elem entów i ich zawartością w plonach. Rośliny m otylkowe są zwykle zasobniejsze w Cu, Co i В niż trawy. Interesujące są pewne gatunki ziół i chwastów, które mają naw et 4- i 5-krotnie większe ilości mikroele m entów niż trawy i z tego powodu ich domieszka w runi łąkowej jest pożądana. K a b a t a [20] podaje, że zawartość Zn, Cu i Co w roślinach jest wielkością dość stałą dla danego gatunku. Wykazała ona, że współ czynnik selektywnego pobierania pierwiastków śladowych przez rośli ny, obliczony w stosunku do żelaza, ulega większym wahaniom w zakre sie różnych gleb niż w obrębie jednego gatunku roślin.
W niektórych badaniach ( K a b a t a [19], K u c z y ń s k a [25]) wyka zano, że nawożenie mineralne NPK użytków zielonych, powodując duży wzrost plonów, wpływ a jednocześnie na obniżenie zawartości mikroele mentów w jednostce masy plonu i pogarsza w efekcie jego jakość pod względem pokarmowym i zdrowotnym. Ponadto z w ielu badań i obser wacji wynika, że nawożenie łąk i pastwisk wysokim i dawkami NPK powoduje znaczne uproszczenie składu gatunkowego runi i doprowadza niekiedy do powstawania prawie monokultur. W związku z tym nawo żenie wysokim i dawkami NPK użytków zielonych potęguje niedobory mikroelementów w paszy.
N AW O ŻEN IE U ŻYTKÓW ZIELO NYCH M IK RO ELEM ENTAM I
Na temat nawożenia mikroelementami użytków zielonych znajduje się u nas bardzo nieliczna literatura. M a k s i m ó w i L i w s k i [34] oraz K r a u z e [23] przeprowadzili doświadczenia wazonowe na glebie torfo wej nad wpływ em nawożenia mikroelementami rajgrasu, tymotki i ko niczyny. W obu tych badaniach stwierdzono dość wysokie zwyżki plo nów rajgrasu, powstałe pod wpływ em mikroelementów, a zwłaszcza miedzi. Podobne doświadczenie przeprowadziła W o j t o w s k a [50], lecz jako podłoża użyła kwarcowego piasku. Nie stwierdziła zwyżek plonu rajgrasu włoskiego pod wpływ em nawożenia Mn i Co. We wszystkich
tych trzech doświadczeniach wykazano, że nawożenie to w pływ a na zwiększenie pobierania mikroelementów przez rośliny, których zawar tość w plonach wzrasta nawet od kilku do kilkunastu razy. Obserwowa no przy tym współdziałania mikroelem entów oraz w pływ niektórych z nich na mniejsze pobieranie azotu, żelaza, fosforu, co niekiedy tłumaczy się oszczędniejszą gospodarką makroelementami w roślinach pod w p ły wem mikroelementów.
W pewnym doświadczeniu palowym, przeprowadzonym na glebie torfowej w dolinie Noteci, L i w s k i i współpracownicy [29] stwierdzili nieznaczne tylko zwyżki plonów powstałe pod w pływ em miedzi, nato miast zawartość Cu, Mo i Mn wzrosła znacznie w roślinach pod w p ły wem nawożenia tymi składnikami. W badaniach równolegle prowadzo nych przez D o m a ń s k i e g o [10] stwierdzono dobry stan zdrowotny owiec karmionych sianem z łąk nawożonych Cu i Co, natomiast daleko posuniętą anemię i padnięcie pewnej liczby owiec przy żywieniu sia nem z łąk nie nawożonych.
Wyniki tych doświadczeń pozwalają przypuszczać, że przez naw oże nie użytków zielonych mikronawozami można będzie produkować pasze 0 dobrej jakości pokarmowej i zapobiegać występowaniu chorób u bydła 1 owiec, spowodowanych niedoborami niektórych pierwiastków ślado wych oraz podnieść produkcyjność zwierząt. Nawożenie m ikroelemen tami przypuszczalnie pozwoli także podnieść nieznacznie plony na użyt kach zielonych.
PL A N Y I K IER U N K I B A D A Ń
W końcu roku 1967 Ministerstwa Rolnictwa powołało zespół m iędzy- instytutowy do przeprowadzenia badań nad problemem: ..Zakres w ystę powania oraz sposoby przeciwdziałania zjawiskom niedoborów skład ników mineralnych w paszy z użytków zielonych”. W skład zespołu w eszły następujące instytuty rolnicze: IUNG. IZ, IW i IMUZ. Rolę ko ordynującą powierzono IMUZ. Z zespołem tym ściśle współpracują: Cen tralny Ośrodek d.s. Stacji Chemiczno-Rolniczych IUNG, 10 wojewódz kich stacji chemiczno-rolniczych i doświadczalnictwo terenowe IUNG oraz terenowa służba weterynaryjna. Planem przewidziano 2 etapy rea lizowania badań:
—• lata 1968— 1970 — zinwentaryzowanie rejonów niedoborowych w y stępujących na zmeliorowanych glebach organicznych, wraz z rozpozna niem niedoboru poszczególnych mikroelementów,
— lata 1970— 1975 — przeprowadzenie w rejonach niedoborowych około 90 ścisłych doświadczeń łąkowych z nawożeniem mikroelementami.
W pierwszym etapie badań przy udziale pracowników instytutów rolniczych, Centralnego Ośrodka Naukowo-Badawczego d.s. Stacji Che miczno-Rolniczych i stacji chemiczno-rolniczych opracowano program i zakres badań oraz ujednolicono i sprawdzono m etody analizy materia łów roślinnych na zawartość makro- i mikroelementów. Ponadto IMUZ, z udziałem 10 stacji, wykonał analizę ponad 1300 próbek sian łąkowych, pobranych z różnych rejonów, na zawartość makro- i mikroelementów.
W roku bieżącym zaczęto realizować drugi etap badań. IMUZ wspól nie z doświadczalnictwem terenowym IUNG założył 12 doświadczeń łą kowych z nawożeniem mikroelementami użytków zielonych.
Równocześnie z prowadzeniem doświadczeń nawozowych będą wyko nywane pewne badania szczegółowe gleb i roślinności. Badaniami tymi
objęto 1 0 dużych rejonów łąkowych w kraju, o przewadze gleb orga
nicznych, położonych w środkowej i północnej Polsce, takich jak rejon kanału Wieprz—Krzna. dolina Noteci itd. Tematycznie badania te na przyszłe 5-lecie weszły w skład problemu ..Opracowanie optymalnych technologii i modeli nawożenia”.
Badania te obejmują tylko fazę badań gleba—roślina. Bardzo pożą dane jest prowadzenie równoczesnych badań zootechnicznych obejmują cych fazę roślina—zwierzę. Uważamy, że najbardziej wiarygodną ocenę wartości pokarmowej paszy można otrzymać drogą skarmiania jej przez zwierzęta.
W najbliższej przyszłości należy rozwijać badania w odniesieniu do użytków zielonych w następujących kierunkach:
— dokładniejsze poznanie roli poszczególnych mikroelementów dla rozwoju roślin i zwierząt,
— kontynuowanie badań gleboznawczo-chemicznych nad rozmiesz czeniem i zasobnością w mikroelem enty różnych rodzajów i typów gleb łąkowych oraz sorpcją i desorpcją ich przez gleby.
— poznanie w pływ u nawożenia mikroelementami na wysokość i ja kość plonów, współdziałania mikroelementów na tle makroelementów oraz ustalenie dawek mikronawozów,
— określenie zdolności pobierania m ikroelementów z gleby i nawo zów przez poszczególne gatunki roślin łąk i pastwisk, ważne z punktu widzenia doboru gatunków i odmian na użytki zielone oraz plonowania i wartości pokarmowej,
— poznanie przydatności na użytki zielone nawozów mieszanych zawierających pierwiastki śladowe oraz różnych mikronawozów i odpa dów przemysłowych.
— rozwijanie równocześnie badań zootechnicznych i w eterynaryj nych nad objawami niedoboru lub nadmiaru m ikroelementów u zw ie rząt,
— zwracanie większej uwagi w badaniach na skutki toksyczności dla roślin i zwierząt spowodowane nadmiarem mikroelementów w gle bach i paszach.
— badania ekonomiczne nad opłacalnością nawożenia użytków zielo nych mikroelementami.
L IT ER A TU R A
[1] B a l u k A., C z e k a l s k i A., K o c i a ł k o w s k i Z.: Z aw artość m ik r o e le m en tó w w różnych gatu n k ach traw . P T P N , Pr. Kom . N auk roi. i leś., t. 19, 1965, z. 1, s. 15— 28.
[2] B a s z y ń s к i T.: M ik roelem en ty w n iek tórych gatunkach traw i roślin m o ty lk o w y ch . A cta Soc. Bot. P ol., t. 24, 1955, z. 2, s. 335— 340.
[3] С h o d a ń I.: Z aw artość m anganu, m ied zi i k ob altu w g leb ie i sia n ie n ie których torfow isk n isk ich P ojezierza W arm iń sk o-M azu rsk iego. Zesz. nauk. W SR Olszt., t. 12, 1962, nr 2, s. 225— 228.
[4] C h o d a ń I.: R ozpuszczalny m an gan , m ied ź i k ob alt w gleb ach torfow ych . Zesz. nauk. W SR Olszt., t. 16, 1963, z. 2, s. 227—'236.
[5] C h u d e c k i Z.: N iek tóre czyn n ik i k szta łtu ją ce zaw artość i rozm ieszczen ie jodu, m ied zi oraz cynku w w a żn iejszy ch gleb ach m in era ln y ch P om orza Z a chodniego. Zesz. nauk. W SR Szczec., nr 10, 1963, s. 188—239.
[6] C z a r n o c k a K.: M iedź w glebach N izin y M azow iecko-P od laskiej. Rocz. N auk roi., 94-A -4, 1968, s. 475— 509.
[7] C z e k a l s k i A., K o c i a ł k o w s k i Z.: Z aw artość n iek tórych m ik r o e le m e n tów w glebach W ielkopolski, Rocz. glebozn., dod. do t. 15, 1965, s. 273—281. [8] С z u b a A., Z a n i u k A.: B adania nad rozm ieszczeniem przysw ajalnych
sk ład n ik ów w profilach gleb ow ych . Cz. III. Rocz. glebozn., t. 19, 1968, z. 2, s. 249— 266.
[9] D o b r z a ń s k i B., G l i ń s k i J.: Z asobność gleb u żytk ów zielo n y ch w r e jon ie k an ału W ieprz— K rzna w m iedź i kobalt. A nn. UM CS Sect. E, t. 19, 1964, s. 19—41.
[10] D o m a ń s k i E.: M ik roelem en ty gleb lek k ich i ich w p ły w na zdrow otność zw ierząt dom ow ych. P ostęp y N auk. roi., z. 6, 1954, s. 25—39.
[11] E w y Z., B o b e k S., K a m i ń s k i J.: B ad an ia nad w y stęp o w a n iem n ie d o boru jodu u zw ierzą t w w o jew ó d ztw ie k rak ow sk im . Rocz. N auk roi., 79-B -3, 1962, s. 311— 331.
[12] G r e i n e r t H.: K ob alt w n iek tórych glebach h y d rogen iczn ych Pom orza Z a chodniego. Zesz. nauk. W SR Szczec., nr 21, 1966, s. 3—24.
[13] G r e i n e r t H.: K obalt w n iek tórych gleb ach m in era ln y ch P om orza Z ach od n iego. Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s. 467— 468.
[14] K a b a t a A.: W y stęp o w a n ie kobaltu w gleb ach łą k o w y ch i p a stw isk o w y ch n iek tórych teren ów górskich. Rocz. N auk roi., 7 0 -A -l, 1955, s. 609— 615. [15] K a b a t a A.: W stępne prace d otyczące k ob altu w gleb ach zak ład u n a u k o
[16] K a b a t a A.: Z aw artość kobaltu, m ied zi i n ik lu w w a żn iejszy ch gleb ach oraz w sia n ie n ad n oteck ich i n ad obrzańskich teren ó w łąk ow ych . Rocz. N au k roi., 78-A -3, 1958, s. 3 7 9 -^ 5 3 .
[17] K a b a t a A.: W p ływ gleb na zaw artość m ik ro elem en tó w w roślin ach i na ży w ie n ie zw ierząt. P ost. N au k roi., nr 4, I960, s. 67— 72.
[18] K a b a t a - P e n d i a s A., B o l i b r z u c h E.: M olibden w gleb ach i r o śli nach rejonu nadm orskiego. Rocz. N auk roi., 88-A -3, 1964, s. 606— 617. [19] K a b a t a - P e n d i a s A., G a j d a J., G a ł c z y ń s k i B.: W p ływ naw ozów
p otasow ych i fo sfo ro w y ch na zaw artość p ierw ia stk ó w ślad ow ych w traw ach. Pam . puł. — P race IU N G , z. 2, 1966, s. 231— 243.
[20] K a b a t a - P e n d i a s A.: W y stęp o w a n ie cynku, m ied zi, k ob altu w n ie k tó rych gleb ach oraz roślin ach rejonu pom orskiego. Rocz. N auk roi., 94-A -4, 1968, s. 567— 583.
[21] K a b a t a - P e n d i a s A.: T he sorption of trace elem en ts by so il-fo rm in g m in erals. Rocz. glebozn., dod. do t. 19, 1968, s. 55— 72.
[22] K o c i a ł k o w s k i Z., C z e k a l s k i A., B a l u k A.: Z aw artość m ik r o e le m en tó w w gleb ach i roślin ach łą k o w y ch doliny śred n iego b iegu N oteci. Rocz. N auk roi., 9 3 -A -l, 1967, s. 155— 176.
[23] K r a u z e A.: W p ływ m ik ro elem en tó w na w y so k o ść i jakość p lo n ó w n ie k tó rych roślin p a stew n y ch na g leb ie torfow ej. Zesz. nauk. W SR O lszt., t. 12, 1962, z. 2, s. 281— 284.
[24] K u c z y ń s k a I.: Z aw artość m olib d en u w roślin ach łąk ow ych . Zesz. probl. P ost. N auk roi., 1965, z. 55, s. 161— 171.
[25] K u c z y ń s k a I.: N iedobór m ik ro elem en tó w w paszy z u żytk ów zielon ych . W iadom ości IMUZ, t. 8, 1969, z. 3, s. 65—78.
[26] K u c z y ń s k a I.: Z ależność zaw artości m ied zi i m olib d en u w g leb ie i sian ie od sk ład u ch em iczn ego i n aw ożen ia n iek tórych gleb torfow ych . P raca doktor ska, IMUZ, B ydgoszcz, 1968.
[27] L i w s k i S.: M ik roelem en ty: m angan, żelazo, bor, m iedź, kobalt, cynk, m o lib d en — w ro ślin n o ści łąk ow ej i b agien n ej. Rocz. N auk roi., 7 5 -F -l, 1961, s. 7— 74.
[28] L i w s k i S.: R ola m ied zi w żyzn ości g leb torfow ych . Rocz. N auk roi., 87-A -3, 1963, s. 437—470.
[29] L i w s k i S., M a c i a k Fr., S t o d o l a k I., J a s z c z u k F.: W p ływ n a w o żen ia m ik ro elem en ta m i na p lon y sian a na łąk ach n ad n oteck ich w Ż uław ce. Ro>cz. glebozn., t. 20, 1969, z. 1, s. 171— 194.
[30] M a k s i m ó w A.: M ik roelem en ty i m ik ron aw ozy. W arszaw a 1949.
[31] M a k s i m ó w A.: M ik roelem en ty i ich zn aczen ie w życiu organizm ów . W ar szaw a 1954.
[32] M a k s i m ó w A., O k r u s z k o H.: Sorpcja i elek trod ializa m ied zi w to r fach. Rocz. glebozn., t. 1, 1950, s. 70— 92.
[33] M a k s i m ó w A., P a w l a k T.: Sorp cja m an gan u w torfach. Rocz. N auk roi., t. 59, 1951, s. 163— 179.
[34] M a k s i m ó w A., L i w s k i S.: M ik ron aw ozy na gleb ach torfow ych . Rocz. glebozn., t. 2, 1952, s. 187— 204.
[35] M a k s i m ó w A., L i w s k i S., K o z a k i e w i c z A.: C h em iczne w ła śc iw o śc i torfu na p o d sta w ie badań torfow isk a B agno P u lw y . Rocz. N auk roi., t. 7 4 -F -l, 1960, s. 91— 112.
[36] M a j e w s k i Fr.: W ystęp ow an ie i zach ow an ie się boru w glebach. P ost. N auk roi., nr 3, 1957, s. 31— 48.
[37] M a j e w s k i Fr.: Z agad n ien ie n a w o żen ia borem . P ostęp y N auk roi., nr 5, 1957, s. 13— 39.
[38] M u s i e r o w i c z A.: A d sorp cyjn e w ła śc iw o ś c i torfów . R ocz. N auk roi. i leś., t. 29, 1933.
[39] M u s i e r o w i c z A., K r z y s z o w s k i J., W o n d r a u s c h A.: Studia nad w p ły w e m w ielk o ści d aw k i siarczan u m ied zi na w y so k o ści p lon ów ziarna ow sa i jęczm ien ia u p raw ian ych na d u b lań sk im to rfie n iskim . Rocz. N auk roi. i leś., t. 50, 1948, s. 51— 70.
[40] M u s i e r o w i c z A., L e s z c z y ń s k i E., N o w a k H.: Z aw artość w g le bach w o jew ó d ztw a w a rsza w sk ieg o m an gan u i tytan u rozp u szczaln ego w k w a sie siarkow ym . Rocz. glebozn., t. 2, 1952, s. 173— 186.
[41] O k r u s z k o H.: G leb y m u rszo w e torfow isk d olin ow ych i ich ch em iczn e oraz fizy czn e w ła ściw o ści. Rocz. N auk roi., 7 4 -F -l, s. 5— 89.
[42] R e i f e r I.: S zybka m etod a oznaczania k ob altu w m a teria le roślinnym . Rocz. N auk roi., t. 62, 1952, s. 99— 105.
[43] R y ś R., G r o b l e w s k a S., S t y c z y ń s k i H.: D alsze badania n iedoboru m ied zi u bydła. Cz. III. K ilk a d alszych ob serw a cji w b adaniach nad h ip o - kuprem ią u b yd ła w P olsce. Rocz. N auk roi., 75-B -3, 1960, s. 301— 314. [44] R y ś R.: O roli n iek tórych m ik ro elem en tó w . Cz. I. M iedź. Prz. H odow l., nr 5,
1959, s. 31— 33.
[45] R y ś R.: O roli n iek tórych m ik ro elem en tó w . Cz. II. M angan. P rzegląd hod., nr 6, 1959, s. 30— 32.
[46] S a p e k A., H e i n s c h K.: Z aw artość b iałka, w łó k n a , k a roten u i sk ład n ik ów m in era ln y ch w sia n ie p ierw szego pokosu zebranym w roku 1965 w PG R w o jew ó d ztw a k oszaliń sk iego. Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2, s. 589— 596. [47] S a p e k A., H e i n s c h K., S a p e k B.: O cena jak ości sian zebranych w
1966 r. na teren ie w o jew ó d ztw a k o sza liń sk ieg o . W iadom ości IMUZ, t. 8, 1969, z. 3, s. 87— 95.
[48] S k o r o p a n o w S.: N iek otoryje w y w o d y iz p rak tik i m ielio ra cji to rfja n i- stych poczw . P o czw o w ied ien . nr 1, 1968, s. 3— 9.
[49] T u c h o ł k a Z., B a l u k A., C z e k a l s k i A., K o c i a ł k o w s k i Z.: Z a w artość sk ła d n ik ó w m in eraln ych w roślin ach łą k o w y ch z n iek tórych rejon ów W ielkopolski. PTPN , Pr. Kom . N au k roi. i leś., t. 18, 1964, z. 2, s. 149— 158. [50] W o j t o w s k a R.: M ożliw ość p o d w y ższen ia k on cen tracji m an gan u i kobaltu
w roślinach rajgrasu w ło sk ieg o (L o liu m m u ltiflo ru m ). Rocz. W SR Pozn., t. 30. 1965, s. 563— 580.
D r J a n W a lc z y n a IM U Z — F a le n ty
