206 A rtykuły recenzyjne i recenzje
R ozdział ostatni został pośw ięcony uosobieniom Polski w czasach Stanisława A ugusta. Z ainteresow ania artystyczne k ró la sprawiały, że narzucał on B acciarellem u (Sala A udiencjonalna Z am ku K rólewskiego) oraz Janow i Bogumiłowi Pler- schowi (Pałac Prymasowski w W arszawie; projekt kurtyny te a tru w P om arańczarni pt. Apoteoza Sztuki 1786), realizujących przedstaw ienia kobiecej personifikacji państw a — dodatkow o w izerunek kró la — m ędrca — G eniusza Polski — głowy p a ń stwa. N a potrzeby apoteozy króla posługiw ano się m itologizacją, a kwestie słabości m ilitarnejzastępow ano wizjami rozwoju gospodarczo-kulturalnego. B roń zastępują więc symbole nauk, sztuk i rolnictwa. Inspiracji do ośw ieceniow ejikonografii Polski dostarczyły obrady Sejm u W ielkiego (s. 358) i obchód uroczystości 3-m ajow ych. Om ów iono tu m.in. pow stałe z tej okazji okolicznościowe dekoracje i ikonografię akw afort Józefa Łęskiego (1791) i D aniela Chodowieckiego (1792) gdzie u osobienie państw a opiekuje się ludem i jest strażnikiem wolności (s. 372). W kom pozycjach z czasów Insurekcji personifika cja „wcielała ideał wolności, całości, niepodległości” (s. 376). Z tego czasu uwagę zwraca obraz Smuglewicza „G rób Ojczyz ny” (1794?) przejęty w innych przedstaw ieniach, którego motywem zasadniczym był grób ze stojącą obok kobietą, skutą kajdanam i i b ronioną przez Kościuszkę. Po roku 1795 personifikacja ojczyzny była przedstaw iana jak o m atro n a w welonie i w kajdanach.
O m aw iana książka jest interesującym opracow aniem zm ieniających się od X V I do X V III w ieku w yobrażeń Polski. N a te przem iany miały wpływ: pozycja władcy, ustrój, kształt terytorialny państw a, aktualne w ydarzenia polityczne oraz inne uw arunkow ania. Z aprezentow any m ateriał ikonograficzny je st im ponujący, podziw budzi bogactw o tak szczegółów, ja k i treści.
Iwona M. Dacka-Górzynska Instytut Historii PAN Warszawa
David M . S m i t h, Supplem ent to the G uide to B ishops’ Registers o f England and Wales. A Survey fro m the M iddle Ages to the Abolition o f Episcopacy in 1646, The C anterbury and York Society,
[York] 2004, ss. 40.
Z apew ne w śród polskich badaczy średniow iecznych i nowożytnych kancelarii biskupich zn an a je st m ająca charakter fu n d am en taln ejp o m o cy w arsztatow ejedycja G uide to Bishops’ Registers o f England and Wales. A Survey from the Middle Ages to the Abolition o f Episcopacy in 1646 (R oyal H istorical Society, G uide and H andbook 11, L ondon 1981, ss. X V I + 286), opracow ana przez mediewistę D avida M. Sm itha, p rofesora archiwistyki i dyrektora Borthw ick In stitu te of H istorical R e search uniw ersytetu w Y orku, koordynatora m o n u m e n ta ln e jse rii źródłowej English Episcopal A cta, zainicjow anejw roku 1973 p od auspicjam i British A cademy. Publikacja ta stanowi przew odnik po szeroko rozum ianych księgach czynności b i skupich pasterzy diecezji angielskich i walijskich od pojaw ienia się tego rodzaju źródeł aż do likwidacji hierarchii kościelnej (wówczas ju ż anglikańskiej) w dobie wojny d o m o w eji rewolucji (1646 r.). Edycja ta adresow ana jest p rzede wszystkim do historyków z Wysp Brytyjskich, jed n ak rów nież z perspektyw y polskiego badacza stanow i o n a użyteczny p u n k t odniesienia z racji możliwości dokonyw ania porów nań i form ułow ania na ich podstaw ie wniosków, oraz jako konkretny wzór, czy też przynajm niejogólny m odel do naśladowania.
O ile w naszych realiach początek okresu księgi wpisów w przypadku kancelarii biskupich datuje się dopiero na X V w., 0 tyle w A nglii terminus a quo w tym względzie jest wcześniejszy o dwa stulecia. Już z p ierw szejtercji X III w. pochodzą naj starsze księgi wpisów z kancelarii biskupich w diecezji Lincoln i archidiecezji Y ork, natom iast z drugiej połowy tego stule cia także ze wszystkich pozostałych diecezji angielskich. Jedynie w przypadku biskupstw walijskich najwcześniejsze ślady występow ania księgi wpisów odnoszą się dopiero do końca X IV w. O zagadnieniach natury b ard ziejteo rety czn e j, związa nych z recepcją w kancelariach biskupich księgi wpisów (na w zór kancelarii p a p ie s k ie ji królewskiej) oraz późniejszą jej ewolucją, D. M. Sm ith pisze we w stępie do swego kom pendium z r. 1981, który zaw iera wiele cennych spostrzeżeń i ko n sta tacji. T ak np. w spom ina on, iż w księgach czynności arcybiskupów C anterbury i Y orku natrafić m ożna na w yodrębnione działy z potw ierdzeniam i w godności (konfirm acjam i) oraz urzędow ym i pośw iadczeniam i dopełnienia aktu sakry biskupów ordynariuszy diecezji wchodzących w skład danej prow incji kościelnej. Tymczasem w przypadku polskiej organizacji m etro politalnej tak się tragicznie złożyło, że A cta archiepiscopalia arcybiskupów gnieźnieńskich z doby staropolskiej niem al w ca łości uległy zagładzie podczas II wojny św iato w ej(je d y n y wyjątek, to księgi z lat 1440-1448, 1465-1472, 1482-1493 1 1739-1740 oraz z okresu rządów pasterskich M ichała Jerzego Poniatow skiego i dwóch jego kolejnych następców ), a i Acta archiepiscopalia arcybiskupów lwowskich znane są tylko w n iep o k aź n ejliczb ie. Z arów no jed n ak w przypadku tych p ie r wszych, jak i drugich, w ogóle nie natrafiam y w nich na tego rodzaju dział, o jakim w spom ina D. M. Sm ith (skądinąd nie ulega wątpliwości, że i nasi rodzim i m etropolici udzielali w średniow ieczu konfirm acji elektom na którąś ze stolic sufraga- nalnych, a nieraz też osobiście dopełniali aktu ich konsekracji). W odniesieniu znów do form ułow anej przez niektórych b a daczy opinii, że każda z tychże wytworzonych w kancelarii b iskupiejksiąg m iała sw ójduplikat, D. M. Sm ith wyraża przeko nanie, że chodziło ra c z e jo „roboczą” w ersję i późniejszy „czystopis”, a nie o świadom ie sporządzane celem lepszego zabez pieczenia akt kopie. Z nam ienna rzecz, że co się tyczy naszych rodzimych realiów nie zachowały się naw et tego rodzaju
A rtykuły recenzyjne i recenzje 207
duplikaty czy brudnopiśm ienne redakcje którejkolw iek spośród bezpow rotnie zaginionych serii ksiąg. Stanowiłyby one nie ocenioną pom oc dla historyków w sytuacji, gdy „czystopisy” bezpow rotnie uległy zniszczeniu.
Zwróciliśm y uwagę na przydatność te ja n g lo ję z y c z n e je d y c ji dla polskiego badacza dawnych kancelarii kościelnych i ich produkcji w aspekcie porównawczym. D rugi uprzednio zasygnalizowany w ątek, to inspirujący ch arak ter tejp u b lik acji w kontekście postulatu opracow ania i w ydania drukiem analogicznego „przew odnika” po zachow anych księgach czynności biskupich Kościoła polskiego z całego okresu księgi wpisów (tj. aż do przełom u X V III i X IX w.). Tego rodzaju zabytków zachow ało się w Polsce nieporów nanie m niej, stąd ich zinw entaryzowanie pow inno być m niej czasochłonne, choć wymaga ono także zagranicznych kw erend na Litwie i U krainie (a być m oże też w R osji i Szwecji). W tym kontekście kilka zdań n a leży poświęcić zastosow anem u przez D. M. Sm itha modelowi prezentacji zgrom adzonego m ateriału oraz wskazać, jakiego rodzaju dane znalazły się w prym arnejedycji z 1981 r. oraz w suplem encie z 2004 r.
W obu uw zględnionych zostały w porządku alfabetycznym wszystkie istniejące pom iędzy X III w. a połow ą X V II w. die cezje angielskie i walijskie (łącznie). K a ż d e jz nich pośw ięcono osobny rozdział, na początku którego wym ienione zostały archiwa oraz inne instytucje posiadające zbiory, w których przechowywane są odnoszące się do konkretnego biskupstwa księgi. W d alszejkolejności zam ieszczono w zasadniczym korpusie z roku 1981, czego już nie ponaw iano w suplem encie, podstaw ow e inform acje na tem at granic (obszaru) d an e jd ie c e z ji oraz istniejących w je jo b rę b ie podziałów adm inistracyj nych, po czym następuje obszerna n o ta bibliograficzna o dotychczasowym stanie b ad ań nad księgam i czynności biskupich, w ytw orzonym i p rzez o d n o śn ą k an celarię. Z asad n iczą część każdego ro zd ziału stanow i zestaw ienie chronologiczne biskupów (nie pom inięto też wakatów, w skazując na duchownych sprawujących wówczas tymczasowy zarząd biskupstw em ) w raz ze specyfikacją zachow anych z czasu ich pontyfikatów poszczególnych kategorii ksiąg czynności. Jest to zaś specyfika cja szczegółowa, obok bow iem oczywistego w takim przypadku poinform ow ania o prow eniencji każdego zabytku (miejsce przechowywania, sygnatura), ram ach chronologicznych, a także cechach fizycznych (ro d z a jm a te ria łu piśm ienniczego, o p ra wy, dokładne wymiary kodeksu, ew entualne cechy szczególne), rozpisano też jego zawartość, ze w skazaniem na w ystępu jące w jego obrębie działy (każdorazow o terminus a quo i ad quem ) i przyporządkow aniem paginacji. O d tego rodzaju d o kładnej specyfikacji odstąpiono jedynie w tych przypadkach, kiedy d ane źródło w ydane już zostało drukiem . W przypisach w idnieją z kolei w skazania na literatu rę przedm iotu, k tó rą jed n ak au to r uw zględnił — jak sam zaznacza — w selektywnym wyborze, koncentrując swą uwagę na publikacjach ściśle źródłoznawczych, a pom ijając np. biografie poszczególnych bisku pów. Całości dopełnia w edycji z 1981 r. szczegółowy indeks.
O publikow anie po 23 latach stosunkow o skrom nego p od w zględem objętości suplem entu, było konsekw encją faktu, że w ciągu tego bez m ała ćwiećwiecza udało się poszerzyć podstaw ę źródłową, ja k też w ydatnie powiększyła się liczba wyda nych krytycznie zabytków. O prócz tego niektóre rękopisy zmieniły lokalizację, część też zyskała nowe sygnatury archiwalne. T o wszystko znalazło odzw ierciedlenie w omawianym suplem encie, w którym wszakże nie m a już indeksu, podobnie jak i odniesień do literatury przedm iotu (poza właśnie edycjami źródłowym i). Jedyny wyjątek, to w skazanie przez au to ra na bli ską ukończenia, w ielotom ow ą serię Fasti Ecclesiae Anglicanae, zapoczątkow aną w roku 1962. P odzielona na trzy serie i obejm ująca lata 1066-1857, przynosi ona — w przyporządkow aniu do poszczególnych biskupstw — zaczerpnięte ze źródeł (w tym i z ksiąg wpisów) d ane na tem at chronologii obsady istniejących w strukturach danego Kościoła lokalnego funkcji oraz przebiegu karier biskupów, prałatów , kanoników kapituł oraz prebendariuszy, a więc zarów no kleru wyższego, jak i niższego. T rudno w tym kontekście nie nadm ienić, że i we Francji ukazują się od roku 1996 analogiczne Fasti Ecclesiae Gallicanae (do r. 2005 opublikow ano 9 tom ów, łącznie natom iast m a być ich aż 136!), jakkolw iek w tym przypadku zakres merytoryczny edycji jest zdecydow anie bardziejzaw ężony, zgodnie bow iem z podtytułem Répertoire prosopographique des évêques, dignitaires et chanoines des France de 1200 à 1500, ram y chronologiczne nie są rów nie szerokie, co w przypadku an gielskiego wydawnictwa, przede wszystkim zaś ograniczono się jedynie do kleru wyższego. N a koniec pozostaje postawić py tanie, kiedy i my doczekam y się podobnego rodzaju serii Fasti Ecclesiae Polonae?
Krzysztof R. Prokop Warszawa-Kraków
D ie päpstlichen Referendare 1566-1809. Chronologie und Prosopographie, bearb. von C hri stoph W e b e r, cz. 1 -3 (Päpste und Papsttum , t. 31 cz. 1 -3 ), Anton H iersem ann Verlag, S tu tt gart 2003, ss. X I I + 3 8 0 ,3 3 0 ,3 0 8 .
N a łam ach „Studiów Źródłoznaw czych” była ju ż mowa o kolejnych tom ach dzieła Genealogien zur Papstgeschichte, stanow iącego owoc w ieloletnich kw erend niem ieckiego badacza dziejów now ożytnego papiestw a C hristopha W ebera z D üsseldorfu1. W spom niano wówczas, że autor ten zakończył prace nad kom pendium prozopograficznym , poświęconym p a pieskim referendarzom z epoki nowożytnej, i że pozycja ta m a się ukazać drukiem w ram ach te js a m e js e rii Päpste und Pap sttum wydawnictwa A nton H iersem ann. W roku 2003 zapow iadana publikacja — podzielona na trzy części — ujrzała światło
