Intermedialność Alicji w Krainie Czarów Przykład adaptacji Tima Burtona

205

INTERMEDIALNOŚĆ ALICJI W KRAINIE CZARÓW...

IWONA GRODŹ

Polskie Towarzystwo Kulturoznawcze

https://orcid.org/0000-0003-0151-6909

Intermedialność

Alicji w Krainie Czarów

PrzykładadaptacjiTimaBurtona

S T R E S Z C Z E N I E

Prezentowanyartykułstanowipróbęodpowiedzinapytanieowspółistnieniesłów

iobrazówwtekściekultury,wkontekścierozważańo„intermedialnymzwrocie”.

Za przykład posłużyła filmowa adaptacja powieści Alicja w Krainie Czarów Lewi- saCarrolladokonanaprzezTimaBurtona(2010).(R)ewolucjawtymaspekcieto

przedewszystkimzmianaformykomunikowaniaipozyskiwaniainformacji.

Celemjestwskazaniewaloruedukacyjnegotegotypusynergii,dziękiktórejotwie- rająsięmożliwościdotarciadonowychpokoleńodbiorców.

Słowa kluczowe

filmiliteratura,adaptacja,edukacja,TimBurton,Alicja w Krainie Czarów

S U M M A R Y

Intermediality of Alice in Wonderland. An Example of Tim Burton’s Adaptation Thisarticleattemptstoanswerthequestionofco-existenceofwordsandimagesin

aculturaltext,inthecontextofreflectionsonthe‘intermedialturn’.Theexample

usedinthepaperisthefilmadaptationofLewisCarroll’sAlice in WonderlandbyTim

Burton(2010).(R)evolutioninthisaspectprimarilyinvolvesachangeintheformof

CzytanieLiteratury ŁódzkieStudiaLiteraturoznawcze 10/2021 ISSN2299–7458 e-ISSN2449–8386 https://doi.org/10.18778/2299-7458.10.11

206

IWONA GRODŹ

communicationandinformationacquisition.Theaimistopointouttheeducatio- nalvalueofthistypeofsynergy,whichopensupthepossibilityofreachingnew

generationsofrecipients.

Keywords

filmandliterature,adaptation,TimBurton,Alice in Wonderland

Lecz czym jest życie? – tylko snem.

LewisCarroll¹ Opowieściintermedialnetoniewątpliwieznaknaszychczasówiwielkie

wyzwanie². Andrzej Hejmej przypomniał, że „komparatystyka interme- dialna, analizująca fenomen literatury jako medium pośród innych me- diów,mierzysięobecniezdwomagłównymiwyzwaniamiwspółczesnego

świata: interkulturowością, intermedialnością”³ oraz transmedialnością⁴.

Napolskimgrunciedefinicjętejostatniejprzedstawiłam.in.KatarzynaKo- pecka-PiechwLeksykonie konwergencji mediów:

jesttoopowiadaniewpoprzekwieluplatformmedialnych,opartena

rozlicznychkomponentach,przynoszącychwefekcieprogresnarracyjny.

[…]Wodróżnieniuodwieloplatformowościtransmedialnośćnieopierasię

tylkoiwyłącznienazastosowaniuzróżnicowanychmediów,leczrównież

nautworzeniumiędzynimirelacji,któreskutkująnową,częstonielinearną

strukturąopowiadania.Transmedianieoznaczająopowiadaniatejsamej

historiinaróżnychplatformach,aleprzekazywanieróżnychinformacjina

temattegosamegoświataprzedstawionego.Opowiadanietransmedialne

angażujedocelowoodbiorcędozróżnicowanychaktywności,dziękiktó- rymkolekcjonujeonposzczególnekomponenty,bydotrzećdocałokształtu

opowiadania.Napaletęmedialnąwtakimprzypadkumożesięskładać

np.serial,jakokomponentzasadniczy,oraztowarzyszącemu:strona

internetowa,książka,grakomputerowaczyfilmpełnometrażowy⁵.

1L.Carroll,Alicja w Krainie Czarów,przeł.B.Kaniewska,Poznań2010,s.370.

2KonradChmieleckiprzypominał:„audiowizualnedoświadczeniekulturowezostało

uprzywilejowanewstosunkudowerbalnegoprzezmechanizmyodbiorcze;uczestnicykul- turywspółczesnejnastawienisąnascalanieinformacjiaudialnychiwizualnychwjednązna- czeniowącałość”(zob.K.Chmielecki, Estetyka intermedialności,Kraków2008,s.9).

Por.teżM.Boczkowska,Opowieść transmedialna – znak naszych czasów,„Postscriptum

Polonistyczne”2014,nr2,s.125–137.

3A.Hejmej,Komparatystyka intermedialna,„RocznikKomparatystyczny”2016,nr7,s.9,12.

4HenryJenkinstakdefiniowałtopojęcie:„Opowiadaniatransmedialnetosztukatwo- rzenia światów. Aby w pełni doświadczać każdego fikcyjnego świata, konsumenci muszą

przyjąćrolęmyśliwychizbieraczy,ścigającychfragmentyopowieścinaróżnychkanałach

medialnych, porównujących między sobą notatki w sieciowych grupach dyskusyjnych

iwspółpracujących.Gwarantujeto,żekażdy,ktozainwestujeczasiwysiłek,zyskabogatsze

doświadczenierozrywkowe(zob.H.Jenkins,Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów,przeł.M.Filiciak,M.Bernatowicz,Warszawa2008,s.35).

5K.Kopecka-Piech,Leksykon konwergencji mediów,Kraków2015,s.40–41.

207

INTERMEDIALNOŚĆ ALICJI W KRAINIE CZARÓW...

Każdorazowo w centrum uwagi są: narracja – medium – umysł od- biorcyiczas⁶.Tapierwszaróżnisięjednakodnarracjiklasycznej⁷.Kogni- tywistykapodkreśla:„zwątpieniewstałośćiniezmiennośćnarracji”⁸oraz

„uwrażliwianamedium⁹.„Antycypacja”,czylizapowiedź,intermedialności,

naprzykładzieAlicji w Krainie CzarówLewisaCarrolla¹⁰,potwierdzawagę

interferencjimiędzy„polami”literaturyifilmu¹¹.Kluczemdojejzrozumie- niajestinterakcja,awięcprzejścieod‘pojedynczości’,‘autorskości’,‘izolacjo- nizmu’,do‘zespołowości’,‘współsprawstwa’i‘otwartości’¹².Każdorazowo

wcentrumuwagijestnietylkorelacjasłowo–obraz,aleteżokreśleniezna- czeniaiceluowego„przejścia”.Jestnim„walka”ouwagę,awięcnowego

odbiorcę (zwiększenie potencjału frekwencyjnego aktywnie uczestniczą- cego).Zrozumienie,żespotkanieliteratury–filmuznowymimediamipo- zwalanaponowneprzyjrzeniesię,mniejlubbardziejznanym,tekstomczy

obrazom.Zakładaodrzucenieprzeświadczenia,żekonfrontacjatabędzie

6Trzebapamiętać,że„cofaniesięwczasieoznaczaidentyfikowanietekstualnychsieci

w poszukiwaniu tekstualnych skamielin i rekonstruowaniu praktyk produkcyjnych oraz

konsumpcyjnych”(zob.C.Scolari,P.Bertetti,M.Freeman, Introduction: Towards an Archeology of Transmedia Storytelling,[w:]Transmedia Archeology. Storytelling in the Borderlines of Science Fic- tion,Comics and Pulp Magazines, eds.C.Scolari,P.Bertetti,M.Freeman,NewYork2014,s.6).

Zob.teżT.Żaglewski,Wprowadzenie do narratologii transmedialnej jako projektu kulturo- znawczo-medioznawczej archeologii. Casus politycznych narracji „Kapitana Ameryki”,„PrzeglądSo- cjologiiJakościowej”2018,t.14,nr4,s.126–149;J.Czopek,Opowieść transmedialna jako przykład kreacyjnych możliwości fandomu,„InterdyscyplinarneKontekstyPedagogikiSpecjalnej”2018,

nr23,s.191–202.

7 Tomasz Żaglewski przypominał, że „Narratologia klasyczna – nazywana również

strukturalną–bazujeprzedewszystkimnapracachUmbertoEco,TzvetanaTodorova,Ro- landaBarthesaczyClaude’aBremonda.Jejfundamentalnymzałożeniemjestdoszukiwanie

sięwtekstach(przedewszystkimliterackich)„gramatykinarracji”,tzn.niezmiennychreguł

i schematów organizujących struktury opowieści oraz działających na wzór gramatyki ję- zyka. Narratologia postklasyczna – poststrukturalna – proponuje z kolei zerwanie z „me- chanicystyczną”koncepcjąnarracjireprezentowanąprzezwariantwcześniejszy,kierującsię

jednocześniekudefiniowaniuspecyfikinarracjipoprzezbardziejsubiektywneirefleksyjne

doświadczeniaodbiorców(stądteżwynikakluczowadlawariantupostklasycznegopozycja

kategoriidoświadczalnościnarracji)”(zob.T.Żaglewski,Wprowadzenie do narratologii transme- dialnej…,s.129).

8Tamże,s.129.

9K.Kaczmarczyk,Narratologia transmedialna. Założenia, cele i badania,„Tekstualia”2015,

nr4(43),s.6.

10Wybórtakiegoanieinnegotekstuniejestprzypadkowy,gdyżelementgrywkarty

iszachyjestobecnyzarównowpierwowzorzeliterackim,jakiwadaptacjiBurtona.

Wtymmiejscuwartoprzypomnieć,żejesttotekst,któryzainspirowałwielufilmow- cównacałymświecie.Pisałynatentematm.in.KatarzynaCitko,Filmowe adaptacje „Przygód Alicji w Krainie Czarów” Lewisa Carrolla(pracamagisterska),Łódź1984czyMałgorzataJaku- bowska,Alicja w krainie słów i obrazów,[w:]Literatura prze-pisana. Od Hamleta do slashu,red.

A.Izdebska,D.Szajnert,Łódź2015,s.53–71.

11PierreBourdieupisało‘polu’jak„obszarzeinterakcjispołecznej”,zaktorami,ustalo- nymipozycjami/rolami,regułamizajmowaniaiwytwarzaniarelacji”(zob.P.Bourdieu,Re- guły sztuki: geneza i struktura pola literackiego,przeł.A.Zawadzki,Kraków2001,s.28–29).

12Mamnamyśliinterakcję,któraopierasięnadoznaniachzmysłowych,odwołaniudo

światafantazji,„uzależnianiu”odbiorcówodsnutejopowieści,inspirowaniuichdokreatyw- ności,odkrywaniu,podążaniuczystawianiuczoławyzwaniom,wkońcuudostępnianiu.

Zob. Kino-Sztuka. Zwrot kinematograficzny w Polskiej sztuce współczesnej,red.J.Majmurek,

Ł.Ronduda,Warszawa2015.

Por.teżP.Schreiber,Przyszłości interaktywne,https://culture.pl/pl/artykul/przyszlosci- -interaktywne/,5.01.2021[dostęp6.01.2021].

208

IWONA GRODŹ

polegałajedynienapowtórzeniachtego,coznane.Dajenadziejęnainnowa- cyjneodczytanie¹³,„nowerozłożeniekart”¹⁴.



Ilustracja1.RycinyzAlicji w Krainie Czarów Źródło:skreenzekranu

„Zwrotintermedialny”uzasadniastwierdzenie,żewszelkieteorie,pro- jekty,działaniamajątodosiebie,że„grawitują”międzynaukąasztuką(iod- wrotnie)¹⁵.Wskazanakooperacjawydajesięwtymmomenciekluczowa,gdyż,

jakpisałPiotrZawojski,specyfikiwspółpracymiędzyartystamiinaukow- caminależyszukaćwobszarzeewolucjistrategiikomunikacyjnych¹⁶itrans- formacjitożsamościowych¹⁷.Współdziałanieartystówinaukowcówpolega

nawymianiezadańmiędzynaukąasztuką¹⁸.Wtakimujęciusztukajawi

13Innowację,wtymprzypadku,utożsamiamzprzekształceniem,któreopierasięna:

poszerzaniu, uzupełnianiu, zastępowaniu, eliminowaniu, dostosowywaniu, wzmacnianiu,

wkońcuintegracjinieoczywistychelementów.

14Tymmetaforycznym„nowymrozdaniem”mogąbyćgrykomputeroweinspirowane

książkąLewisaCarrolla(zob.wydanewcześniejgry American McGee’s Alice (2000)iAlice:

Madness Returns(2011).Natentematzob.:D.Kozera,Wirtualna Alicja – historia Alicji w Krainie Czarów napisana na nowo,„Media,Kultura,KomunikacjaSpołeczna”2015,t.11,nr1,s.71–83.

15Por.m.in.J.Bruner,Kultura edukacji,przeł.T.Brzostowska-Tereszkiewicz,Kraków2010.

16P.Zawojski,Nauka jako praktyka estetyczna – sztuka jako praktyka badawcza,[w:]tenże,

Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii,Katowice2018,s.56.

17 Dominika Kaczorowska-Spychalska przypomniała, że „[t]echnologia w naturalny

sposóbstajesięczęściąnaszejtożsamości,łączącto,coanalogowe,ztym,cocyfrowe;to,co

jużzautomatyzowane,ztym,cowciążniepoddajesięalgorytmizacji”(zob.D.Kaczorowska- -Spychalska, Technologie w świecie konsumenta – konsument w świecie technologii, [w:] A. Rud- nicka,D.Kaczorowska-Spychalska,M.Kulik,J.Reichel,Digital ethics – polscy konsumenci wobec wyzwań etycznych związanych z rozwojem technologii. I Ogólnopolski Raport,Łódź2021,s.16.

18P.Zawojski,Nauka jako praktyka estetyczna,s.56.Zawojskizauważa,żeeksperymenty

sąmożliwetylkowówczas,gdyartyścimająświadomośćmetodologiczną.Polegatoteżna

209

INTERMEDIALNOŚĆ ALICJI W KRAINIE CZARÓW...

sięjakoprojektbadawczy,atekst,filmczygrajakoeksperymentnaukowy¹⁹.

Uzmysłowieniesobieistnieniatejdychotomiiprowadzidowskazaniadwóch

dominujących praktyk intermedialnych w sztuce współczesnej. Pierwsza

polegananastawieniuinterpretacyjnym,któreprzejawiasięotwartościąna

nowekonteksty,odniesieniaiużycia.Postulujepragmatyzm,wmyślktórego

wcentrumzainteresowaniależynietyleistotazagadnienia,ilesposobydzia- łania(efekt).Drugapostawa,analityczna,oznaczaposzukiwanieschematów

imodeli,którepozwalająnakondensacjęiprecyzję.

„Zwrot intermedialny” zakłada, że każde dzieło, w tym przypadku

takżefilm,jesttekstemkultury,ajegoodbiórdowodemistnieniamniejlub

bardziejzmiennychmechanizmówjegopercepcji²⁰.Dziękitemumożnaopi- saćnowe„jakościznaczenia”iwskazaćdynamicznośćsamegoprocesujego

formułowania. Sensy wytwarzane są za pomocą ingerencji na poziomie

kompozycji,m.in.poprzezdopełnianie,elaborację,kompresję.Wszystkiete

mechanizmyobjaśniająrolędynamikiznaczeniaiprocesualność,wktórą

uwikłany jest każdy tekst kultury²¹. Ekran, w takim ujęciu, staje się nie

tylko„oknemnaświat”,alei„drogowskazem”,którywskazujekierunekko- munikacji²².HollywoodzkaekranizacjaAlicji…potwierdzatękonstatację²³.

„Literackość” odbioru sztuki ruchomych obrazów i filmowe „widze- nie”tekstu–tojedenztematów,którywartopodjąćwzwiązkuzadaptacją

prozyLewisaCarrollaprzezTimaBurtona²⁴.Obcowaniezksiążkąifilmem

umiejętnościformułowaniapytańorodzajrelacjimiędzysztukąinauką,opraktyczneza- stosowanie/wykorzystaniebadańnaukowychiichrezultatówwkreowaniudzieł.Wtym

sensieeksperymentartystycznypoleganatym,żesztukastajesiępraktykąbadawczą,ana- uka–estetyczną.

Por.teżprzywołanąprzezPiotraZawojskiegoksiążkęStephenaWilsona,Information Arts. Intersection of Art, Science, and Technology,London2003,s.3.

19Tamże,s.69.Cyt.za:P.Weibel,The Unreasonable Effectiveness of the Methodological Con- vergence of Art and Science,[w:]Art@Science,eds.Ch.Sommerer,L.Mignonneau,Wien–New

York1998,s.170.

20A.Orłowska,Film w świadomości odbiorców,„Kino”1985,nr8,s.25–27.

Zob.teżKognitywizm w poetyce i stylistyce,red.G.Habrajska,J.Ślósarska,Kraków2006,s.9.

21A.Zalewski,Film i nie tylko.Kognitywizm, emocje, reality show,Kraków2003,s.125.

22 Daniel Dayan przypomniał, że „kiedy widz odkrywa ramę – jest to pierwszy sto- pieńlekturyfilmu–znikajegouprzedniepoczucietriumfuwynikającezposiadaniaobrazu.

Widzdostrzega,żekameraukrywarzeczy,przestajezatemufaćjej,jakteżsamejramie,gdyż

pojmujeterazjejarbitralność.[...]Toradykalniezmieniajegosposóbuczestnictwa–niespra- wiamuprzyjemnościodbiórnierzeczywistejprzestrzenimiędzypostaciamiiprzedmiotami.

[...]widzodkrywa,żeposiadaprzestrzeńtylkoczęściowoiluzoryczną.Czujesięwydziedzi- czonyztego,czegoniemożezobaczyć”(zob.D.Dayan,Widz wpisany w obraz,przeł.A.Hel- man,„FilmnaŚwiecie”1989,nr369,s.29).

23FilmTimaBurtonaniebyłbytakniezwykły,gdybyniepierwowzórliteracki–powieść

LewisaCarrollaz1865rokuAlice’s Adventures in Wonderlandijejkontynuacjaz1871roku–Thro- ugh the Looking-Glass.Naczymjednak,zperspektywyfilmoznawczej,zasadzasięjejniezwy- kłość?Banalnebyłobystwierdzenie,żechodzioprzedstawionąhistorięczygłównychbohaterów,

przedewszystkimpostaćAlicjiKingsleigh.Ucieczkąodowejtrywialnościczyoczywistościjest

sięgnięciedokorzeni,„esencji”pytaniaoprojektowanegoodbiorcępowieściCarrolla.

24Alicja w Krainie Czarów(filmografia),reżyseria:TimBurton,scenariusz:LindaVoolver- ton, zdjęcia: Dariusz Wolski, muzyka: Danny Elfman, scenografia: Robert Stromberg, ko- stiumy:ColleenAtwood,efektyspecjalne:SonyImageWorksInc.,występują:JohnnyDepp

(Kapelusznik),AnneHathaway(BiałaKrólowa),HelenaBonhamCarter(CzerwonaKrólowa),

MiaWasikowska(Alicja),AlanRickman(Gąsienica).Rokpremiery:2010.

Kilkalatpóźniejpowstaładrugaczęśćfilmu–Alicja po drugiej stronie lustra.

210

IWONA GRODŹ

uświadamia, że czytelnik i widz muszą szukać znaczenia na styku dwu

przestrzeni:słownejiwizualnej.Działanieautoraprzypominapodwójne

kodowanie. Pisarz „zaproponował” podwójnego odbiorcę: świadomego

owejgry(dojrzałego)inieświadomego,naiwnego(niedojrzałego).Tendrugi

odczytatematpowierzchownie,literalnie,awięcAlicja w Krainie Czarówbę- dziedlaniegopoprostuhistoriądziewczynyotymimieniu,któramarząc

czyśniąc,spotykanajdziwniejszepostaci.Dlapierwszegonatomiastbędzie

toopowieśćotożsamości,samotnościiszaleństwie,atakżeśnie,chorobie,

pamięciiistocieobrazu.Potwierdzatoteżkonstrukcjabohaterów,ichpo- działnapostacizeświatarzeczywistegoiświataczarów,orazodwołanie

siędogry–wsensiedosłownymimetaforycznym.Wpierwszymrozumie- niuchodziogręwszachyczykarty–bohaterowiezaprezentowanisąjako

pionkinaszachownicyczyfigurydozabawy.Wdrugim–oaktorstwo,uda- wanie, pozorowanie czegoś, czego nie ma, choćby „przechodzenie przez

szkłojakprzezmuślinowązasłonę”²⁵.Odbióropowieścipowtarzaproces

twórczy.Widz„przeglądasię”w„tekście-lustrze”.Filmmaterializujeten

stan.Transformacjęułatwiareżyser²⁶.

Walor edukacyjny Alicji w Krainie Czarów – książki i adaptacji – po- twierdzająliczneanalizyfilmoznawczeczykulturoznawcze,m.in.Jerzego

Szyłaka, Katarzyny Kaczor, Pawła Sitkiewicza, Joanny Zabłockiej-Skorek

i Adama Franke. Ten ostatni autor na przykład umieszcza film Burtona

wkontekściearchetypicznejopowieścimitycznej,awięcodwołującejsiędo

struktury,znaczeniaiinspiracji„monomitu”wedługantropologaJosepha

Campbella²⁷.StrukturaAlicji w Krainie CzarówBurtonanawiązuje,według

Franke,dowzorcowegoschematumitologicznejwyprawy.Jestopartana

powtarzających się wydarzeniach: oddzielenia (rozłąki z najbliższymi)

–inicjacji–powrotu.Totrzyetapyprzemiany,wwynikuktórychdochodzi

do wyzwolenia (wewnętrzna walka z własnymi słabościami, popędami),

przebudzenia i ponownego narodzenia²⁸. Walor wychowawczy adaptacji

Burtona jest też efektem modernizacji i nawiązań do współczesnych

zainteresowań i teorii, np. feminizmem, badaniami kulturowymi czy

25Zob.L.Carroll,Alicja w Krainie Czarów,s.178–179.

26Zob.J.Zabłocka-Skorek,Tim Burton – dziwak w Fabryce Snów,[w:]MistrzowieKina Ame- rykańskiego. Współczesność,red.Ł.Plesnar,K.Loska,Kraków2010,s.331–356.

27A.Franke,Filmy „Matrix” oraz „Alicja w Krainie Czarów” jako archetypiczne opowieści mityczne,Warszawa2015.

Por.J.Campbell, Bohater o tysiącu twarzach,przeł.A.Jankowski,Warszawa1997.

28Por.tamże.„Alicja w Krainie CzarówTimaBurtona–Ietapprzemiany:oddzielenie.

Ucieczkazprzyjęcia(naktórymgłównabohaterkamasięzaręczyć).Podążaniezatajemni- czym królikiem. Upadek w głąb króliczej nory – przekroczenie progu świata mitycznego.

Przemiany.Wydostaniesięzpokojuzapomocązłotegokluczyka”.

„Alicja w Krainie CzarówTimaBurtona–IIetapprzemiany:inicjacja.Przejściedotajem- niczejkrainy.Rozmowyztajemniczymiistotami,np.Absolutem,Kotem,Kapelusznikiem,

zamekCzerwonejiBiałejKrólowej(kolejneetapywędrówki),perypetie,walkazeSmokiem

iuwolnienieświataspodrząduZłejKrólowej.Powrótdoświatarzeczywistego–Alicjamusi

odpowiedziećnaprośbęojejrękę,zadbaćowłasnąprzyszłość”.

„Alicja w Krainie Czarów Tima Burtona – III etap: powrót. Przemiana się dokonała,

głównabohaterkazaczynaosobiedecydować,niekierujesięoczekiwaniamiinnychludzi.

Alicjaodrzucaoświadczynyidecydujesiękontynuowaćinteresswojegoojca,awięciwyru- szyćwświat”.

211

INTERMEDIALNOŚĆ ALICJI W KRAINIE CZARÓW...

postkolonialnymi. Przykładowo, reżyser wprowadza klamrę kompozy- cyjną²⁹–motywniespodziewanychoświadczynwczasiegardenparty,ich

odrzucenie, podjęcie przez Alicję samodzielnej decyzji o pracy na rzecz

firmyojcaiwyjeździedoChin–nietożsamejztą,którązaproponowałpi- sarz.Niewątpliwietokrytykastereotypowegowyobrażenianatematról

społecznychipreferowanychdrógrozwoju³⁰.

Ilustracja2.FotoszfilmuAlicja w Krainie Czarów Źródło:skreenzekranu

Efektemzmianwzględemliterackiegotekstusąponadtozabiegipro- wadzące do uczynienia fabuły filmu zdecydowanie bardziej klarowną

ijasną.Służytemurezygnacjazwielupostaci,sceniwątków.Niejestto

jednakdialogczypolemikazpowieściąijejautorem,leczefektsubiektyw- nejlektury,któraujawniapragnienieodszukaniawAlicji…tematunajbliż- szego reżyserowi, np. poszukiwanie przez mieszkańców Krainy Czarów

dawnej,małej,„dziecięcej”Alicji,idojrzałejtożsamości–przezsamąboha- terkę.Tylkobowiem„dawna”Alicjamożeokazaćsięwybawicielkąiuwol- nićwszystkichmieszkańcówKrainyodterroru.DlaBurtonajesttowięc

29Przypominam,żedrugaczęśćpowieścikończysięsnemdorosłejAlicjiijejsiostry:

„Siedzizzamkniętymioczami,wierząc,żeudałojejsięprzenieśćdocudownejKrainyCzarów,

choćdobrzewie,żekiedyuniesiepowieki,zaczarowanyświatokażesiękrainąpospolitości

–trawaszeleścićbędzieporuszanaprzezwiatr,którywzburzytaflęwodywsadzawceiroz- kołyszetrzciny...Brzękfiliżanekzmienisięwdzwoneczkiowiec,agłosemKrólowejbędzie

pokrzykiwałnaniemłodypastuch[...]”.

„Ałódźmawsłońcusiękołysze,

Lipcowysenjejdrogępisze,

Itakwwieczornąsunieciszę.

[...]

Echzłocisty,ciepłycień,

Lekkoprzeminąłcudnydzień.

Leczczymjestżycie?–tylkosnem”(zob.L.Carroll,Alicja w Krainie Czarów,przeł.B.Ka- niewska,s.170–171iwierszzestrony370).

30Por.M.Adamczak,Alicja i kulturowe niesprzeczności kapitalizmu,„Odra”2010,nr5,s.95.

212

IWONA GRODŹ

też podróż, podobnie jak dla głównej postaci, do własnego wnętrza (nie- świadomości)³¹,dlaktórejpunktemwyjściajestpodążenietropamipostaci

z„KrainyCzarów”,anastępniesymboliczneodnajdywanieichwświecie

rzeczywistym.

Zaproponowana perspektywa aktualizuje różnorakie narzędzia ba- dawcze, m.in. z zakresu tematologii, psychoanalizy czy antropologii.

Dlategoprzezniektórychopowieśćożyciuniezwykłejbohaterkiijejprzy- godach, która „tłumaczy” niejako ludzkie zachowanie, uznawana jest za

formęterapii³².Pozwalaodczytaćtreść„ukrytą”,zarównowtekścieliterac- kim,jakifilmowym.Owo„zaszyfrowanie”jestmożliweprzedewszystkim

dziękikondensacji (zagęszczeniu) znaczeń, przesuwaniusensów, niezwy- kłejobrazowości,azczasemwtórnemuopracowaniu³³.Historiaoutraco- nymdzieciństwieidziewczynce,któraposzukujetożsamości,potwierdza,

że Alicja… może być skierowana nie tylko do „szczególnie” dojrzałych

dzieciczymłodzieżyzafascynowanejkulturągotycką,aletakżedodoro- słych,którzyzagubilisięwewspółczesnymświecie,własnej„dorosłości”.

Strategia filmowego rewrittingu polega więc na sugestii ciągłych transfor- macji.Każdorazowowartościąjestpostęp,alezpamięciąoczłowiekujako

ostatnim„diamencie”eryantropocenu.Wodbiorczejgotowościnazmianę

tkwinadziejana„intermedialną”innowacyjność.

B I B L I O G R A F I A

AdamczakM.,Alicja i kulturowe niesprzeczności kapitalizmu,„Odra”2010,nr5.

BobińskiW.,Teksty w lustrze ekranu. Okołofilmowe strategie kształcenia literacko- -kulturowego,Kraków2011.

Bourdieu P., Reguły sztuki: geneza i struktura pola literackiego, przeł. A. Za- wadzki,Kraków2001.

BrunerJ.,Kultura edukacji,przeł.T.Brzostowska-Tereszkiewicz,Kraków2010.

CałekA.,Opowieść transmedialna. Teoria, użytkowanie, badania,Kraków2019.

CarrollL.,Alicja w Krainie Czarów,przeł.B.Kaniewska,Poznań2010.

Cieplińska-Bertini E., Chciałbym być szalonym naukowcem. Rozmowa z Ti- memBurtonem,„Film”2012,nr12.

CitkoK.,Filmowe adaptacje „Przygód Alicji w Krainie Czarów” Lewisa Carrolla

(pracamagisterska),Łódź1984.

31 Wszystkie postaci, przestrzenie, rekwizyty mają więc podwójną naturę i wielowy- miaroweznaczenie.Dowodemniechbędąchoćby:metaforakróliczejnorkiiruchu–„spa- danie”; pałac – „symbol życia społecznego”; las – „wkroczenie do nieświadomości”; dwie

królowe–„dwiestronyosobowościjednejosoby”,dezintegracjaosobowości.

Zob.M.Kempna,Nie ta Alicja,„Opcje”2010,nr2.

32Zob.mówionaterapia/talking curewedługSigmundaFreuda(1856–1939).Natentemat:

S.Freud,Psychopatologia życia codziennego. Marzenia senne,przeł.W.Szewczuk,Warszawa1987.

Por.teżJ.Lacan,Funkcja i pole mówienia i mowy w psychologii,przeł.B.Gorczyca,W.Gra- jewski,Warszawa1996.

33J.Szyłak,Kino Nowej Przygody – jego cechy i granice, [w:]Kino Nowej Przygody,red.J.Szy- łakiin.,Gdańsk2011,s.18–19.

213

INTERMEDIALNOŚĆ ALICJI W KRAINIE CZARÓW...

CullerJ.,Co to jest literatura i czy pytanie to ma jeszcze jakiekolwiek znaczenie?,

[w:]J.Culler,Teoria literatury. Bardzo krótkie wprowadzenie,przeł.M.Bas- saj,Warszawa1998.

CullerJ.,W obronie nadinterpretacji,[w:]U.Eco,R.Rorty,Ch.Brooke-Rose,In- terpretacja i nadinterpretacja,red.S.Collini,przeł.T.Bieroń,Kraków1996.

DayanD.,Widz wpisany w obraz,przeł.A.Helman,„FilmnaŚwiecie”1989,

nr369.

FrankeA.,Filmy „Matrix” oraz „Alicja w Krainie Czarów” jako archetypiczne opowieści mityczne,Warszawa2015.

Freud S., Psychopatologia życia codziennego. Marzenia senne, przeł. W. Szew- czuk,Warszawa1987.

GadamerH.-G.,Kim jestem Ja i kim jesteś Ty? Komentarz do cyklu wierszy Ce- lana „Atemkristall” (1986),[w:]H.-G.Gadamer,Czy poeci umilkną,oprac.

J.Margański,przeł.M.Łukasiewicz,Bydgoszcz1998.

GadamerH.-G.,Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej,przeł.B.Ba- ran,Kraków1993.

HejmejA.,Intermedialność i komparatystyka intermedialna,„PrzeglądHumani- styczny”2013,nr4,s.13–18.

HejmejA.,Literatura w społeczeństwie medialnym,„TekstyDrugie”2014,nr2,

s.239–251.

HelmanA.,Przesunięcie akcentów,„Kino”1999,nr11.

HelmanA.,Summa wiedzy o obrazie,„Kino”1999,nr10.

HelmanA.,Twórcza zdrada. Filmowe adaptacje literatury,Poznań1998.

HopfingerM.,Doświadczenia audiowizualne. O mediach w kulturze współczesnej,

Warszawa2003.

JakubowskaM.,Alicja w krainie słów i obrazów,[w:]Literatura prze-pisana. Od Hamleta do slashu, red. A. Izdebska, D. Szajnert, Łódź 2015, s. 53–71.

https://doi.org/10.18778/7969-644-4.05

Jenkins H., Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, przeł.

M.FiliciakiM.Bernatowicz,Warszawa2006.

KaczmarczykK.,Narratologia transmedialna. Założenia, cele i badania,„Tekstu- alia”2015,nr4(43),s.3−16.https://doi.org/10.5604/01.3001.0013.4249 KempnaM.,Nie ta Alicja,„Opcje”2010,nr2.

Kino Nowej Przygody,red.J.Szyłakiin.,Gdańsk2011.

Kognitywizm w poetyce i stylistyce,red.G.Habrajska,J.Ślósarska,Kraków2006.

KornatowskaM.,Demiurg melancholijny i anarchiczny.O twórczości Tima Bur- tona,„Kino”2000,nr4.

KozeraD.,Wirtualna Alicja – historia Alicji w Krainie Czarów napisana na nowo,

„Media.Kultura.KomunikacjaSpołeczna”2015,t.11,nr1,s.71–83.

Królikowska-AvisE.,Idol nastolatków (wywiad z Timem Burtonem),„Przekrój”

1995,nr18.

Lacan J., Funkcja i pole mówienia i mowy w psychologii, przeł. B. Gorczyca,

W.Grajewski,Warszawa1996.

Media Borders, Multimodality and Intermediality,ed.L.Elleström,Basingstoke2010.

MerschmannH.,Tim Burton,London2000.

MiśM.,Alicja, Lewis Carroll i sen, który trwa (rec.),„Kino”2010,nr3.

OrłowskaA.,Film w świadomości odbiorców,„Kino”1985,nr8.

214

IWONA GRODŹ

PiotrowskaA.,Prawie Alicja(rec.),„TygodnikPowszechny”2010,nr11.

RudnickaA.,Kaczorowska-SpychalskaD.,KulikM.,ReichelJ.,Digital ethics – polscy konsumenci wobec wyzwań etycznych związanych z rozwojem technolo- gii. I Ogólnopolski Raport,Łódź2021.https://doi.org/10.18778/8220-413-1 Sartre J.-P., Czym jest literatura? Wybór szkiców krytycznoliterackich, oprac.

A.Tatarkiewicz,przeł.J.Lalewicz,Warszawa1968.

SchmidtS.J.,Literaturoznawstwo jako projekt interdyscyplinarny,przeł.B.Balic- ki,„TekstyDrugie”2010,nr4,s.151–167.

ScolariC.,BertettiP.,FreemanM.,Introduction: Towards an Archeology of Trans- media Storytelling,[w:]Transmedia Archeology. Storytelling in the Borderlines of Science Fiction, Comics and Pulp Magazines,eds.C.Scolari,P.Bertetti,M.Fre- eman,NewYork2014,s.1−14.https://doi.org/10.1057/9781137434371_1 SikońA.,Alicja w Krainie Czarów (rec.),„Kino”2010,nr4.

SzczerbaJ.,Podróż w głąb siebie(rec.),„GazetaWyborcza”2010,nr54(Dodatek).

ŚwiątekR., Biznesy z Alicją,„Rzeczpospolita”2010,nr49.

WysłouchS.,Literatura i sztuki wizualne,Warszawa1994.

Zabłocka-Skorek J., Tim Burton – dziwak w Fabryce Snów. Mistrzowie Kina Amerykańskiego. Współczesność,red.Ł.Plesnar,K.Loska,Kraków2010,

s.331–356.

ZalewskiA.,Film i nie tylko.Kognitywizm, emocje, reality show,Kraków2003.

ZawojskiP.,Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii,Katowice2018.

ZielinskiS.,Archeologia mediów. O głębokim czasie technicznie zapośredniczonego słuchania i widzenia,Warszawa2010.

ŽižekS.,Przekleństwo fantazji,przeł.A.Chmielewski,Wrocław2001.

ŻywiołekA.,Logos pedagogii, logos kultury. O edukacyjnym zwrocie (?) kultury,

„TekstyDrugie”2014,nr2.

Iwona Grodź – literaturoznawca, filmoznawca, historyk sztuki, muzyko- logipsychologpercepcji.Interesujesięponadtokulturoznawstwem,filozo- fiąipsychologią,atakżeideą„korespondencji”sztuk,szczególnie:literatury

–filmu–teatru–malarstwaimuzyki.

Obecnieprzygotowujesiędoproceduryhabilitacyjnej.

Autorka m.in. książek: Zaszyfrowane w obrazie. O filmach Wojciecha Je- rzego Hasa, Gdańsk 2008; Jerzy Skolimowski, Warszawa 2010; Rękopis znale- ziony w Saragossie Wojciecha Jerzego Hasa,Poznań2005;Synergia sztuki i nauki w twórczości Zbigniewa Rybczyńskiego, Warszawa 2015; Hasowski Appendix,

Kraków2020iwieluinnychpublikacjinaukowych.

E-mail:iwonagrodz@op.pl

©bytheauthor,licenseeUniversityofLodz–LodzUniversityPress,Lodz,

Poland.Thisarticleisanopenaccessarticledistributedunderthetermsand

conditions of the Creative Commons Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0

(https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)