Doświadczalny kierunek badań w historii nauki i techniki na VIII Zjeździe Mendelejewowskim

D O Ś W I A D C Z A L N Y K I E R U N E K B A D A Ñ W H I S T O R I I N A U K I I T E C H N IK I N A V I I I Z J E Ż D Z IE M E N D E L E J E W O W S K IM

P o 25-letniej p rze rw ie odbył się w Z w ią z k u Radzieckim w dniach 16— 23 m arca 1959 r. k olejny V I I I Z ja z d M en d ele jew o w sk i, poświęcony zagad ­ nieniom chem ii ogólnej i stosowanej. B y ł to najliczniejszy i n ajbardziej wszechstronny ze w szystkich dotychczasowych Z ja z d ó w . W posiedzeniach plenarnych, na których om aw iano głó w n e k ieru n k i bad ań w pod staw ow ych dziedzinach chem ii i technologii chemicznej, b r a li udział chemicy różnych specjalności, p rzy czym ilość obecnych w a h a ła się od 1,5 tys. do 2 tys. osób. W p racach 17 sekcji bran żow ych i d odatkow ych pod sekcji b ra ło łącznie udział 4 tys. a niejednokrotnie n aw et 10 tys. osób (razem z zaproszonym i gośćmi). O góln a liczba re fe ra tó w w y n io sła 1,5 tys.

G łó w n y m celem Z ja z d u było podsum ow an ie osiągnięć i sprecyzowanie zadań, ja k ie stoją przed chemią i przem ysłem chemicznym w zw iązk u z re a li­ zacją siedm ioletniego p lan u ro z w o ju gospod ark i n arod ow ej Z S R R .

Jedną z charakterytsycznych cech V I I I Z ja z d u było p ow o łan ie po raz p ierw sz y S e k cji H istorii C hem ii i Technologii Chem icznej. O m aw ian e na posiedzeniach tej S e k cji zagadnien ia zostały podzielone na pięć powiązanych ze sobą k ieru n k ó w : zagadnienia ogólne, M e n d e le je w w historii chemii, metody dośw iadczalne w bad an iach historyczno-chem icznych oraz zagadnienia meto­ dologii badań, n iepu blik o w an e m ateriały archiw alne, zagadnienia z d ziejów chem ii organicznej i fizycznej.

Spośród 35 au to ró w re fe ra tó w w ygłoszonych n a posiedzeniach Sekcji ośm iu reprezen tow ało Instytut H isto rii P rzy ro d o zn a w stw a i Tech niki A k a ­ dem ii N a u k Z S R R , a dw óch — L en in grad z k i O d dział tego Instytutu; czterej referen ci w y s tę p o w a li z ram ienia M uzeum M en d e le je w a p rzy U niw ersytecie L enin grad zkim , jeden — A rc h iw u m A k a d e m ii N a u k Z S R R ; czterech by ło p ra c o w n ik a m i instytutów specjalistycznych A k a d e m ii N a u k Z S R R i innych re p u b lik radzieckich. Poza tym 14 re fere n tó w by ło przedstaw icielam i katedr szkół wyższych, d w a j zaś — p rzedstaw icielam i innych p laców ek naukowych. R eferen ci p rz y b y li z M osk w y, Jarosław ia, L en in grad u , Rygi, M ińska, K ijo w a , T iraspola, Erew an ia, Kazania, S w ie rd ło w s k a i Tomska.

O ile p ow ołan ie n a Zjeździe odrębnej S e k cji H istorii C hem ii i Technologii Chem icznej oznaczało uznanie tej dyscypliny za rów norzędną z innym i gałę­ ziam i chemii, o tyle fa k t zorganizow ania osobnego posiedzenia w celu omó­ w ie n ia bad ań dośw iadczalnych i źródeł historycznych dotyczących chem ii i technologii chemicznej stał się św iadectw em tego, że ten n o w y kierunek n au k o w y bu d zi coraz w iększe uznanie i zainteresow anie oraz toruje sobie coraz szerszą drogę. N a posiedzeniu tym, które zgrom adziło p ełne audytorium, d ysk utow an o nad czteroma referatam i.

I. L . Z n acz k o -J aw o rsk i w referacie Doświadczalne m etody badań nad historią nauki, techniki i kultury m aterialnej (na przykładzie historii chemii i technologii m ateriałó w w iążących) w s k a z a ł na to, że źródła pisane bardzo skąpo i nie zaw sze w łaściw ie odzw ierciadlają przedhistoryczny i wczesny okres ro z w o ju nauki, techniki i k u ltury m aterialn ej. D latego też w y m a g a ją one sk o rygo w an ia i uzupełnienia przez b ad an ia d ośw iadczalne nad historycz­ nym i źródłam i rzeczowym i, a czasem rów n ież przez b ad an ia lingwistyczne.

K ronika

157

B a d a n ia z a p ra w i m ateriałó w w iążących stosow anych w odległych cza­ sach p osiadają nie tylko historyczny lecz ró w n ież współczesny aspekt. U ła t w ia ją one ko n serw ację i restaurację zabytków , często też d ają możność w yk orzystan ia spraw d zonego przez czas d ośw iadczenia d la celów dzisiejszego bu d ow n ictw a. Poza tym ba d a n ia te p o z w a la ją sprecyzow ać teoretyczne p ojęcia dotyczące procesu tw a rd n ien ia i ko rozji m a te ria łó w wiążących, z czym łączy się zagadnienie trw ało ści b u d o w li beton ow ych i żelbetow ych oraz oszczędności cementu.

B a d a n ia dośw iadczalne rzeczowych źródeł historycznych p o w in n y stać się p od staw o w y m narzędziem stu diów nad historią nauki, techniki i k u ltu ry m aterialnej, a niekiedy rów nież podstaw ą do p od jęcia specjalnych p rac w celu w y korzystan ia dośw iadczenia d aw n y ch czasów d la udoskonalenia w spółczesnej p ra k ty k i technicznej.

M . A . B iezbo ro d ow w referacie W ytw arzanie szkła przez Słowian w ok re­ sie przedm ongolskim (starożytna Ruś, P o lsk a i B u łg a r ia ) 1 podkreślił, że b ra k źródeł pisanych o technice w y tw a rz a n ia i w ie d zy n au k o w ej w dziedzinie p ro ­ d u k c ji szkła w czasach starożytnych i w czesnym średniow ieczu oraz niedo­ skonałość b ad ań w y ro b ó w ze szk ła jedynie na p od staw ie ich kształtu, stylu i zdobienia zm uszają do stosow ania w bad an iach metod doświadczalnych. T ak ie przeprow adzon e przez referen ta p race w y k azały, że początek sam odziel­ nego w y tw a rz a n ia szkła na R u si d atu je się na koniec X w . N a jb a rd z ie j typ ow e i swoiste d la starożytnej R u si rod zaje szkła o łow ian o-k rzem io n k o w ego i p o ta - so w o-o łow ia n o -k rzem io n k o w ego używ ano do w y ro b u naczyń, mozaiki, n asz y j­ ników, bransolet i szkła okiennego.

B ard zo zbliżone, a nieraz zupełnie identyczne ro d zaje szkła o ło w ia n o - -k rzem ion k ow ego p rodu k o w an e b y ły rów nież w Polsce, lecz poza tym nie w y tw a rza n o ich nigdzie w ięcej. Szkło bu łgarsk ie natom iast robiono w e d łu g antycznego przepisu. W ten sposób okazało się, że w okresie przedm ongolskim S łow ian ie ze W schodu, Zachodu i P o łu d n ia w y tw a r z a li szkło zarów n o na

1 P ra c a ta opu blik o w an a w skrócie w zbiorze re fe ra tó w Sekcji, nie była,

pod staw ie p rzepisów starożytnych ja k i innych, różniących się od tych spo­ sobów, jak ie w ów czas znane by ły na Zachodzie.

J. S. M u sab ie k o w w referacie M etod a historyczna i doświadczenie che­ miczne w badaniach historyczno-naukow ych w sk a z a ł na to, że pom yślne bad an ia d ośw iadczalne p row adzone przez M . A . B iezborodow a, P. M. Ł u k j a - n o w a (farb y ), I. L . Z n aczk o -J aw o rsk iego oraz innych badaczy m ają na celu dogłębne zbadan ie poszczególnych dziedzin i zagadnień z historii nauki i techniki.

N a ró w n i z tym i bad an iam i p ow in n o się prow ad zić prace doświadczalne m ające na celu w y ja ś n ie n ie , ogólniejszych zagadnień. M ia ły b y one na celu p otw ierdzenie lu b obalenie szczegółowych w n io sk ó w p rzyrodniczo-naukow ych, ja k ie p o w stają w toku analizy historycznej tych lu b innych w y n ik ó w czy w y w o d ó w o charakterze eksperym entalnym lu b teoretycznym.

Studia nad historią syntezy m ocznika d op row ad ziły referenta do wniosku, że ze w spółczesnego p unk tu w id zen ia o b serw ac ja F. W o h le ra nie może być p ojm o w an a jak o synteza organiczna. W y n ik a ła stąd konieczność rzeczowego udow odnienia p ok rew ień stw a m ocznika z substan cjam i organicznym i. D o ­ św iadczenia z chrom atom etrycznym utlenieniem m ocznika p o tw ie rd z iły , słusz­ ność tego w y w o d u udow adniając, że proces p o w sta w a n ia mocznika z bez­ w o d n ik a k w a su w ę g lo w ego posiada charak ter egzotermiczny, a nie endo- term iczny — ja k przypuszczali biochem icy. Przytoczony p rzy k ład w y ja śn ia pojęcie propo n ow an ego przez referen ta „ujęciow ego eksperym entu” w b a d a ­ niach historyczno-naukow ych.

G. W . B y k ó w w p racy O źródłach do badań historii chem ii p od jął próbę opraco w an ia zagadnień klasy fik acji, metod analizy i oceny źródeł z dziedziny historii chemii. Po d kreślając znaczenie stosow ania m etody dośw iadczalnej w bad aniach historycznych w następujący sposób system atyzuje on p ierw otn e źródła historyczne: źródła rzeczowe bad an e p rzy pomocy w spółczesnych metod dośw iadczalnych; term iny chemiczne w zasobie językow y m badane metodą analizy historyczn o-etym o lo giczn ej2; źródła pisane — d ru k o w an e (fach ow a literatura chemiczna) oraz rękopiśm ienne w ra z z dokum entam i arch iw aln y m i i spuścizną epistolarną.

D o źródeł w tórnych referent zalicza: źródła pisane za w ierają ca w ia d o ­ mości pośrednie o danym przedm iocie; literaturę podręczn ikow ą; prace histo- ryczno-chem iczne, p rzeglądy i m onografie; arty k u ły jubileu szow e, nekrologi, b io grafie i bib lio grafie; prace dotyczące innych gałęzi wiedzy, artyku ły z gazet i czasopism; literaturę piękną; w spom nienia oraz legendy p rzekazyw ane ustnie 3.

N iezbędn ym w aru n k iem należytego w yk orzystan ia źródeł są: znajom ość przedm iotu i języka, zrozum ienie specjalnych zw rotów , rozszyfrow anie te r­ m in ó w bez dosłownej, współczesnej ich interpretacji, w y k ryc ie b łę d ó w f a k ­ tycznych za pomocą p o ró w n y w a n ia najrozm aitszych źródeł; w y k ry c ie u auto­

2 W ażn e znaczenie tej kategorii źródeł uw idaczn ia się szczególnie na

p rzyk ładzie ew o lu c ji znaczenia sło w a „cem ent”, które w ciągu naszej ery (tylko w bud o w n ic tw ie ) m iało co n ajm n iej pięć różnych znaczeń.

3 Z punktu w id ze n ia p rak ty k i ogólnohistorycznej propon ow an a przez

G. W . B y k o w a k la s y fik a c ja prócz źródeł pisanych u w zględn ia rów nież historio­ grafię oraz m ateriały pomocnicze zaw ierają ce dane z zakresu historii chemii.

K ronika

159

r ó w źródeł wtórnych, św iadom ych lu b podśw iadom ych błędów , które p ow stały pod w p ły w e m otoczenia lu b na skutek cech osobistych; krytyczne podchodze­ nie do w y k o rzy sty w an ych p rac i dzieł' niezależnie od stopnia autorytetu ich autorów.

W ożywionej d y sk u sji podkreślano, że w źródłach pisanych (a rc h iw a l­ nych i- druk o w an y ch ) zd arzają się liczne p rzy p ad k i w y p a czan ia p ra w d y histo­ rycznej. J ask ra w e p rzy k ład y tego ro d zaju w ypaczeń w literaturze pięk n ej przytoczył S. A . Pogodin m ów iąc o dziełach Boborykin a, A . F ran ce’a i A . W i ­ n ogradow a. W ym ien ian o rów nież p rzy k ład y p rac pseud on auk ow ych św iad czą­ cych o tym, że ich autorzy nie posiadają a n i niezbędnego dośw iadczenia ani dostatecznej znajom ości przedmiotu, którego historię opisują. Pod dan o r ó w ­ nież krytyce b ra k w Instytucie H isto rii P rzy ro d o zn a w stw a i T ech n ik i osobnej K o m is ji do s p r a w zabytków , będących rzeczow ym i źró d łąm i historycznym i. N a zakończenie d y sk u sji podkreślono, że re fera ty z cy k iy d ośw iad c zaln o - -historycznych budzą duże zainteresow anie i że m etoda d ośw iadczalna m a duże znaczenie d 1» bad an ia d zie jó w historii nauki i techniki.

W zw iązk u z tym, że na terytorium Z w ią z k u R adzieckiego i w k ra ja c h d em okracji lu d ow ej zachow ała się o lbrzym ia ilość za b y tk ó w k u ltury m a te ria l­ nej w ie lu n arod ó w w sch od n io-europ ejskich i pozaeuropejskich, bad a n ia m e­ todą d ośw iadczalną p ow in n y odgry w ać szczególną rolę. M etodę tę p o w in n i szeroko stosować historycy n au ki i techniki Z S R R i k r a jó w d em ok racji lu d o­ w e j w ich w spó ln ej w alce p rzeciw nacjonalistycznym tendencjom h istoryków zachodnio-europejskich, którzy całkow icie lu b częściowo ign orują w k ła d n a ro ­ d ó w W schodniej E urop y i n aro d ó w p ozaeuropejskich w ro z w ój n au k i i techniki.

W a lk a ta jest jedn ym z pod staw o w ych zadań, jak ie p osta w ił przed histo­ ry k am i n au k i i techniki przew odniczący S e k cji H isto rii C hem ii i Technologii Chemicznej, dyrektor Instytutu H isto rii P rzy ro d o zn a w stw a i Tech niki A k a ­ dem ii N a u k Z S R R , N . A . F ig u ro w sk i w sw y m re fera cie na temat zasadniczych p ro ble m ów nau kow ego opraco w an ia historii chemii, w ygłoszon ym na o tw arciu obrad Sekcji.

1. L. Z n a czk o -J a w o rsk i*

P R A C E B I B L I O G R A F I C Z N E B I B L I O T E K I P A N Z Z A K R E S U H I S T O R I I N A U K I

B iblioteka P A N w W a rs z a w ie p od jęła w r. 1959, zgodnie ze s w y m i statu­ to w y m i zadaniam i, w stępne prace b ib lio graficzn o -in fo rm acy jn e z zakresu historii n au k i i techniki oraz o rga n izacji nauki. Z m ateriałó w uzyskanych w w y n ik u b ib lio g ra fo w a n ia ponad 200 tytu łów czasopism bieżących polskich i zagranicznych zn ajd ujących się w zbiorach B iblio te k i p o w s ta ją następujące kartoteki: 1. H istoria n au k i i techniki; 2. B ib lio g r a fia historii nauki; 3. R e ­