Niektóre aspekty ethosu Kaszubów : studium etologiczne na podstawie twórczości Augustyna Necla

(1)

Henryk Skorowski

Niektóre aspekty ethosu Kaszubów :

studium etologiczne na podstawie

twórczości Augustyna Necla

Studia Theologica Varsaviensia 22/1, 121-148

(2)

S tu d ia T h e o l. V ars. 22 (1984) n r 4

H E N R Y K S K O R O W S K I

NIEKTÓRE ASPEKTY ETHOSU KASZUBÓW.

STUDIUM ETOLOGICZNE NA PODSTAWIE TWÓRCZOŚCI

LITERACKIEJ AUGUSTYNA NECLA i

T r e ś ć : W stę p ; I. T w ó rc z o ść A. N e c la ja k o lite r a c k i d o k u m e n t e th o s u K a s z u b ó w ; II. G e o p o lity c z n e i h is to ry c z n o -s p o łe c z n e u w a r u n k o w a n ia e th o s u K a s z u b ó w ; III. Ś w ia d o m o ś ć m o r a ln a K a s z u b ó w ; IV . C h a r a k te ry s ty c z n e p o s ta w y m o r a ln e K a s z u b ó w ; Z a k o ń c z e n ie . W S T Ę P W r a m a c h s z e ro k o p o jm o w a n e j te o lo g ii m o r a ln e j m ie s z c z ą s ię b a d a n ia e t y k i o p is o w e j, c z y li etologiii. P r z e d m io te m je j je s t e th o s ja k o f a k t e m p ir y c z n y — to j e s t p s y c h ic z n y , s o c jo lo g ic z n y , h is to r y c z n y , e tn ic z n y . B a d a n io m e ty k i o p is o w e j m o ż e p r z y ś w ie c a ć c e l p r a g m a ty c z n y . B ę d z ie to d ia g n o z a p s y c h o - s o c jo - lo g ic z n a ze w z g lę d u n a le p s z e f u n k c jo n o w a n ie p r z e k a z u w a r t o ści m o r a ln y c h . C h o d z ić b ę d z ie , w t y m p r z y p a d k u , o r e c e p c ję n o r m m o r a ln y c h , t a k a b y b y ły o n e s p o łe c z n ie a k c e p to w a n e i in d y w id u a ln ie z in te r io r y z o w a n e . I s t n i e j e je d n a k d a ls z a r a c j a p o d e jm o w a n ia b a d a ń n a d e th o - s e m . C h o d z i m ia n o w ic ie o d o ta r c ie do i s t o t n y c h t r e ś c i a u t e n ty c z n ie m o r a ln y c h , d o ś w ia d c z a n y c h w p rz e ż y c ia c h p s y c h ic z n y c h ja k i w y r a ż a n y c h w p o s ta w a c h s p o łe c z n y c h . I c h o c ia ż n ie m a lo g ic z n e g o p r z e jś c ia o d te g o , co j e s t , do te g o , co p o w i n  n o s ię , b y ł b y to b o w ie m e w id e n tn y b łą d n a tu r a l i s t y c z n y , to je d n a k b a d a n ia t e p o z w a la ją d o tr z e ć d o te g o , co o k r e ś lić m o ż n a ja k o d a s n o r m a t i v e F a k t i s c h e ( to co w d a n y c h f a k ty c z n y c h je s t n o r m a ty w n e ) . W o d n ie s ie n iu d o ja k ie g o ś n a r o d u b a d a n ia n a d e th o s e m p o z w a la ją n a n a p r o w a d z e n ie i z w ró c e n ie u w a g i n a 1 J e s t to s y n te z a r o z p r a w y d o k to r s k ie j p t. E th o s K a s z u b ó w w tw ó r 

c zo ści lite r a c k ie j A u g u s ty n a N e c la p is a n e j n a s e m in a riu m T eo lo g ii

M o r a ln e j W y d z ia łu T e o lo g iczn eg o A k a d e m ii T eo lo g ii K a to lic k ie j w W a r sz a w ie p od k ie r u n k ie m k s. doc. d r a h a b . H e lm u ta J u r o s a .

(3)

122 H E N R Y K S K O R O W S K I [2] to co filo z o fia n a r o d u X I X w ie k u n a z y w a „ s u b s ta n c ją e ty c z n ą n a r o d u ” . O k r e ś le n ie „ s u b s ta c ja e ty c z n a ” w s k a z u je n a to , co n a p r a w d ę je s t, co tr w a , co n a d a j e s p ó jn o ś ć 2. C h o d z i z a te m w b a d a n ia c h t y c h o d o ta r c ie do is to tn y c h tr e ś c i a u te n ty c z n ie m o r a l n y c h u tr w a lo n y c h w e th o s ie . E th o s , k t ó r y r o z u m ie m y t u ja k o p o p ra w n o ś ć m o r a ln ą f a k ty c z n e g o z a c h o w a n ia się lu d z i w o k r e ś lo n y m ś ro d o w is k u , w a r to ś c io w a n ie z p u n k t u w id z e n ia o s o b is ty c h z a p a tr y w a ń , to j e s t w ś w ie tle r e g u ł is tn ie ją c y c h w ic h ś w ia d o m o ś c i i s u b ie k ty w n ie u z n a n y c h , w ta k im k o n te k ś c ie s t a j e się ź ró d łe m w ie d z y m o r a ln e j i p o d s ta w ą u z n a n ia n o r m e ty c z n y c h . N ie j e s t to je d y n e ź ró d ło , a le w y r a ź n ie tr z e b a p o w ie d z ie ć , że d o ś w ia d c z e n ie m o r a ln e u t r w a l o n e w e th o s ie s ł u ż y e ty c e , k t ó r a z n ie g o w y r a s ta . E ty k a czy te o lo g ia m o r a ln a s t a j e się n ie ja k o w e r b a liz a c ją , a r t y k u l a c j ą i te m a ty z a c j ą lu d z k ic h d o ś w ia d c z e ń m o r a ln y c h z a w a r ty c h w e th o s ie . W y ż e j w y m ie n io n e r a c j e le ż ą u p o d s ta w p o d e jm o w a n ia p r ó b o p is u i w y ja ś n ie n ia e th o s u n a r o d u p o ls k ie g o . M a ją c je d n a k n a u w a d z e e tn ic z n ą z ło ż o n o ść n a s z e g o n a r o d u n a le ż y u w z g lę d n ić p o s z c z e g ó ln e g r u p y e tn ic z n e . W t y m k o n te k ś c ie z r o z u m ia łe w y d a je się p o d ję c ie p r ó b y o p is u e t h o s u K a s z u b ó w , k tó r z y s t a n o w ią g r u p ę e tn ic z n ą s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o w y r ó ż n ia ją c ą się sz c z e g ó ln ą o d m ie n n o ś c ią m o w y i o b y c z a jó w , s w o is ty m i c e c h a m i c h a r a k t e r u , w ła s n y m s ty le m b y c ia i z a c h o w a n ia . Ź r ó d łe m d la d o k o n a n ia o p is u e th o s u K a s z u b ó w n ie są w y n i k i b a d a ń p s y c h o -s o c jo lo g ic z n y c h , a le tw ó rc z o ś ć l ite r a c k a A u g u s t y n a N e c l a 3. J e s t to , n a jo g ó ln ie j m ó w ią c , l i t e r a t u r a p o s ia d a ją c a w ie lk ą w a r to ś ć p o z n a w c z ą ż y c ia K a s z u b ó w . O te j w a r to ś c i ś w ia d c z y to , iż n o s i o n a w so b ie z n a m io n a s iln e j o r ie n ta c ji f a k to g r a f ic z n e j i d o k u m e n t a l n e j 4. D z ię k i te m u je s t o n a , t a k się p r z y n a jm n ie j w y d a je , n a jp e łn ie js z y m lite r a c k im 2 P o r. G. W. F. H e g e l , F e n o m e n o lo g ia d u ch a , W a rs z a w a 1963, t. I, s. 399.

3 A. N e c e l u ro d z ił się w r o k u 1902 w C h ła p o w i n a R o z e w s k ie j K ę p ie . U k o ń c z y ł o n d w u o d d z ia ło w ą szk o łę p ru s k ą . J ę z y k a p o lsk ie g o o ra z h is to r ii ty c h ziem i t e j lu d n o ś c i u c z y ł się s a m w d o m u r o d z in n y m . B ędąc· jeszcze m ło d y m c h ło p c e m ro z p o c z ą ł p r a c ę ja k o r y b a k . P r a c o w a ł ta k ż e w e flo c ie h a n d lo w e j, a n a s tę p n ie w M o rsk im L a b o r a to r iu m R y b a c k im . W r o k u 1939 b r a ł u d z ia ł ja k o ż o łn ie rz w k a m p a n ii w rz e śn io w e j. P o je j z a k o ń c z e n iu w ró c ił w ro d z in n e s tro n y i o d d a ł się p r a c y ry b a c k ie j. O d 1953 r o k u ro z p o c z ą ł s w o ją p ra c ę p is a rk ą . Z m a rł 29 p a ź d z ie rn ik a 1976 ro k u . 4 P o r. R. K a r w a c k i , Ś w ia t A . N ecla , P o m e r a n ia 1977, n r 5, s. 47.

(4)

[3] N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W 123 d o k u m e n te m ż y c ia K a s z u b ó w , p r z y p o m o c y k tó r e g o m o ż n a d o k o n a ć n a u k o w e g o o p r a c o w a n ia ic h e t h o s u 5. Z a n im z a jm ie m y się je d n a k o p is e m e th o s u , to z n a c z y u k a ż e m y je g o u w a r u n k o w a n ia , s ta n ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j K a s z u b ó w o r a z c h a r a k t e r y s t y c z n e p o s ta w y m o r a ln e , trzieb a p r z y n a j m n i e j s k r ó to w o d o k o n a ć c h a r a k t e r y s t y k i lite r a c k ie j t w ó r cz o śc i n a s z e g o A u to r a . K o n ie c z n e b o w ie m w y d a je się o k r e ś le n ie w ja k im s to p n iu tw ó rc z o ś ć A . N e c la j e s t d o k u m e n te m e th o s u K a s z u b ó w . I. T W Ó R C Z O Ś Ć A. N E C L A JA K O L IT E R A C K I D O K U M E N T E T H O S U K A S Z U B Ó W

K r y t y c y l ite r a c c y z a jm u ją c y się tw ó rc z o ś c ią A . N e c la n ie s ą z g o d n i w je j o c e n ie i c h a r a k t e r y s t y c e . O p in ie p rz e z n ic h w y p o w ia d a n e są ró ż n e . I t a k n a p r z y k ła d L . B ą d k o w s k i o g ó ln ik o w o ty lk o c h a r a k t e r y z u j ą c y tw ó rc z o ś ć n a s z e g o A u to r a , tw ie r d z i, że n ie je s t to l i t e r a t u r a z w y k ł a cz y n o r m a l n a w r o  z u m ie n iu b e le tr y s ty c z n y m . N ie j e s t o n a ta k ż e l i t e r a t u r ą lu d o w ą w t r a d y c y j n y m s e n s i e 6. R . W i t k o w s k a p r ó b u je b a r d z ie j sz c z e g ó ło w o s c h a r a k te r y z o w a ć tę tw ó rc z o ś ć . W je j o c e n ie są to le g e n d y o r z e c z y w is to ś c i, p r z y c z y m A u t o r n ie t r a p i się a n i c h r o n o lo g ią a n i s z c z e g ó ła m i7. Z k o le i F . F e n i k o w s k i tw ie r d z i, że je s t to p is a rs tw o , o s iln e j o r i e n t a c j i f a k to g r a f ic z n e j, co p o z w a la s p o g lą d a ć n a n ie ja k o n a k r o n ik ę z ie m i k a s z u b -5 P o d a je m y w y k a z s k r ó tó w u tw o ró w A. N e c la c y to w a n y c h w p r z y p is a c h : D P D e m o n y , p u r t k i i s to le m y , W a rs z a w a 1975; H B H a fto w a n a b a n d e ra , K a to w ic e 1972;

K F K ło p o ty sta reg o F ry c a n a K a szu b a c h , G d y n ia 1977;

K S Z K r w a w y s z to r m , G d y n ia 1964; K Ż K u tr y o c z e r w o n y c h ża g la c h , W a rs z a w a 1955; M M a szopi, W a rs z a w a 1958; N R Z N ie r z u c im z ie m i, W a rs z a w a 1969; O G O k r ę tn ic y sp o d n o r d o w e j g w ia z d y , G d y n ia 1959; R R e w ia n ie , G d a ń s k 1974; S R S a g a ro d u K r e ftó w , G d a ń s k 1977; W P W . n ie w o li b ia ły c h p u r tk ó w . P o d a n ia i g a w ę d y z W y b r z e ż a , W a rs z a w a 1977; W N W o ln o ść i n ie w o la , W a rs z a w a 1974; W Ł W po o n i za ła w ic a m i, G d y n ia 1966; Z K Z ło te k lu c z e , G d y n ia 1964; Z P Z d e s z c z u p o d r y n n ę , W a rs z a w a 1971. 6 P o r. L . B ą d k o w s k i, W s tę p do Z P , s. 15. 7 P o r. R. W i t k o w s k a , L ite r a tu r a g d a ń s k a n a lite r a c k ie j m a p ie P o lsk i, L ite r y 1973, n r 10, s. 19.

(5)

124 H E N R Y K S K O R O W S K I [4j s k i e j 8. W re s z c ie z d a n ie m M . A . K o w a l s k i e g o u t w o r y N e c la m a j ą w so b ie coś z g a w ę d i sag , w k t ó r y c h A u to r k o n s t r u u j e o p is y n a p o d s ta w ie p r z e t r w a ł y c h w p a m ię c i lu d z i s p r a w i c z y n ó w , o p is y n a p o d s ta w ie te g o , co s a m p r z e ż y ł, d o s tr z e g ł, c z u ł — o c z y m w i e d z i a ł 9. P o w y ż s z e o p in ie k r y t y k ó w n a t e m a t tw ó rc z o ś c i lite r a c k ie j N e c la , ś w ia d c z ą o ty m , że t r u d n o ją je d n o z n a c z n ie s c h a r a k t e ry z o w a ć i s k la s y fik o w a ć . N a jo g ó ln ie j m o ż e m y je d n a k p o w ie d z ie ć , że j e s t to b e l e t r y s t y k a . D la n a s o w ie le is to tn ie js z e j e s t tw ie r d z e n ie k r y t y k ó w lite r a c k ic h , iż tw ó r c z o ś ć n a s z e g o A u to r a n o s i w s o b ie sz c z e g ó ln e w a lo r y a u t e n t y z m u 10. P ł y n ie o n m ię d z y i n n y m i s tą d , że A u to r z a n im p o ś w ię c ił się p r a c y p is a r s k ie j b y ł r y b a k ie m . B y ł c z ło w ie k ie m , k tó r e g o d z ie ła l i t e r a c k ie w y r a s t a ł y z c z y n n ie u p r a w ia n e g o z a w o d u . N ie b y ło to z a te m p is a n ie z z a b i u r k a , a le p is a n ie , k t ó r e m ia ło s w o je ź ró d ło w o s o b is ty c h d o ś w ia d c z e n ia c h i p r z e ż y c ia c h . P o p r o s t u m a t e r ia łó w do je g o tw ó r c z o ś c i d o s ta r c z a ło m u ż y c ie r y b a k a u . Z d o b y t e w te n s p o s ó b d o ś w ia d c z e n ie s t a j e się j e d n y m z p o d s ta w o w y c h , w e w n ę tr z n y c h ź r ó d e ł p o w ie ś c i i o p o w ia d a ń . O no. w y z n a c z a w ła ś n ie a u t e n t y z m je g o tw ó rc z o ś c i, t a k d a le c e , że n a d a j e je j ta k ż e p e w ie n c h a r a k t e r d o k u m e n tu . T a c e c h a u ja w n ia s ię ta k ż e w f a k to g r a f ic z n y m n a s ta w ie n iu A u to r a . O n s a m n ie u k r y w a ł s w o je j p a s ji z b ie r a c z a z a p a m ię ty w a n y c h f a k tó w i c h ę tn ie w id z ia ł się w r o li d o k u m e n ta lis ty z a m ie r z a ją c e g o o p i s a ć d z ie je r o d z in n e j z i e m i 12. R. K a r w a c k i u k a z u j e je sz c z e je d n ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ę tw ó rc z o ś c i l i te r a c k ie j N e c la . Z w r a c a o n u w a g ę , iż p o w ie ś c i i o p o w ia d a n ia N e c la n o s z ą c h a r a k t e r k r o n ik a r s k o - p a - m ię tn ik a r s k i. A u to r z w r a c a u w a g ę , iż p ro z a N e c la z a c h o w u je w ła ś c iw o ś c i lu d o w e j f o r m y p r z e k a z u u s tn e g o f u n k c jo n u ją c e g o w r o li s w o is te g o z a p i s u — z a p a m i ę t y w a n i a . K o p iu ją c t e n w ł a  ś n ie z a p i s N e c e l b u d u j e d z ie ła . P o s łu g u je się z z a s a d y p r a w  d z iw y m i n a z w is k a m i, u m ie s z c z a b o h a te r ó w w z n a n y c h m i e j s c a c h , o p a t r u j e d a ta m i u k a z a n e f a k ty . S tą d te ż u t w o r y n a sz e g o A u to r a m a ją c h a r a k t e r ja k b y ź b io r u ż y c io ry s ó w , r e l a c j i u j m u 8 P o r. F . F e n i k o w s k i , W stę p do K Ż , s. 17. 8 P o r. M. A. K o w a l s k i , K a s z u b s k i k r o n ik a r z . W IV ro czn icą ś m ie r c i A u g u s ty n a N ecla , P o m e r a n ia 1980, n r 6, s. 8. 10 P o r. R. K a r w a c k i , a r t. cyt., s. 47; R. W i t k o w s k a , a r t. cyt., s. 19; F . F e n i k o w s k i , a r t . cyt., s. 17. 11 P o r. W P , s. 12. 12 M ó w i o ty m s a m A u to r w : K Ż , s. 15; W P , s. 12; p o r. ta k ż e R. K a r w a c k i , a r t. cyt., s. 47— 48.

(6)

[5] N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W 125 ją c y c h b ie g ż y c ia w a s p e k c ie b io g r a f ic z n y m . P r z y tyim N e c e l w y k o r z y s tu je c z a s p a m i ę t n i k a r s k i , p r z e z k t ó r y ro z u m ie się z a c h o w a n ie z d a r z e ń w ż y w e j je s z c z e p a m ię c i lu d z i, z k t ó r y m i m ó g ł s ię s p o tk a ć o so b iśc ie i b e z p o k o le n io w e g o p o ś r e d n ic tw a u z y s k a ć w ia r y g o d n e in f o r m a c je 13. U k a z a n e p o w y ż e j c h a r a k t e r y s t y c z n e c e c h y tw ó r c z o ś c i N e c la p o z w a la ją s p o jr z e ć n a u t w o r y te g o A u to r a ja k o n a p e w ie n r o d z a j z a p is u k r o n ik a r s k ie g o , d o k u m e n tu h is to r y c z n e g o i d o s z u k iw a ć s ię w n ic h o k r e ś lo n e j s u m y in f o r m a c ji o k o n k r e t n y c h f a k ta c h . D z ię k i te m u N e c e l z o s ta ł n a z w a n y k r o n i k a r z e m s p o d r o z e w s k i e j b l i z y 14. M o ż n a z a te m s tw ie r d z ić , id ą c za o p in ią

« k r y ty k ó w lite r a c k ic h , że tw ó rc z o ś ć A . N e c la , k t ó r a w y r o s ła z c a ło k s z ta łtu t r a d y c j i i k u l t u r y ro d z im e j z ie m i, k t ó r a j e s t m o c n o o s a d z o n a w k lim a c ie k u l t u r o w y m te j z ie m i, k t ó r a m a w re s z c ie o p ie w a ć s p o łe c z n o ść K a s z u b ó w , w a r u n k i i p r o b le m y j e j ż y c ia , je s t w ie lk ą k r o n ik ą z ie m i k a s z u b s k ie j i je j lu d z i, je s t to f r e s k lu d o w y c h d z ie jó w K a s z u b ó w 15. T w ó rc z o ść t a j e s t z a  te m d o k u m e n te m ż y c ia K a s z u b ó w , a le n ie d o k u m e n te m w ś c i s ły m te g o s ło w a z n a c z e n iu , le c z d o k u m e n te m lite r a c k im . W t y m m ie js c u r o d z i się z a s a d n ic z e p y ta n ie : n a ile ó w l i te r a c k i d o k u m e n t ż y c ia K a s z u b ó w j e s t d o k u m e n te m ic h e th o s u ? B ez w ą tp ie n ia b e z p o ś r e d n ią t e m a t y k ą tw ó rc z o ś c i l i te r a c k ie j N e c la j e s t r z e c z y w is to ś ć ś w ia ta k a s z u b s k ie g o ; S a m A u to r w e w s tę p ie do k s ią ż k i W n i e w o l i b i a ł y c h p u r t k ó w m ó w i w y  r a ź n ie , że c e le m je g o tw ó r c z o ś c i j e s t u k a z a n ie s p o łe c z n o ś c i W y b rz e ż a , p o d ło ż a i w a r u n k ó w r o z w o ju je j ż y c ia , te g o w s z y s t k ie g o co to ż y c ie c h a r a k t e r y z u j e 16. T a rz e c z y w is to ś ć ś w ia ta k a s z u b s k ie g o u k a z a n a p r z e z N e c la j e s t b o g a ta i w ie lo a s p e k to w a . N a to m ia s t m o r a ln o ś ć z a c h o w a ń K a s z u b ó w n ie j e s t b e z p o ś r e d n ią , n ie ja k o k a t e g o r ia ln ą t e m a t y k ą tw ó rc z o ś c i n a s z e g o P i s a rz a . N e c e l n ie p is a ł z w y r a ź n y m c e le m u k a z a n ia e th o s u s w o ic h ro d a k ó w . N ie j e s t o n b o w ie m e to lo g ie m . W sp o só b je d n a k p o ś r e d n i r e j e s t r u j e e th o s , p o n ie w a ż s ta n o w i o n i n t e g r a l n y e le m e n t rz e c z y w is to ś c i ś w ia ta k a s z u b s k ie g o . T r a n s c e n d e n ta ln ie n ie ja k o in te r e s o w a ł się p r o b le m a ty k ą e th o s u r o z u m ia n e g o ja k o m o r a ln o ś ć f a k ty c z n e g o z a c h o w a n ia w ś w ie tle p r z y j ę t y c h i u z n a n y c h p r z e z K a s z u b ó w n o r m 17. I ta k n a p r z y k ła d z a j m u 13 P o r. R. K a r w a c k i , a r t. cyt., s. 48. 14 P o r. F. F e n i k o w s k i , W stę p do K Z , s. 17. 15 P o r. L. B ą d k o w s k i , S p r a w y lite r a tu r y i lite r a tó w na z ie m ia c h za c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h , G d a ń s k 1967, s. 9. 18 P o r. W P , s. 12. 17 P o r. N R Z , s. 52, 70, 87; W N, s. 344; M, s. 94— 95; OG, s. 240.

(7)

ją c się z a g a d n ie n ie m w a lk i n a r o d u k a s z u b s k ie g o z z a b o rc ą cz y o k u p a n te m , n ie ty lk o p o k a z u je c a ło ść te g o p r o b le m u o d s t r o n y h is to r y c z n e j, a le je d n o c z e ś n ie p o ś r e d n io u k a z u je e t y c z n ie u m o ty w o w a n e i o c e n ia n e p o s ta w y o d n ie s ie ń K a s z u b ó w do n ie p r z y ja c ie la , p o s ta w y w o b e c o jc z y z n y . M ó w i z a te m o m iło śc i o jc z y z n y , o p a tr io ty z m ie K a s z u b ó w , p o d k r e ś la ją c p r z y t y m p o s ta w y n ie c h ę c i i o p o r u w o b e c k a ż d e g o , k to p r z y c h o d z i w c e la c h r a b u n k o w y c h n a tę z ie m ię . J e d n o c z e ś n ie p r z y o m a w ia n i u z a g a d n ie n ia w a lk i d o b itn ie z a z n a c z a p o s ta w y s o lid a rn o ś c i, w z a je m n e j ż y c z liw o śc i, u w r a ż liw ie n ia n a lu d z k ą k r z y w d ę 18. Z k o le i te m a t p r a c y r y b a k a d a je A u to r o w i o k a z ję do o d w o ła n ia się do s y t e m u n o r m , w a r to ś c i c z y p o s ta w m o r a ln y c h , k t ó r y m i k i e r u j ą się lu d z ie m o rz a , w ic h w z a je m n y m o d n ie s ie n iu do s ie b ie lu b do w s p ó ln o ty 19. M ó w ią c o m a s z o p e r ia c h p o k a z u je te w s p ó ln o ty n ie ty lk o od s t r o n y g o s p o d a rc z e j, lecz ta k ż e o d s tr o n y p r z y j ę t y c h o c e n i n o r m m o r a ln y c h , k tó r y m i rz ą d z ą się. A u to r a i n t e r e s u j e p r z y ty m . z a g a d n ie n ie p o w s ta w a n ia i k s z ta łto w a n ia się n o r m r e g u lu ją c y c h w z a je m n e o d n ie s ie n ie p o s z c z e g ó ln y c h c z ło n k ó w do s ie b ie i do w s p ó ln o ty . M ó w i w ię c o ta k ic h m o r a ln y c h p o s ta w a c h K a s z u b ó w ja k s o lid a r n o ść , u c z y n n o ś ć c z y s p r a w ie d liw o ś ć 20. T a k się rz e c z m a z k a ż d y m i n n y m p r o b le m e m , k t ó r y p o d e j m u j e N e c e l. K a ż d y z n ic h p o k a z u je c z ło w ie k a , je g o ż y c ie i p o s tę p o w a n ie , je g o w o ln e i o d p o w ie d z ia ln e w y b o r y i sp o s o b y o d n ie s ie n ia do d r u g ie g o c z ło w ie k a . N e c e l z a te m c h c ą c u k a z a ć rz e c z y w is to ś ć lu d u k a s z u b s k ie g o , n ie m ó g ł n ie u w z g lę d n ić — p r z y n a j m n i e j w f o r m ie im p lik a c ji — e th o s u s w o ic h r o d a k ó w , to z n a c z y ic h p o s ta w , n o r m i o c e n , k t ó r y m i k i e r u j ą się w ż y c iu o s o b is ty m i s p o łe c z n y m , w ż y c iu r o d z in n y m i z a w o d o w y m . M o ż n a z a te m s tw ie r d z ić , że p r o z a N e c la w s w e j b e z p o ś r e d n ie j te m a ty c e d o ty c z ą c a r z e c z y w is to ś c i ś w ia ta k a s z u b s k ie g o j e s t a r t y k u l a c j ą ta k ż e e th o s u K a s z u b ó w , r e j e s t r a c j ą ic h s t a n u ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j, k o n k r e t n y c h p o s ta w m o r a ln y c h . A s p o s o b a m i p r z e k a z u t r e ś c i e ty c z n y c h są: o p isy b o h a t e r a w s y t u a c j a c h m o r a ln y c h , o p is y r e l a c j i łą c z ą c y c h b o h a te r a , w r e s z c ie c z ę s to s to s o w a n e d ia lo g i. P r z e d s ta w io n a p o w y ż e j c h a r a k t e r y s t y k a tw ó rc z o ś c i l i t e r a c k ie j N e c la p o z w a la s tw ie r d z ić , że je s t o n a lite r a c k im d o k u m e n te m e th o s u K a s z u b ó w . O b e c n ie z a jm ie m y się ju ż s a m y m 226 H E N R Y K S K O R O W S K I J g j

18 P o r. W N, s. 344— 345; M, s. 94— 95; N R Z, s. 52— 53, 87— 88. 19 P o r. K S Z , s. 25; K Ż, s. 194; Z K , s. 5; OG, s. 282,

(8)

[7] N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W 127 e th o s e m . Z o s ta n ie o n o m ó w io n y n a j p i e r w o d s t r o n y g e o p o li ty c z n y c h i h is to r y c z n o - s p o łe c z n y c h u w a r u n k o w a ń , n a s tę p n ie u k a z a n y ja k o s t a n ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j K a s z u b ó w , w re s z c ie p o k a z a n e z o s ta n ą c h a r a k t e r y s t y c z n e p o s ta w y m o r a ln e lu d n o ści k a s z u b s k ie j. II. G E O P O L IT Y C Z N E I H IS T O R Y C Z N O -S P O Ł E C Z N E U W A R U N K O W A N IA E T H O S U K A S Z U B Ó W W ś w ie tle p r o z y A . N e c la c z y n n ik a m i, k tó r e m a j ą z a s a d n i c z y w p ły w n a k s z ta łto w a n ie p o s ta w m o r a ln y c h K a s z u b ó w są: w a r u n k i g e o g ra fic z n e , u w a r u n k o w a n ia h is to r y c z n e , s y tu a c ja e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n a , p r a k t y k a z a w o d o w a , p r z y n a le ż n o ś ć w y z n a n io w a . 1. W a r u n k i g e o g r a f i c z n e K a s z u b i m o rs c y , ja k w s k a z u je s a m a n a z w a , z w ią z a n i s ą z m o rz e m . W y p ły w a to ze s p e c y f ic z n e g o p o ło ż e n ia g e o g r a f ic z n e g o z ie m i p rz e z n ic h z a m ie s z k a łe j, m ia n o w ic ie b e z p o ś r e d n ie go g ra n ic z e n ia z m o rz e m , a p r z e z to ta k ż e b e z p o ś r e d n ie g o k o n t a k t u i o b c o w a n ia z m o r s k im ż y w io łe m 21. A . N e c e l n ie ty lk o p o d k r e ś la z w ią z e k K a s z u b ó w z m o rz e m , a le u k a z u je ta k ż e c h a r a k t e r o w e g o z w ią z k u z p r z y r o d ą . Ż y c ie K a s z u b ó w w p r o z ie N e c la ja w i się ja k o je d n o w ie lk ie p a s m o d o ś w ia d c z a n ia s w o je j z a le ż n o ś c i od m o r z a . M o rz e j e s t d la n ic h ź r ó d łe m i d o s ta r c z y c ie le m d ó b r m a t e r ia ln y c h n ie o d z o w n y c h do ż y c ia . M o ż n a p o w ie d z ie ć , że z w ią z e k K a s z u b ó w z m o r z e m p o s ia d a c h a r a k t e r b y to w e j 'z a l e ż n o ś c i 22. K o n t a k t K a s z u b ó w z m o rz e m , p ły n ą c y ze ś w ia d o m o ś c i s w e j b y to w e j z a le ż n o śc i, j e s t k o n ta k te m s p e c y f ic z n y m i s z c z e g ó l n y m , c h a r a k t e r y z u j ą c y m się z m a g a n ie m i w a lk ą 23. K a ż d y k o n t a k t c z ło w ie k a z p r z y r o d ą , je g o b y to w a n ie d z ię k i n ie j, je s t z w ią z a n y z o k r e ś lo n ą f o r m ą z m a g a n ia . S z c z e g ó ln ie je d n a k w i d a ć to w k o e g z y s te n c ji c z ło w ie k a z m o rz e m . M o rz e w y m a g a od c z ło w ie k a p o s ta w y m ę ż n e g o z m a g a n ia , g d y o b c u je o n z n im w c e la c h r e k r e a c y j n y c h , a t y m b a r d z ie j d la z d o b y w a n ia k o n -21 P o r. R, s. 78; M, s. 34— 35; p o r. ta k ż e R. G a l o n , O b licze g eo  g ra fic zn e re g io n u k a s z u b s k ie g o , J a n t a r 7 (1949) z. 4, s. 168. 22 P o r. SC H , s. 35; K S Z , s. 44; OG, 335; p o r. ta k ż e I. T r o j a n o w s k a , P ó łw y s e p H e ls k i, G d a ń s k 1979, s. 20. 23 P o r. K S Z , s. 187; M, s. 34—35; OG, s. 313.

(9)

128 H E N R Y K S K O R O W S K I

[8]

k n e tn y c h d ó b r m a t e r i a l n y c h p o tr z e b n y c h do s w e j d a ls z e j e g z y s t e n c j i 24. T o n i e u s ta n n e o b c o w a n ie K a s z u b ó w z p r z y r o d ą , z ż y w io łe m m o r s k im , je g o e k s p lo a to w a n ie , k t ó r e p r z y jm o w a ło p o s ta ć w a l k i i z m a g a n ia , o d d z ia łu je n a c a ło k s z ta łt p o s ta w i z a c h o w a ń m o r a ln y c h ty c h lu d z i. M o ż n a w y r ó ż n ić t r o j a k i sp o só b w s p ó ł k s z ta łto w a n ia p o s ta w K a s z u b ó w w ic h k o e g z y s te n c ji z m o r z e m . M a o n o m ie js c e p r z e d e w s z y s tk im p r z e z f a k t, że ic h w s p ó łb y to w a n ie z p r z y r o d ą w ią ż e się z w ie lo m a n ie d o g o d n o ś c ia m i, p r z y k r o ś c ia m i, a n a w e t c i e r p i e n i a m i 25. C ią g łe p r z e z w y c ię ż a n ie t y c h s ta ły c h tr u d n o ś c i, n ie d o g o d n o ś c i i c ie r p ie ń w p ł y w a ło n a k s z ta łto w a n ie c h a r a k t e r y s t y c z n y c h p o s ta w m o r a ln y c h , ta k i c h ja k : c ie rp liw o ś ć , w y tr w a ło ś ć c z y d ł u g o m y ś l n o ś ć 26. D r u g i sp o só b w s p ó łk s z ta łto w a n ia p o s ta w K a s z u b ó w w ic h k o e g z y s te n c ji z m o r z e m w ią ż e się ze s p e c y f ic z n y m d o ś w ia d c z e n ie m , ja k im j e s t z a g ro ż e n ie ż y c ia 27. K a ż d y z b o h a ite ró w -ry - b a k ó w N e c la je s t n i e je d n o k r o tn ie n a r a ż o n y n a n ie b e z p ie c z e ń s tw o u t r a t y ż y c ia . J e s t o n o u d z ia łe m ta k ż e n a jb liż s z y c h c z ło n k ó w r o d z in y r y b a k ó w , k t ó r z y p o z o s ta w a li n a lą d z ie . T e g o r o d z a j u d o ś w ia d c z e n ia k s z t a ł t u j ą św ia d o m o ś ć , że i s t n i e j ą w ż y c iu c z ło w ie k a a n a lo g ic z n e s y tu a c je z a g ro ż e n ia , w k t ó r y c h p o t r z e b u j e o n p o m o c y in n y c h . D la b o h a te r ó w N e c la tafcie w y r a ż e n ia , j a k n i e b e z p i e c z e ń s t w o , z a g r o ż e n i e p o s ia d a ją k o n o ta c y jn e z n a c z e n ie — p o t r z e b y p o m o c y . Ś w ia d o m o ś ć , że k to ś j e s t p o  t r z e b u j ą c y a u to m a ty c z n ie n ie ja k o w y z w a la u k a s z u b s k ic h r y b a k ó w o k re ś lo n e p o s ta w y e ty c z n e , k t ó r e n a jo g ó ln ie j o k r e ś lić m o ż n a ja k o w ra ż liw o ś ć n a lu d z k ie p o t r z e b y 28. S o lid a r n o ś ć i ż y c z liw a p o m o c j e s t z a te m d la K a s z u b ó w o c z y w is to ś c ią .

C ią g łe z m a g a n ie z n a t u r ą w ią ż e się z je sz c z e j e d n y m i s t o t n y m d o ś w ia d c z e n ie m , a m ia n o w ic ie d o ś w ia d c z e n ie m p o tr z e b y b y c ia w e w s p ó ln o c ie . K a ż d y b o h a t e r N e c la w ie z o s o b is ty c h p r z e ż y ć i d o ś w ia d c z e ń , że sa m , ja k o k to ś o d iz o lo w a n y o d i n n y c h , n ie p o t r a f i n ie ty lk o n ic z e g o w ty m z m a g a n iu z n a t u r ą o s ią g n ą ć , a le n ie p o t r a f i w o g ó le p r z e t r w a ć 29. D o ś w ia d c z e n ia w ię c z a ró w n o w ła s n e , j a k i c z e r p a n e z t r a d y c ji, p r o w a d z ą do g łę b o k ie g o u ś w ia d o m ie n ia s o b ie p o tr z e b y d ru g ie g o c z ło w ie k a λ w e w ła s n y m ż y c iu , o ra z że j e s t się p o tr z e b n y m ta k ż e in n y m

24 P o r. K Ż , s. 238; M, s. 111. 25 P o r. K S Z , s. 187. 26 P o r. M, s. 36; K Ż , s. 224. 27 P o r. R, s. 67— 68; SC H , s. 100— 101; K Ż , s. 224. 28 P o r. OG, s. 311; S C H , s. 100— 101; K Ż , s. 245; R, s. 67— 68. 29 P o r. W Ł, s. 100; O G , s. 400; K Ż , s. 238.

(10)

[9] N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W 129 lu d z io m . T a ś w ia d o m o ś ć w z a je m n e j z a le ż n o ś c i s ta ła się z a s a d n ic z ą p r z y c z y n ą , że p o m ię d z y t y m i lu d ź m i p o w s ta ją i u t r w a l a j ą się w ię z i o s o b o w e i sp o łe c z n e . Ic h p r z e ja w o b s e r w u je m y w e w s p ó ln y m c h a r a k t e r z e b y to w a n ia i d z ia ła n ia . Ż y c ie za ś w s p ó ln o to w e i w s p ó ln o to w e d z ia ła n ie w p ły w a ło n a k s z ta łto w a n ie s w o is ty c h n o r m i o c e n m o r a ln y c h 30. 2. U w a r u n k o w a n i a h i s t o r y c z n e D z ie je k a s z u b s k ie j lu d n o ś c i s ą n a z n a c z o n e g łę b o k im t r a g iz m e m . T r a g iz m te n m a s w o je p r z y c z y n y p r z e d e w s z y s tk im w w o jn a c h i d łu g o tr w a ły c h o k r e s a c h n i e w o l i 31. S a m N e c e l w y d a je się p o d k r e ś la ć , iż k a ż d e n ie m a l p o k o le n ie K a s z u b ó w p r z e ż y w a ło s w ó j d r a m a t w o jn y i n ie w o li; je d n i ze S z w e d a m i, i n n i z P r u s a m i, je sz c z e i n n i z N ie m c a m i h i t l e r o w s k i m i 32. W ty m k o n te k ś c ie k a ż d y z o so b iste g o d o ś w ia d c z e n ia w ie d z ia ł, c z y m je s t w o jn a i n ie w o la i ja k ie są ic h n a s tę p s tw a . A je ś li n a w e t w ś r ó d K a s z u b ó w są ta c y , k tó r z y o so b iśc ie n ie p r z e ż y li a n i w o jn y , a n i n ie w o li to w ie d z ą o n ic h z p r z e ż y ć i o p o w ia d a ń s w o ic h n a jb liż s z y c h . M o ż n a z a te m p o w ie d z ie ć , że K a s z u b i w z r a s ta li i n ie ja k o w y c h o w y w a n i b y li w a tm o s f e r z e w o jn y i n ie w o li. J a k i e k o n k r e t n i e n a s tę p s tw a n ie s ie d la n ic h w o jn a i c z a s n ie w o li w z a k r e s ie ś w ia d o m o ś c i? M o ż n a t u m ó w ić o' d w ó c h z a s a d n ic z y c h n a s tę p s tw a c h : ś w ia d o m o ś c i z a g ro ż e n ia o s o b is te j e g z y s te n c ji o ra z z a g ro ż e n ia b y t u o jc z y z n y . K a ż d o r a z o w a w o jn a i n ie w o la n io s ła ze s o b ą n a r u s z e n ie p r a w o so b y lu d z k ie j, ta k ic h ja k p r a w o w o ln o śc i, o s o b is ty c h p r z e k o n a ń c z y z a p a tr y w a ń . N a s tę p s tw e m t y c h w y d a r z e ń b y ł y ta k ż e z n is z c z e n ia m a t e r i a l n e i d o p r o w a d z e n ie K a s z u b ó w do s k r a j n e j n ę d z y . W ią ż e się to ta k ż e z f a k te m w y w ła s z c z a n ia K a s z u b ó w z ic h z ie m p r z e z z a b o rc ę p ru s k ie g o . B io rą c p o d u w a g ę , iż K a s z u b i n ig d y n i e o p ły w a li w b o g a c tw o , ty m b a r d z ie j p r z e ż y w a li n is z c z e n ie cz y u t r a t ę sw e g o s k r o m n e g o a le z a w s z e w ła s n e g o d o b y tk u . To w s z y s tk o w p ły w a ło n a k s z t a ł t o w a n ie ś w ia d o m o ś c i z a g ro ż e n ia e g z y s te n c ja ln e g o , lę k u i n i e p o k o ju o d n o ś n ie d o ż y c ia w ła s n e g o i s w o ic h n a jb liż s z y c h , r o

-80 P o r. W Ł, s. 100; Z P , s. 136; W N, s. 182.

31 S zczeg ó ło w y opis h is to r ii z n a le ź ć m o ż n a : A. M a j k o w s k i , H i

sto ria K a s z u b ó w , G d y n ia 1938; W. O d y n i e c , D zie je P o m o r za N a d  w iś la ń s k ie g o , W a rs z a w a 1970; J. G o d l e w s k i , W. O d y n i e c , D zie je z ie m i p u c k ie j, W a rs z a w a 1974.

32 P o r. W N, s. 293; N R Z , s. 9— 26, 193—213; W P , s. 5— 8.

(11)

d ż in y , p r z y ja c ió ł, s ą s ia d ó w 33. R o d z iła się ta k ż e ś w ia d o m o ś ć d o z n a w a n y c h sz k ó d m a t e r i a l n y c h i k r z y w d m o r a ln y c h w p o s ta c i o s o b is ty c h u p o k o r z e ń i n a r u s z a n ia s p r a w i e d l i w o ś c i 34. D r u g im n a s tę p s tw e m t y c h w y d a r z e ń h is to r y c z n y c h je s t p o c z u c ie z a g r o ż e n ia b y t u o jc z y z n y . N ie c h o d z i ju ż w y łą c z n ie o o so b iste , je d n o s tk o w e k r z y w d y , a le o k r z y w d ę z a d a w a n ą o j c z y ź n ie . U K a s z u b ó w i s tn ie je d o ść m o c n o r o z w in ię ta ś w ia d o m o ść , że K a s z u b y są c z ą s tk ą o jc z y z n y , k t ó r ą je s t P o ls k a . T o w ła ś n ie p o c z u c ie b y c ia P o la k a m i w y r a ż a się w t y m m ię d z y in n y m i, że d o z n a n e k r z y w d y d u c h o w e , s z k o d y m a te r i a l n e t r a k t o w a n e s ą ja k o n ie s p r a w ie d liw o ś ć w y r z ą d z o n ą n ie ty lk o im s a m y m , a le c a łe j o jc z y ź n ie 35. M o ż e m y z a te m p o w ie d z ie ć , że h is to r ia k s z t a ł t u j e ś w ia d o m o ś ć K a s z u b ó w w p o c z u c iu z a g ro ż e n ia w a r to ś c i o s o b is ty c h , ta k ic h ja k ż y c ie , w o ln o ść , d o b r a m a te r ia ln e , o r a z w a r to ś c i s p o łe c z n y c h , w ś r ó d k t ó r y c h n a p ie r w s z y m m ie js c u n a le ż y w y m ie n ić o jc z y z n ę , je j w o ln o ś ć , n ie n a r u s z a ln o ś ć , k u l t u r ę . O b r o n a t y c h w a r to ś c i k s z t a ł t u j e w p o w a ż n y m s to p n iu e th o s sp o łe c z n o ś c i k a s z u b s k ie j w z a k r e s ie n a s tę p u ją c y c h o d n ie s ie ń : do w s p ó łto w a r z y s z y , do w r o g ó w i do o jc z y z n y . W p ie r w s z e j k o le jn o ś c i ś w ia d o m o ś ć z a g ro ż e n ia w p ły w a ła n a p o w s ta n ie s iln y c h w ię z i s p o łe c z n y c h , ja k ie łą c z y ły p o s z c z e g ó l n y c h lu d z i ze w s p ó ln o tą o k r e ś lo n y c h w io s e k i z c a łą s p o łe c z n o ś c ią k a s z u b s k ą . K a s z u b i m a j ą ś w ia d o m o ś ć s w o je j je d n o s tk o w e j n ie w y s ta r c z a ln o ś c i, z w ła s z c z a w s y t u a c j a c h g r a n ic z n y c h , g d y c h o d z i o r a to w a n ie ta k ic h w a r to ś c i ja k ż y c ie c z y w o l n o ść 36. Z te j ś w ia d o m o ś c i b y c ia w e w s p ó ln o c ie ro d z ą się o k r e ś lo n e p o s ta w y m o r a ln e , o c e n y i n o r m y e ty c z n e r e g u l u j ą c e to w s p ó ln o to w e ż y c ie i d z ia ła n ie K a s z u b ó w , w z a je m n e ic h o d n ie s ie n ie w s k a li in t e r p e r s o n a l n e j , a ta k ż e o d n ie s ie n ie j e d n o s t k i do c a łe j w s p ó ln o ty . D o p o d s ta w o w y c h n o r m e ty c z n y c h w ty m z a k r e s ie n a le ż ą z a s a d y w z a je m n e j p o m o c y , ż y c z liw o ś c i i s o l i d a r n o ś c i 37. Ś w ia d o m o ś ć z a g ro ż e n ia w a r to ś c i o s o b is ty c h i w s p ó ln o to w y c h k s z ta łto w a ła ta k ż e p o s ta w y m o r a ln e K a s z u b ó w w o b e c w ro g ó w . O d p o w ie d n ie p o s ta w y w y r a s t a ł y n a p o d ło ż u u ś w ia d o m ie n ia s o b ie k r z y w d y , ja k ie j d o z n a je się od n a je ź d ź c ó w n is z c z ą c y c h z a ró w n o d o b r a m a t e r i a l n e ja k i k u l t u r a l n e z ie m i k a s z u b s k ie j. 2 3Q H E N R Y K S K O E O W S K I 33 P o r. N RZ, s. 10, 66— 79, 193—213. 34 P o r. W N, s. 151; ŁW , s. 28, 115— 117; N R Z , s. 193—213. 35 P o r. W Ł, s. 90; N R Z, s. 18, 76, 99; W N, s. 31, 374. 33 P o r. ŁW , s. 82, N R Z , s. 10; O G , s. 400; W Ł, s. 100. 37 P o r, WN, s. 293; ŁW , s. 82, 87.

(12)

| i i ] N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W 131 S ą to p o s ta w y n ie c h ę c i p o s u n ię te j aż do n ie n a w iś c i, n ie k ie d y w y r a ż a n e j ż ą d z ą z e m s t y 3S. Ś w ia d o m o ś ć z a ś z a g ro ż e n ia c a łe j o jc z y z n y , je j d ó b r m a t e r i a l n y c h i k u l t u r a l n y c h le ż y u p o d s ta w m o r a ln e j p o s ta w y p a tr io ty z m u 39.

3. S y t u a c j a e k o n o m i c z n o - s p o ł e c z n a N a p o d s ta w ie tw ó r c z o ś c i l i te r a c k ie j A . N e c la m o ż n a n a j o g ó ln ie j s tw ie r d z ić , że s y tu a c ja e k o n o m ic z n o - s p o łe c z n a K a s z u b ó w p r z e ja w ia d w ie c h a r a k t e r y s t y c z n e c e c h y , a m ia n o w ic ie u b ó s tw o m a t e r i a l n e p o d w z g lę d e m e k o n o m ic z n y m i ró w n o ś ć p o d w z g lę d e m s p o łe c z n y m 40. J e s t to is to tn e s tw ie r d z e n ie , p o n ie w a ż w ła ś n ie m a t e r i a l n e u b ó s tw o i s p o łe c z n a r ó w n o ś ć l u d n o ś c i k a s z u b s k ie j m a z a s a d n ic z y w p ły w n a e th o s K a s z u b ó w . T a k ja k p o w ie d z ia n e z o s ta ło p o w y ż e j, w a r u n k i m a t e r i a l n e k a s z u b s k ic h r y b a k ó w są n a o g ó ł s k r o m n e , g r a n ic z ą c e z u b ó s tw e m . W o p a r c iu o to o s o b is te , w ła s n e d o ś w ia d c z e n ie u b ó s tw a i n ie je d n o k r o tn ie n ę d z y p o s ia d a ją o n i ła tw o ś ć z r o z u m ie n ia k a ż d e g o in n e g o c z ło w ie k a p o tr z e b u ją c e g o lu b p r z e ż y w a j ą ce g o m a t e r i a l n e u b ó s tw o . Ic h ś w ia d o m o ś ć , co z n a c z y b y ć p o tr z e b u j ą c y m i k to j e s t p o tr z e b u ją c y m m o ty w u je do p r z y ję c ia o k r e ś lo n y c h p o s ta w m o r a ln y c h i o d p o w ie d n ic h d z ia ła ń n a rz e c z d ru g ie g o c z ł o w i e k a 41. N a p ie r w s z y p la n w y s u w a się p o s ta w a w r a ż liw o ś c i n a lu d z k ie c ie r p ie n ia , p o s ta w a m iło ś c i i ż y c z liw o ś c i a ta k ż e p o s ta w a s p ie s z e n ia z p o m o c ą . T r u d n a s y tu a c ja e k o n o m ic z n a K a s z u b ó w ro d z i w n ic h ta k ż e m o c n e p o c z u c ie o s o b is te j w ła s n o ś c i i n ie m a ły p ie ty z m do n ie j. Ś w ia d o m o ś ć w a r to ś c i w ła s n o ś c i o s o b is te j o ra z p o w in n o ś ć je j p o s z a n o w a n ia w ią ż e się śc iśle z p o c z u c ie m s z a c u n k u w o b e c w ła s n o ś c i n ie ty lk o m ie s z k a ń c ó w te j s a m e j w io s k i k a s z u b s k ie j, a le i in n y c h lu d z i. Ъ p o c z u c ia ś w ia d o m o ś c i K a s z u b ó w , że k a ż  d y c z ło w ie k p o s ia d a p r a w o do w ła s n o ś c i i o b o w ią z e k je j p o s z a n o w a n ia , w y r a s t a j ą z a te m lic z n e p o s ta w y r ó ż n o r a k ie g o je j r e s p e k to w a n ia , n ie z a le ż n ie od te g o , k to je s t p o d m io te m p r a w a w ł a s n o ś c i 42.

S y t u a c j a m a te r ia ln e g o u b ó s tw a w ią ż e się ta k ż e z p o c z u c ie m n ie s p r a w ie d liw o ś c i. Ź r ó d łe m te j n ie s p r a w ie d liw o ś c i są sz k o d y

38 P o r. N R Z , s. 17— 18, 203; ŁW , s. 28; W N , s. 151. 39 P o r. WN, s. 31, 374; N R Z, s. 33. 40 P o r. K Ż , s. 194— 195; W Ł, s. 100; p o r. ta k ż e J. K u c h a r s k a , P r z e m ia n y s t r u k tu r y s p o łe c z n o -z a w o d o w e j w s i k a s z u b s k ic h w X X w ., W ro c ła w 1971, s. 41. 41 P o r. OG, s. 275; ŁW , s. 33— 39; SC H , s. 100— 101. 42 P o r. K Z , s. 152— 153; W N, s. 137; OG, s. 181.

(13)

132 H E N R Y K S K O R O W S K I _[12]

m a t e r i a l n e w y r z ą d z o n e n ie p rz e z p r z y p a d e k c z y z ły lo s, a le p r z e z in n y c h lu d z i, n a jc z ę ś c ie j p r z e z w ro g ó w . P o c z u c ie n i e s p r a w ie d liw o ś c i leiży t u u p o d s ta w z a c h o w a n ia i o d n ie s ie n ia d o n ie p r z y ja c ió ł. M o ż n a t u z a u w a ż y ć k s z ta łto w a n ie się n a ty m p o d ło ż u p o s ta w n ie c h ę c i, n ie n a w iś c i a n a w e t z e m s ty w o b e c w r o g ó w 43.

D r u g ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą s y t u a c j i e k o n o m ic z n o - s p o łe c z n e j K a s z u b ó w j e s t s p o łe c z n a r ó w n o ś ć . M o ż n a p o w ie d z ie ć , że w io s k i k a s z u b s k ie s ta n o w ią g r u p y s p o łe c z n e o w y s o k im s to p n iu w e w n ę tr z n e j in te g r a c ji, z d o m in u ją c ą c e c h ą ró w n o ś c i. T a w ła ś n ie s p o łe c z n a ró w n o ś ć k s z t a ł t u j e ś w ia d o m o ś ć w z a k r e s ie p o tr z e b w s p ó ln o ty , w p ły w a ją c n a e th o s K a s z u b ó w . Ż y c ie b o w ie m i d z ia ła n ie w e w s p ó ln o c ie d o m a g a się p r z y ję c ia o d p o w ie d n ic h n o r m i p o s ta w e ty c z n y c h , k t ó r e r e g u l u j ą je j w e w n ę tr z n e o d n ie s ie n ie . S ty l ż y c ia je d n o s tk i o c e n ia n y j e s t z a r ó w n o w e w n ą t r z w ła s n e j g r u p y z a w o d o w e j, ja k i w o b rę b ie c a łe j s p o łe c z n o ś c i w io s e k . W s p ó ln o ta k a s z u b s k a j e s t j a k b y t w ó r  cą o c e n i n o r m m o r a ln y c h o r a z c z u w a n a d z g o d n o ś c ią z a c h o  w a n ia je d n o s tk i z p r z y j ę t y m i p r z e z s p o łe c z n o ść n o r m a m i 44. P r z e d s ta w io n a t u w s p o s ó b b a r d z o s k r ó to w y s y t u a c j a e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n a n ie d e t e r m i n u j e je d n a k e th o s u K a s z u b ó w . M o ż n a p o w ie d z ie ć , że j e s t ty lk o p e w n y m je g o w s p ó łw y z n a c z - n ik ie m . 4. P r a k t y k a z a w o d o w a » P r a k t y k a z a w o d u , w y k o n y w a n ie je g o z a d a ń o d d z ia ły w a w ie lo r a k o n a lu d z k ie ż y c ie . O d d z ia ły w a n ie t y lk o n a e k o n o m ic z n ą s tr o n ę lu d z k ie g o ż y c ia , le c z ta k ż e n a k u l t u r ę i m o r a l n o ść . P r a k t y k ę z a w o d o w ą K a s z u b ó w s ta n o w i p r z e d e w s z y s t k im r y b o łó w s tw o ja k o ic h c o d z ie n n e z a ję c ie 45. I s t n i e j e k ilk a z a s a d n ic z y c h p o w o d ó w k u te rn u . D o n ic h z a lic z a się c h a r a k t e r y s ty c z n e p o ło ż e n ie g e o g r a fic z n e z ie m i K a s z u b ó w , b r a k u r o d z a j n e j z ie m i, w re s z c ie b r a k złó ż m in e r a ln y c h . Z t y c h w ła ś n ie p o w o d ó w K a s z u b i n ie ja k o z n a t u r y p r e d e s ty n o w a n i s ą d o r o z w ij a n i a g o s p o d a r k i r y b a c k ie j. T a w ła ś n ie t r a d y c y j n a p r a k t y k a z a w o d o w a K a s z u b ó w o d d z ia łu je n a ic h e th o s . W p ie r w s z e j k o le jn o ś c i n a le ż y z a u w a ż y ć , iż s a m a r a c ja , d la 43 P o r. N R Z , s. 9— 26, 198, 203. 44 P o r. Z P , s. 136; K Ż , s. 112; p o r. ta k ż e J. K u c h a r s k a , dz. cyt., s. 41. 45 P o r. W Ł, s. 100; S C H , s. 57; p o r. ta k ż e I. G u l g o w s k i , R y b o  łó w s tw o n a K a szu b a c h , G ry f 5 (1921) n r 1, s. 15—29.

(14)

k t ó r e j p o d e jm u je się p r a c ę m a t u s w o je o d d z ia ły w a n ie n a p o s t a w y m o r a ln e . O tó ż p r a c a K a s z u b ó w , k t ó r a s to i w ś c is łe j z a le ż n o ś c i o d p r z y r o d y , w k o n k r e t n y m p r z y p a d k u o d m o r z a , je s t p rz e z n ic h t r a k t o w a n a ja k o k o n ie c z n o ś ć g w a r a n t u j ą c a e g z y s te n c ję s w o ic h n a jb liż s z y c h i s w o ją 46. J e s t to z a te m d z ia ła n ie p ły n ą c e z k o n k r e t n y c h p o tr z e b c o d z ie n n y c h . P o tr z e b y te o k r e ś la się ja k o b y to w e . S tą d te ż n a p ie r w s z y p la n e th o s u K a s z u b ó w w y s u w a się p o c z u c ie o b o w ią z k u m o r a ln e g o i o d p o w ie d z ia ln o ś c i c z ło w ie k a do p o d ję c ia ta k ic h d z ia ła ń , k tó r e z m ie r z a ją d o z a c h o w a n ia ż y c ia i z d ro w ia z a r ó w n o w ła s n e g o , j a k i c u d z e g o — z w ła s z c z a w s to s u n k u do w ła s n e j ro d z in y . T y m n a le ż y tłu m a c z y ć u K a s z u b ó w w y s o k ą r a n g ę o b o w ią z k u p r a c y w ic h h i e r a r c h i i wTa r to ś a i i p o w in n o ś c i m o r a ln y c h . M a to w p ły w n a k s z ta łto w a n ie s ię k o n k r e t n y c h p o s ta w m o r a ln y c h w o b e c s a m e g o z ja w is k a p r a c y , k t ó r e n a jo g ó ln ie j m o ż n a o k r e ś lić ja k o p o s ta w y s u m ie n n o ś c i, r z e te ln o ś c i, p r a c o w ito ś c i 47. S w o je o d d z ia ły w a n ie n a e th o s K a s z u b ó w m a ta k ż e s p e c y fi- ‘ k a p r a c y w y k o n y w a n e j p rz e z n ic h . Ś c is ły z w ią z e k p r a c y r y b a k a z n a t u r ą p o w o d u je , że z a ję c ie to m a c h a r a k t e r z m a g a n ia , a n a w e t w a l k i 48. Z m a g a n ie to w y m a g a z n o s z e n ia w ie lu c i e r p ie ń , p r z y k r o ś c i, n ie d o g o d n o ś c i, s p o k o jn e g o o c z e k iw a n ia n a o w o c te g o d z ia ła n ia , w y tr w a łe g o p o k o n y w a n ia c ią g n ą c y c h się u p o r c z y w ie t r u d n o ś c i i p r z e c iw n o ś c i. J e s t to s p e c y fic z n a d la K a s z u b ó w k w a lif ik a c ja ic h p r a c y , k t ó r a o d d z ia łu je n ie t y l k o n a c h a r a k t e r i o so b o w o ść ty c h lu d z i, a le ta k ż e n a ic h m o r a l n e p o s ta w y , k t ó r e u w a ż a się w ła ś n ie za c h a r a k t e r y s t y c z n e d la lu d z i m o rz a . M o ż n a t u m ó w ić o ta k ic h p o s ta w a c h ja k : m ę s tw o , c ie rp liw o ś ć , w y tr w a ło ś ć lu b d łu g o m y ś ł n o ś ć 49.

T w ó rc z o ś ć lite r a c k a N e c la z w r a c a u w a g ę n a je sz c z e je d n ą s p e c y f ic z n ą c e c h ę p r a c y r y b a c k ie j, k t ó r a ta k ż e o d d z ia łu je n a e th o s ty c h lu d z i. C h o d z i o w s p ó ln o to w y je j c h a r a k t e r so. W ią ż e się o n a z d o ś w ia d c z e n ie m , że j e d n o s tk a je s t z r e g u ł y n ie w y s ta r c z a ln a w cz a sie p o ło w ó w n a m o rz u . Z e sp o ło w ó ść z a te m n a le ż y do s a m e j is to ty p r a c y r y b a c k ie j i le ż y u p o d s ta w p o w s ta w a n ia m a s z o p e r ii, to z n a c z y z o r g a n iz o w a n y c h z e sp o łó w p o ł o w o w y c h 51. T o w s p ó ln o to w e d z ia ła n ie i p ły n ą c e s tą d d o ś w ia d c z e n ie p o z w a la o d k ry ć , że w s p ó łp r a c o w n ik je s t ta k ż e N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W ^ 3 3 46 P o r. K S Z , s. 303; K 2 , s. 212—213; O G , s. 45—46. 47 P o r. S C H , s. 95; OG, s. 179; K Ż , s. 112. 48 P o r. W Ł, s. 148— 149; K Ż , s. 210— 211; OG, s. 400. 49 P o r. O G , s. 93; K Ż , s. 67; H B , s. 98. 80 P o r. K Ż , s. 108— 109; W N, s. 182; W Ł, s. 100. 61 P o r. Z P , s. 136; K Ż , s. 108— 109; W N , s. 82.

(15)

1 3 4 H E N R Y K S K O R O W S K I [ 1 4 ]

w s p ó łp o d m io te m te g o sa m e g o d z ia ła n ia . W s p ó łp r a c a lu d z i

o b j a w i a im e ty c z n e r a m y f a k t u , że łą c z ą ic h r e la c je o so b o w e .

W s p ó ln a p r a c a n ie d o k o n u je się w ię c ty lk o n a p ła s z c z y ź n ie te c h n o lo g ic z n e j, p r a k s e o lo g ic z n e j c z y n a w e t b io te c h n ic z n e j, le c z ta k ż e n a p ła s z c z y ź n ie w a r to ś c i i p o w in n o ś c i m o r a ln y c h . M o ż e m y z a te m p o w ie d z ie ć , iż to w s p ó ln o to w e d z ia ła n ie K a s z u b ó w d o p ro w a d z a do u k s z ta łto w a n ia się c a łe g o s y s te m u n o r m m o r a ln y c h , k t ó r e r e g u l u j ą s to s u n k i je d n o s te k m ię d z y so b ą, j e d n o s tk i do w s p ó ln o ty i w s p ó ln o ty do je d n o s te k . P o w s ta ją w z o rc o w e t y p y k o le ż e ń s k ic h i p a r t n e r s k i c h s to s u n k ó w m ię d z y o s o b o w y c h , u s z c z e g ó ło w io n y c h w o k r e ś lo n y c h p o s ta w a c h m o r a l n y c h 52. 5. P r z y n a l e ż n o ś ć w y z n a n i o w a K o n k r e tn e o d d z ia ły w a n ie n a e th o s K a s z u b ó w m a ta k ż e ic h p r z y n a le ż n o ś ć w y z n a n io w a . L ite r a c k a tw ó rc z o ś ć A . N e c la p o z w a la s tw ie r d z ić , iż u w a ż a ją się o n i za c h r z e ś c ija n , n a le ż ą c y c h d o K o śc io ła k a to lic k ie g o 53. W ja k i sp o só b r e lig ijn o ś ć K a s z u b ó w z n a jd u je o d b ic ie w ic h e th o s ie ? P o w s z e c h n ie w ia d o m o , iż k a ż d a r e lig ia d o s ta r c z a o k r e ś lo n e g o s y s te m u m o ra ln e g o , z e s p o łu o c e n , n o r m m o r a ln y c h . D la K a s z u b ó w , o p is y w a n y c h p r z e z N e c la r e lig ia c h r z e ś c ija ń s k a i n a u c z a n ie K o ś c io ła je s t ta k im ź r ó d łe m o b ie k ty w n e g o k o d e k s u m o r a ln e g o . P o p r o s tu ic h p o s ta w y m o r a ln e , w w ie lu w y p a d k a c h , m a j ą s w o je ź ró d ło w w y z n a w a n e j r e lig ii k a to lic k ie j. I s tn ie je b o w ie m w ś r ó d n ic h p r z e k o n a n ie , że B ó g je s t A u to r e m n o r m m o r a ln y c h , c a łe g o s y s te m u m o r a ln e g o r e g u lu ją c e g o o d n ie s ie n ie c z ło w ie k a do B o g a i c z ło w ie k a do c z ł o w i e k a 54. S tą d te ż z a s a d y i n o r m y m o r a ln e g ło sz o n e p rz e z K o śc ió ł, w k t ó r y m K a s z u b i w id z ą p r z e d s ta w ic ie la B o g a , są p r z y jm o w a n e p rz e z n ic h ja k o o b o w ią z k o w e i ja k o ta k ie s p e łn ia n e w ż y c iu .

O d d z ia ły w a n ie n a e th o s w ią ż e się n ie ty lk o z p r z y ję c ie m n o r m i z a s a d m o r a ln y c h g ło s z o n y c h p r z e z K o śc ió ł. N a e th o s K a s z u b ó w m a ta k ż e w p ły w ic h w ie d z a r e lig ijn a . P r a w d ą je s t, iż r e lig ijn o ś ć K a s z u b ó w n ie p o s ia d a m o c n e g o ' p o d ło ż a i n t e le k tu a ln e g o . N ie m n ie j p o s ia d a ją o n i p e w ie n z a só b w ie d z y r e lig ijn e j, u k a z u ją c y im c h r z e ś c ija ń s k i o b ra z ś w ia ta , p r a w d y o ty m , k im je s t c z ło w ie k , ja k ie je s t je g o p o c h o d z e n ie i c e l ż y c ia ,

52 P o r. W Ł, s. 100; H B , s. 80; K Ż , s. 194— 195; K F , s. 26; Z K , s. 5. 53 P o r. K S Z , s. 68; S C H , s. 280; OG, s. 62— 63; K Ż, s. 184.

(16)

115]

N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W ₁₃₅

je g o z a le ż n o ść od S tw ó r c y . W ie d z a ta r z u t u j e n a ja k o ś ć p o s ta w K a s z u b ó w . N a p r z y k ła d p r a w d a o c z ło w ie k u , że je s t o n s tw o r z o n y p r z e z B o g a i p r z e z n a c z o n y d o w ie c z n e g o sz c zęścia, k t ó r e b ę d z ie je g o u d z ia łe m w ż y c iu p r z y s z ły m , z n a j d u j e s w o je k o n k r e t n e o d b ic ie w n o r m o w a n iu s to s u n k ó w p o m ię d z y K a s z u b e m a d r u g im c z ło w ie k ie m , b e z w z g lę d u n a je g o p o c h o d z e n ie cz y z a p a tr y w a n ia w y z n a n io w e 55. M o ż n a z a te m p o w ie d z ie ć , że ś w ia to p o g lą d r e l i g i j n y K a s z u b ó w r o z u m ia n y ja k o z e sp ó ł tw ie r d z e ń o c a łe j rz e c z y w is to ś c i, a w sz c z e g ó ln o śc i o c z ło w ie k u i je g o m ie js c u w rz e c z y w is to ś c i ś w ia ta w p ły w a ł n a k s z t a ł to w a n ie się ic h k o n k r e t n y c h p o s ta w m o r a ln y c h , n a ic h p o g lą d y n a d o b ro lu b zło, n a u z n a w a n e p r z e z n ic h w a r to ś c i i id e a ły m o r a ln e , n a o c e n ę m o r a ln ą p o s tę p o w a n ia lu d z i. III. Ś W IA D O M O Ś Ć M O R A L N A K A S Z U B Ó W N a p o d s ta w ie tw ó rc z o ś c i lite r a c k ie j A . N e c la m o ż n a ta k ż e o p is a ć ś w ia d o m o ś ć m o r a ln ą K a s z u b ó w . W ty m p r z y p a d k u e th o s K a s z u b ó w je s t r o z p a tr y w a n y w a s p e k c ie p o c z u c ia , p r z e ż y c ia , p r z e k o n a n ia , m o ty w a c ji, d o s tę p n y c h p o z n a w c z o m e t o d a m i p s y c h o lo g ii. T r z e b a z a te m k o le jn o r o z s tr z y g n ą ć n a s tę p u ją c e s p r a w y : c z y K a s z u b i są ś w ia d o m i p o w in n o ś c i m o r a ln y c h , a j e ś li ta k , to s k ą d p o s ia d a ją o k r e ś lo n ą w ie d z ę m o r a ln ą ? S k o ro je d n a k K a s z u b i f a k ty c z n ie d o c h o d z ą do o k r e ś lo n y c h s ą d ó w m o r a ln y c h , s ą d ó w w a r to ś c iu ją c y c h i n o r m a ty w n y c h , to z k o le i n a le ż y p o s ta w ić p y ta n ie , czego o n e w f o r m ie ju ż p r z e k o n a ń d o ty c z ą : ja k ic h w a r to ś c i i u p r a w n i e ń c z ło w ie k a ? W re s z c ie t r z e b a u s ta lić , c z y ty m w a r to ś c io m p o z n a n y m ja k o n a le ż n y m c z ło w ie k o w i w p o s ta c i je g o u p r a w n ie ń to w a r z y s z ą o d p o w ie d n ie m o ty w a c je d z ia ła ń ? K o le jn o ś ć t y c h p y t a ń j e s t n ie ja k o w y z n a c z n ik ie m s t r u k t u r y n in ie js z e g o p u n k t u . 1. P r z e ż y c i a m o r a l n e K a s z u b ó w o c h a r a k t e r z e p o z n a w c z y m T e m a te m o p is ó w lite r a c k ic h N e c la są p r z e d e w s z y s tk im p r z e ż y c ia p s y c h ic z n e , k tó r y c h tr e ś c ią je s t p o w in n o ś ć m o r a ln a . W ś w ia d o m o ś c i K a s z u b ó w je s t o n a o c z y w is ty m f a k te m . D o ś w ia d c z a ją je j b e z p o ś r e d n io w s z c z e g ó ln y c h s y tu a c ja c h , z w ła s z c za g r a n ic z n y c h 56. O p is y lite r a c k ie N e c la p o z w a la ją s tw ie r d z ić , S5 P o r. N R Z, s. 163; K S Z , s. 37; Z P , s. 27, 30. 50 Por. W N, s. 57, 344—345; OG, s. 31.

(17)

136 H E N R Y K S K O R O W S K I [1β] iż p o w in n o ś ć m o r a ln a je s t d la k a s z u b s k ic h r y b a k ó w f a k te m i z a r a z e m a k te m ic h w e w n ę tr z n y c h p rz e ż y ć . P o z n a n ie w ię c p o w in n o ś c i m o r a ln e j p o d e jm o w a n ia o k r e ś lo n y c h c z y n ó w n ie d o k o n u je się n a z a s a d z ie z e w n ę tr z n y c h n a k a z ó w c z y z a k a z ó w 57. N ie je s t o n a ta k ż e w a r u n k o w a n a o p ła c a ln o ś c ią p ły n ą c e  g o z n ie j d z ia ła n ia 5S. F a k t m o r a ln e j p o w in n o ś c i d a n y j e s t K a s z u b o m n ie ja k o w p r o s t w s f e r z e ic h w e w n ę tr z n y c h p r z e ż y ć . S tw ie r d z e n ie , że K a s z u b i p o s ia d a ją ś w ia d o m o ś ć m o r a ln e j p o w in n o ś c i, w ią ż e się z k o le i z p y t a n i e m o je j tr e ś ć . W o p a r c iu o lit e r a c k i p r z e k a z N e c la m o ż n a w y ró ż n ić k ilk a z a s a d n ic z y c h je j p o s ta c i w ż y c iu K a s z u b ó w . J e d n ą z n a jc z ę ś c ie j p r z e ż y w a n y c h j e s t m o r a ln a p o w in n o ś ć o tw a r c ia n a p o tr z e b y d ru g ie g o c z ło w ie k a , n a jc z ę ś c ie j w p o s ta c i r a to w a n ia go n a m o rz u . J e s t o n a t a k k a te g o r y c z n a , że p o d r z ę d n a p o z o s ta je n a w e t tr o s k a o w ła s n e ż y c i e S9. I n n ą p o s ta c ią d o ś w ia d c z a n e j p r z e z K a s z u b ó w p o w in n o ś c i m o r a ln e j je s t p o tr z e b a b y c ia w e w s p ó ln o c ie , w s p ó l n o to w e g o d z ia ła n ia , p o ś w ię c a n ia się d la w s p ó ln o ty , o d p o w ie d z ia ln o ś c i za w s z y s tk ic h c z ło n k ó w , w te d y g d y s to i się n a je j c z e le 60. K a s z u b s k i r y b a k p o s ia d a g łę b o k ą ś w ia d o m o ś ć m o r a l n ą , iż n ie w o ln o m u p r z e jś ć o b o ję tn ie w o b e c p o tr z e b u ją c e g o w s p ó łto w a r z y s z a , a ta k ż e w o b e c c z ło w ie k a o b ceg o , a n a w e t w n i e k t ó r y c h s y tu a c ja c h w o b e c w r o g a 61. O g ó ln ie m o ż n a p o w ie d z ie ć , że o p is y ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j u N e c la są p r z e d s ta w ie n ie m p o w in n o ś c i m o r a ln e j ja k o p o w in n o ś c i b e z w z g lę d n e j i k a te g o r y c z n e j, k t ó r a p o s ia d a p o w s z e c h n ą w a ż n o ś ć i o b e jm u je w s z y s tk ic h lu d z i. W ty m z a k r e s ie sp e c y - f i k u j e s ię o n a p o d w z g lę d e m t r e ś c i ja k o p o w in n o ś ć m iło ś c i b e z in te r e s o w n e j, s p r a w ie d liw o ś c i c z y o p ie k u ń c z o ś c i, w z a le ż n o śc i od te g o , ja k ie j w a r to ś c i o n a d o ty c z y . W k a ż d y m je d n a k p r z y p a d k u m o r a ln y m , p o m im o s y tu a c y jn e g o i tre ś c io w e g o z ró ż n ic o w a n ia , K a s z u b i p o s ia d a ją z d o ln o ść p o z n a n ia te g o , że p o w in n i i co p o w in n i c z y n ić , je ś li m a ją się g o d n ie z a c h o w a ć . T ę ś w ia d o m o ś ć i w ie d z ę m o r a ln ą , s tw ie r d z o n ą w o p is a c h p r z e ży ć p s y c h ic z n y c h , m o ż n a b y n a z w a ć ic h s u m ie n ie m p r z e d - u c z y n k o w y m . Ś w ia t w e w n ę tr z n y c h p r z e ż y ć «kasz-ubskich r y b a k ó w u k a z a n y p r z e z N e c la , n ie o g r a n ic z a się w y łą c z n ie do ty c h , k tó r y c h tr e ś c ią je s t m o r a ln a p o w in n o ś ć s p e łn ia n ia lu b n ie s p e łn ia n ia 57 P o r. N R Z, s. 86; OG, s. 132— 133. 58 P o r. W N, s. 274; W Ł, s. 130. 59 P o r. R, s. 67— 68; SR , s. 35; H B , s. 48; W Ł, s. 130; K Ż , s. 224. 69 P o r. K S Z , s. 303; Z P , s. 170; K Z , s. 36; W Ł, s. 57, 66, 80. 81 P o r. K Ż , s. 106, 118, 254; M , s. 75.

(18)

[17] N I E K T Ó R E A S P E K T Y E T H O S U K A S Z U B Ó W 137 o k r e ś lo n y c h c z y n ó w . A u to r w s k a z u je n a is tn ie n ie ta k ż e ta k ic h p r z e ż y ć p s y c h ic z n y c h u K a s z u b ó w , k tó r e s ię g a ją n ie ja k o w s a m ą tr e ś ć m o ra ln o ś c i. S ą to ta k ie p r z e ż y c ia p s y c h ic z n e , k tó r y c h tr e ś c ią są w a r to ś c i m o r a ln e d o b r a lu b z ła m o ra ln e g o . L i t e r a c k a tw ó rc z o ś ć N e c la w s k a z u je , iż p r z e ż y c ia te s ta n o w ią n i e z b ę d n y s k ła d n ik e th o s u K a s z u b ó w , k t ó r y w z a s a d n ic z y s p o só b , w d a ls z e j p e r s p e k ty w ie , w p ły w a ta k ż e n a z e w n ę tr z n e z a c h o w a n ie . P r z e ż y c ia są ź ró d łe m w ie d z y o ty m , co d o b r e lu b złe, a n ie ja k ie k o lw ie k z e w n ę tr z n e u w a r u n k o w a n ia 62. P o p r o s t u k a s z u b s k i r y b a k n ie d o w ie d z ia ł się o ty m , co j e s t m o r a l n y m d o b r e m lu b z łe m p o p r z e z z d o b y tą z z e w n ą tr z w ie d z ę . O je g o p r z e k o n a n iu o ty m , iż m iło ść , s p r a w ie d liw o ś ć j e s t d o b r e m d e c y d u je je g o o s o b is te p r z e ż y c i e 63. J e d n a k ż e w ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j K a s z u b ó w w a r to ś c i te w y s t ę p u j ą ja k o w a r to ś c i o d k r y w a n e , n ie z a ś w ja k ik o lw ie k sp o só b d o p ie ro p rz e z n ic h s tw a r z a n e , c z y to a k te m r o z u m u , cz y ja k ie g o ś w e w n ę t r z n e g o p r z e ż y c ia . O z n a c z a to , ż e w a r to ś c i m o r a ln e d la K a s z u b ó w s ą c z y m ś r z e c z y w is ty m , r e a l n ą tr e ś c ią p r z e ż y c ia p s y c h ic z n e g o , a n ie c z y m ś p o m y ś la n y m 64. T o p o z n a w c z e p rz e ż y c ie w a r to ś c i m o r a ln e j m o ż n a b y n a z w a ć in t u i c j ą m o r a ln ą lu b d o ś w ia d c z e n ie m a k s jo lo g ic z n y m . M o ż n a p o w ie d z ie ć , że k a s z u b s k i r y b a k j a k g d y b y in t u i c y j n i e p o z n a je , ż e s p r a w ie d liw o ś ć , w ie rn o ś ć d a n e m u s ło w u , tr o s k a o c z ło w ie k a , u d z ie le n ie p o m o c y p o t r z e b u ją c e m u , j e s t d o b r e m m o r a ln y m 65. J e d n o c z e ś n ie k a s z u b s k i r y b a k in t u i c y j n i e p o z n a je , że o p ró c z w a r to ś c i d o b r y c h i s tn ie ją w a r to ś c i u je m n e , k t ó r e w je g o o d c z u c iu są m o r a ln y m z łe m . J e g o p o p r o s t u n ie t r z e b a u c z y ć i p r z e k o n y w a ć , że k ra d z ie ż , o h m o w a , n ie w r a ż liw o ś ć n a lu d z k i lo s, n ie n a w iś ć , z d r a d a , tc h ó rz o s tw o j e s t m o r a ln y m z łe m 66. T w ó rc z o ś ć l i t e r a c k a A . N e c la n ie tłu m a c z y c a łe g o m e c h a n iz m u ty c h w e w n ę tr z n y c h p r z e ż y ć d o c h o d z e n ia do w ie d z y m o r a l n e j o w a r to ś c ia c h m o r a ln y c h . A u to r w s k a z u je ty lk o , iż c h o d z i t u o p e w n ą f o r m ę w e w n ę tr z n y c h p r z e ż y ć , k t ó r e d la K a s z u b ó w s t a j ą się o k r e ś lo n y m ź r ó d łe m w ie d z y m o r a ln e j, w ie d z y o ty m , co j e s t m o r a ln ie d o b r e lu b co złe. I s t n i e j e je sz c z e je d e n sp o só b d o c h o d z e n ia K a s z u b ó w do k o n k r e t n e j w ie d z y m o r a ln e j. D z ie je się to n a d ro d z e w e w n ę t r z n y c h p rz e ż y ć , k t ó r y c h tr e ś c ią j e s t p o c z u c ie z a s łu g i lu b w in y 62 P o r. Z P , s. 198; WN, s. 151; K S Z , s. 18; K Ż , s. 245. 63 P o r. N R Z , s. 55; W Ł, s. 20—21; K Ż, s. 245. 64 P o r. OG, s. 255; K S Z , s. 186, 255; M, s. 12— 13. 65 P o r. OG, s. 255; R, s. 96— 97; WN, s. 151; Z P , s. 198. 66 P o r. M, s. 36; O G, s. 176— 178.

(19)

138 H E N R Y K S K O R O W S K I [18] m o r a ln e j. Ś w ia d o m o ś ć z a s łu g i i w in y u K a s z u b ó w , j a k w s k a z u je n a s z A u to r , n ie w y n ik a z z a c h o w a n ia cz y p r z e k r o c z e n ia z e w n ę tr z n y c h n a k a z ó w lu b z a k a z ó w . N ie je s t o n a ta k ż e d y k t o w a n a z e w n ę tr z n y m o rz e c z e n ie m s łu s z n o ś c i ja k ie g o ś c z y n u lu b je g o n ie s łu s z n o ś c i. N ie je s t to r ó w n ie ż ś w ia d o m o ś ć p s y c h ic z n a d o ty c z ą c a ty lk o i w y łą c z n ie f a k t u , że w ja k iś sp o só b , c h o ć b y n ie ś w ia d o m y c z y n ie r o z tr o p n y , p r z e k r o c z y ło się g r a n ic ę s f e r y z a k a z a n e j. A le w t y c h p rz e ż y c ia c h z a s łu g i lu b w iiny w i d o c z n a j e s t z g o d n o ść lu b n ie z g o d n o ś ć z o d k r y t y m u p r z e d n io f a k t e m p o w in n o ś c i m o r a l n e j 67. W ty m k o n te k ś c ie p r z e ż y ć z a s łu g i l u b w in y n a s t ę p u j e u K a s z u b ó w o d k r y c ie f a k t u o d p o w ie d z ia ln o ś c i m o r a ln e j. I w ła ś n ie te p rz e ż y c ia s ta n o w ią ta k ż e o k r e ś lo n y sp o só b u z y s k iw a n ia w ie d z y m o r a ln e j. J e ś li b o w ie m k a s z u b s k i r y b a k p r z e ż y w a f a k t o d p o w ie d z ia ln o ś c i m o r a ln e j, to z n a c z y , że j e s t w n im ś w ia d o m o ś ć w in y , w t e d y g d y z d r a d z ił w s p ó łto w a r z y s z a lu b ś w ia d o m o ś ć z a s łu g i, g d y u r a t o w a ł c z ło w ie k a , to p r z e ż y c ie to s ta je się k o n k r e t n y m ź ró d łe m w ie d z y , że z d r a d a je s t z łe m m o r a ln y m , a r a to w a n ie ż y c ia d o b re m . O m ó w io n e p o w y ż e j p r z e ż y c ia m o r a ln e j p o w in n o ś c i, w a r to ś c i m o r a ln e j i o d p o w ie d z ia ln o ś c i m o r a ln e j s ta n o w ią ź ró d ło p o z n a n ia , a je d n o c z e ś n ie u z n a n ia w p o s ta c i o so b is te g o s ą d u m o r a l n o śc i, s a m e g o f a k t u p o w in n o ś c i m o r a ln e j; n a s tę p n ie te g o , co je s t m o r a ln ą w a rto ś c ią ; w r e s z c ie m o r a ln e j o d p o w ie d z ia ln o ś c i. T o w s z y s tk o s ta n o w i d la K a s z u b ó w k o n k r e t n e ź ró d ło w ie d z y m o r a ln e j. 2. P r z e k o n a n i a m o r a l n e K a s z u b ó w j a k o i n t e r i o r y z a c j a w i e d z y m o r a l n e j P r o z a N e e la u k a z u ją c a ś w ia t w e w n ę tr z n y c h p r z e ż y ć k a s z u b s k ic h r y b a k ó w p o z w a la n a b a r d z ie j je sz c z e sz c z e g ó ło w y o p is ic h s ta n u ś w ia d o m o ś c i m o r a ln e j. P is a r z u k a z u je b o w ie m K a s z u b ó w n ie ty lk o o d s t r o n y d o r a ź n y c h p r z e ż y ć m o r a ln y c h , le c z ta k ż e w p e r s p e k ty w ie ic h w e w n ę tr z n y c h p r z e k o n a ń m o r a l n y c h 68. T e o s ta tn ie n i e u to ż s a m ia ją się z a k t u a l n y m i p r z e ż y c ia m i m o r a ln y m i, k tó r e s ta n o w ią ty lk o ic h tw o r z y w o w p o s ta c i in f o r m a c ji, że c z ło w ie k p o w i n i e n i co k o n k r e t n i e p o w i 

n i e n . N a le ż y s tw ie r d z ić za N e c le m , że p r z e k o n a n ia m o r a ln e K a s z u b ó w — to ju ż n ie je d n o s tk o w e s ą d y m o r a ln e , n o r m a t y w n e i w a r to ś c iu ją c e ja k o lo g ic z n e n a s tę p s tw o ic h a k tó w p s y c h ic z n y c h p rz e ż y ć m o r a ln y c h , a le s ta ła ś w ia d o m o ś ć i p r z e 67 P o r. W Ł, s. 6— 7; K Ż , s. 40; K S Z , s. 106; OG, s. 176— 178. 68 P o r. SC H , s. 100— 101; W N , s. 400; OG, s. 400; W Ł, s. 100.