Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa : według prawa cywilnego, obowiązującego w Polsce / Roman Longchamps de Berier.

SU

alf

zż

a d o

•i i

l*

ROM AN L O N C U IA M P S O* BI kii-H

Imanie i

według prawa cywilnego,

obowiązującego w Polsce

*

O B SZERN IEJSZE P R A C E T E G O Ż A U T O R A :

1. S tu d ja nad is to tą osoby p raw n icze j,

Lwów, 1911, str. VII 268;

2

.

Pierw sza i d ru g a now ela do ustaw y cy w iln e j,

Lwów,

1916, str. 68;

3. R ę k o jm ia z pow odu w ad i b rak ów a o b o w iąze k

ś w ia d c z e n ia , Lwuw, 1916, str. 87;

4.

P olska b ib ljo g ra fja praw nicza 1911

—

1912,

Lwów,

1917, str.

90;

W

5.

W stęp do n a u k i p raw a c y w iln e g o ,

-ze szczególnem uwzględnieniem kodeksów obow. w b. Królestwie Kongr., w Małopolsce i W. Księstwie Poznańskiem, Lublin, 1922, . str. [II 320;

6.

P raw o cyw ilne b. K róle stw a K o n g re to w e g o ,

Ency-kiopedja Prawa obowiązującego w Polsce, pod redakcją

A . P eretiatkow icza«

cz. III, str. 1- 78, Poznań, 1925;

7. Praw o cy w ilne

b .

Z aboru A u strja c k ie g o v„ tamie,

str. 79— 146;

8. Ernest TUI ja k o cyw ili* ta ,

Lwów,

1926, itr. 36;

>

9.

P olskie praw o zo b o w iąza ń v część szczegółow a

(wspólnie

z

prof. Ernestem Tillem), projekt wstępny

z

motywami (w druku).

BIBUOTIKA UM W tRSYTICKA KUL

1 0 0 0 1 6 2 0 8 9

KATOLICKI UIMIWERSYTE

Wszystkie

p r a '

O dbitka z księgi zbiorowej

„M A ŁŻE Ń ST W O W ŚW IET LE N A U K I K A T O L IC K IE J”

LUBELSKI JANA PAWŁA II

a zastrzeżone

W S T Ę P .

Zadaniem niniejszego artykułu jest przedstawienie tych zasad prawa małżeńskiego, które odnoszą się do samego istnienia związku małżeńskiego, z wyłączeniem jego skutków zarówno osobistych, jak i majątkowych. To ograniczenie tematu wskazane było przeznaczeniem artykułu do pracy zbiorowej, poświęconej rozstrząsaniu kwestji stosunku Kościoła i państwa wobec mał­ żeństwa, gdyż kolizja punktów widzenia kościelnego i państwo­ wego tylko na tym terenie się objawia.

KATOLICKI UNIWERSYTET

Wszystkie pra

—

6

—

W państwach, które inajfj jednolite (zunifikowane) ustawodawstwo! sprawa jest zawsze jasno i konsekwentnie postawiona, zależnie właśnie od punktu wyjścia. Tak np. wc Francji, Hiszpanji lub Niemczech. Gorzej jest w państwach, w których, jak np. w Polsce, w różnych częściach obowiązuje różne prawodawstwo, skutkiem czego dochodzi do tej anomalji, że jedno i to samo państwo w jednej dzielnicy uznaje autonomję Kościoła w zakresie małżeństwa, w drugiej nie. Żc ta anomalja może wywrzeć jak najgorsze skutki pod względem poszanowania prawa i pewności wymiaru sprawiedliwości, nie trzeba udowadniać, a zresztą do­ świadczenia lat ostatnich każdemu chyba to jasno wykazały.

Polska rozpada się obecnie pod względem prawa cywilnego na pięć obszarów: 1. B. Królestwo Kongresowe (województwo Warszawskie, Łódzkie, Kieleckie, Lubelskie i z województwa Białostockiego powiaty: Augustowski, Kolneński, Łomżyński, Ostrowski, Sejneński, Suwalski, Szczuczyński i Wysoko-mazo- wiecki), 2. Ziemie Wschodnie (województwo Wołyńskie, Poleskie, Nowogrodzkie, \X'ileńskie i z wojew. Białostockiego powiaty: Grodzieński, Wołkowyski, Bialski i Sokolski), 3. B. zabór austrjacki

(województwo

Lwowskie,

Tarnopolskie, Stanisławowskie,

Krakowskie jednak bez Spiszu i Orawy i z wojew. Śląskiego ziemia Cieszyńska), 4. Spisz i Orawa (z wojew. Krakowskiego), 5. B. zabór pruski (województwo Poznańskie, Pomorskie i Śląskie, bez ziemi Cieszyńskiej

) l.

Z tych obszarów dwa pierwsze, stanowiące b. Zabór rosyjski, uznają autonomję kościelną w zakresie prawa małżeńskiego, zaś trzy dalsze, stanowiące b. zabór austrjacki i b, zabór pruski, nie uznają jej. Jednak te trzy dalsze obszary różnią się między sobą znacznie pod innym względem, a mianowicie w kwestji, czy i w jakiej mierze materjalne przepisy prawa państwowego uwzględniają zasady wyznaniowe. I tak w b. zaborze austrjackim bez Spiszu i Orawy przepisy wyznaniowe są uwzględnione w znacz­ nej mierze, w b. zaborze pruskim prawo małżeńskie zupełnie jest

1 Por. ust. z r. 1919 po i. 395. 1920 poz. 768 i 497, 1921 poz. 93, 1922 pot. 504. 1925 poz. 29 i 1927 nr. 31 dz. u. Rz. P.

BELSKI JANA PAWŁA II

zastrzeżone

uniezależnione od przepisów wyznaniowych, a więc ma charakter zupełnie świecki, wreszcie na Spiszu i Orawie spotykamy się z kom­ binacją tych dwóch systemów, zależnie od wyboru nupturjentów.

W celu należytego uwydatnienia istotnych cech każdego z tych systemów, przedstawione będzie prawo każdego obszaru w całości. Przedstawienie porównawcze każdej instytucji z osobna (warunki ważności, forma zawarcia, rozwody i t. p.) rozerwałoby bowiem tę integralną całość, jaką właśnie wszystkie przepisy danego obszaru, ze względu na przyjęty w nim system, stanowią. Ostatni rozdział poświęcony będzie prawu międzydzielnicowemu.

R O Z D Z IA Ł P IE R W SZY .

B* K r ó l e s t w o K o n g r e s o w e .

I. L it e r a t u r a .

a) cywili styczna: 1. Prawo cywilne obow. na obszarze b. Król. Kongr. wyd. pod red. J. L i t a u e r a . Hoesick. 1923 i 4 dodatki z r. 1924 — 1926;

2. R ż e w s k i - S z w a r c m a n , Przewodnik dla urzędów stanu cywilnego.

Łódź, 1923; 3. J a w o r s k i , Prawo cywilne na ziemiach polskich. T. I. Kraków

1919; 4. H . K o n i c , Dzieje prawa małżeńskiego U' Królestwie Polskiem.

Kraków 1903; 5. H. K o n i c , Prawo małżeńskie obow. w b. Królestwie Kon

-gresowem. Warszawa, 1924; 6. K. L o n j f c h a m p i , Zarys prawa cywilnego

b. Królestwa Kongresowego w Encyklopedji Peretiatko*icza cz. 111. str. 46 nast., 1925; 7. L u t o s t a ń s k i , Zaręczyny w prawie małżeńskiem z r. 1836. Warszawa 1907.

b) kanonistyczna: 1. A b r a h a m , Forma zawarcia zaręczyn i m ał­ żeństwa w najnowszem ustawodawstwie koście lnem, wyd. 2, Lwów 1913; 2. P e l c z a r , Prawo małżeńskie katolickie. 1898 i dodatek 1919; 3. R e t k e ,

De małrimonio traclatus iuridicus secundum sacros canones et łeges civiles in imperia Rossico et Poloniae regno vigentes. Varsoviae 1895; 4. G o l d - s z mi t, Wykład prawa rozwodowego podług ustaw mojżeszowo-talmudycznych. Warszawa 1871.

II* Ź r ó d ła p raw a*

a) państwowego: I. Prawo o małżeństwie, oroszone 24 czerwca 1836 dz. praw X V III 59-297 ze zmianami głównie z r. 1891 i 1905; 2. art. 56 kod.

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II

Wszystkie prawa zastrzeżone

b) kościelnego: 1. Corpus iuris canonici z r. 1917; 2. Kozp. Kom. rząd. spraw, z 183.1826, nr. 3328, zawierające wyjątek z Alkoranu o rozwią­

zaniu małżeństw mahometan; 3. rozp. Kom. rząd. spraw, z 9.10.1837, zawiera­ jące wyciąg z księgi Talmudu Ewer Huezer o rozwodach żydowskich; 4. Prze* piay wyznaniowe innych wyznań.

I I I . G łó w n e z a s a d y .

Prawo z r. 1836 uznaje instytucję małżeństwa przede- wszystkiem za instytucję religijną, a dopiero w drugim rzędzie za instytucję prawa cywilnego. W następstwie tego wychodzi ono z założenia, że o istnieniu związku małżeńskiego (sposób zawarcia, wymogi ważności, rozluźnienie i rozwiązanie węzła małżeńskiego) powinny decydować przepisy kościelne i orzekać władze kościelne, a prawo państwowe powinno regulować tylko skutki cywilne małżeństwa. Jednak przeprowadzenie tego systemu w czystości nie było możliwe skutkiem tego, że nie wszystkie wyznania, istniejące w b. Król. Kongresowem, posiadały odpo­ wiednio wykształcone prawo kościelne, następnie odrębność tego

prawa kościelnego wobec państwowego nie wszędzie występo­ wała z równą siłą (np. w wyznaniu prawosławnem), wreszcie stanowisko nie wszystkich wyznań godziło się z przyjętemi w Polsce zasadami porządku publicznego (np. wielożeństwo u mahometan) i nie wszystkim wyznaniom można było powierzyć jurysdykcję. Stąd wynikło odmienne traktowanie w ustawie każ­ dego wyznania i uregulowanie przez prawo państwowe najgłów­ niejszych kwestyj dla tych wyznań, których prawo nie było

wykształcone lub nie dawało rękojmi zgodności z porządkiem publicznym. Ponadto prawodawca uważał za stosowne, nawet odnośnie do tych wyznań, które posiadały wykształcone prawo

małżeńskie: po pierwsze — powtórzyć w ustawie przepisy wyzna­ niowe, po wtóre — uzupełnić przepisy kościelne pewnemi nor­ mami państwowemi *, zwłaszcza co do małżeństw mieszanych i co do skutków zmiany wyznania. W rezultacie prawo mał­

żeńskie z r. 1836 na pierwszy rzut oka robi wrażenie ustawy,

• Por. motyw a do ust. z r. 1836 u K o n i c . , Prawo małżeńskie, itr. 49

normującej wyczerpująco kwestje tam poruszone i stwarza pozór, że w b. Królestwie Kongresowem jest wyłącznie źródłem prawa

małżeńskiego. Pozór ten jest jednakowoż mylny.

1. W odniesieniu do całego szeregu wyznań wypowie­ dziana jest zasada, że o istnieniu małżeństwa rozstrzygają prze­

pisy religijne. I tak co do

rzymskich katolików

postanawia art. 2, że małżeństwo może być zawarte tylko... podług przepisów... religijnych *, art. 3 ustęp drugi, że „przypadki nieważności objęte są prawem kanonicznem i na zasadzie tegoż prawa- w prawie niniejszem wymienione” , wreszcie art. 77, że sędziowie duchowni, rozpoznający po myśli art. 73 sprawy małżeńskie, ograniczą się na samem wyrzeczeniu ważności lub nieważności „sakramentu *. Co do

unitów

postanawia art. 124, że ich małżeństwa podlegają co do zawarcia i rozwiązania przepisom kościoła wschodniego. Co do

prawosławnych

postanawia art. 98, że ich małżeństwa podlegają co do wszelkich szczegółów przepisom, objętym w pra­ wie cywilnem cesarstwa rosyjskiego a^art. 117, że przyczyny rozwodu wyszczególnione są w ustawach kościoła grecko-rosyj­

skiego4. Wreszcie art. 179 poddaje

innowierców

(poza wyżej wymienionymi i ewangielikami) „co do wszelkich szczegółów,

przepisom ich religji właściwej”.

We wszystkich tych przepisach zawarte jest uznanie prawa kościelnego zarówno katolickiego, jak i innych wyznań za obo­

wiązujące. Chodziłoby jeszcze o to, czy za obowiązujące uznano

każdoczesne

prawo kościelne danego wyznania, czy prawo, obo­ wiązujące wyznawców w chwili ogłoszenia prawa z r. 1836. Nie

byłoby wątpliwości, gdyby prawo z r. 1830 ograniczyło się

* Nie można rozumieć tego w ten sposób, jakoby chodziło tu tylko o formę zawarcia małżeństwa, gdyż o tem mówi dalsza treść tego artykułu

(„w obliczu koicioła" i „* dopełnieniem uroczystości religijnych” oraz art. 3 al. 3, który zreszU je** bliższem wyjaśnieniem art. 2).

* a więc nie na zasadzie państwowej władzy prawodawczej.

» Przez to uznano wyraźnie, że i dla prawa państwowego małżeństwo katolików jest sakramentem.

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II

Wszystkie prawa zastrzeżone

—

10

—

do wyżej przytoczonych przepisów, bo w takim razie musiałyby decydować przepisy każdorazowe. Jednak prawo z r. 1836, jak zaznaczono, reprodukuje odnośne przepisy kościelne, skąd możnaby wnosić, że tylko te przepisy, które wówczas obowiązywały i jako takie zostały do prawa z r. 1836 wciągnięte, uzyskały moc obo­ wiązującą, a wszelkie późniejsze zmiany tej mocy nie mają *. To jednak prowadziłoby w konsekwencji do wniosku, że przez wcią­ gnięcie do ustawy z r. 1836 przepisy te stały się prawem pań- stwowem, a zatem, że w b. Król. Kongrcsowem prawo kościelne nie jest uznane za źródło prawa w zakresie małżeństwa. W tym jednak wypadku niepotrzebne byłyby i niezrozumiałe wyżej cyto­ wane ogólne przepisy, do przepisów kościelnych się odwołujące. Wyjście z tego dylematu jest zd. m. tylko jedno: ustawa z r. 1836 uznaje prawo kościelne za źródło prawa, a zatem każdoczesne przepisy kościelne za obowiązujące, a tylko dla pouczenia, czy wygody stron cytuje postanowienia tego prawa, oczywiście w po­ staci, wówczas obowiąz\jjącej. Zresztą trudno byłoby uzasadnić, dlaczego prawo z 1836 r. co do innowierców uznaje niewątpliwie każdoczesne przepisy ich rcligji za obowiązujące i ogranicza się tylko do kilku postanowień iuris cogentis a nie miałoby tego uczynić co do katolików np., których prawo kościelne daje chyba większą rękojmię prawidłowego rozwoju? Dlatego przyjąć należy, że obowiązującem jest w wyżej wskazanym zakresie każdoczesne prawo kościelne nietylko faktycznie, dzięki pozostawieniu jurys­ dykcji sędziom duchownym \ ale także prawnie.

1.

Prawo w r. 1836 zna wyłącznie tylko kościelną formę zawarcia małżeństwa. Zaczem już dzięki temu moc prawa ko­

ścielnego o tyle jest uznana, o ile ono zabrania zawarcia mał­ żeństwa, bo wówczas państwo nie ma środków, by zmusić dusz­ pasterza do udzielenia ślubu

\

Jednak co do osób

bezwyznanio-1 Tak K o n i c , Pr. Af., Przedmowa.

Jalc sądzi K o n i c , Pr. M. przedmowa. Tcu wzgląd aa faktyczne sto­ sowanie prawa zawodzi zresztą co do innowierców, którzy podlegają jurys­ dykcji sądów państwowych. Np. co do Marjawitów sądy państwowe mogą tylko stosować ich przepisy wyznaniowe powstałe po r. 1836

3 Por. K o n i c str. 119 i str. 193 ustąp 3

—

11

—

wych praktyka na podstawie art. 92 k. c. p. i 179 Pr. M. uznaje za dopuszczalne udzielanie ślubów cywilnych przez sporządzenie odnośnego aktu stanu cywilnego bez obrzędu religijnego

3. Wreszcie co do całego szeregu wyznań: rzymsko-kato­ lickiego, unickiego, prawosławnego i ewangielickiego, jurysdykcję

w sprawach małżeńskich pozostawiono wyłącznic sądom duchow­ nym, a to bądź przy udziale prokuratora cywilnego, bądź nawet (jak co do prawosławnych) bez tego udziału. Teinsamem faktycznie unicestwiono co do tych wyznań możliwość prawodawstwa pań­ stwowego, odmiennego od kościelnego, gdyż sądy duchowne, orzekające w ostatniej instancji, orzekać będą oczywiście wedle swoich przepisów. Najświeższym przykładem tego jest uchwała Synodu Wileńskiego ewangielicko-reformowanego z dn. 18 listo­

pada 1918, że stosować będzie przepisy Agendy wielkiej z r. 1637, odmienne od T. X. cz. 1 swodu zakonów ’. Stało się to wprawdzie na innym, niż omawiany, obszarze prawnym (Ziemia Wileńska), ale staćby się równie dobrze mogło na terenie b. Królestwa Kongresowego.

Z powyższych względów należy uznać, że w b. Król. Kongre- sowem prawo państwowe tylko częściowo reguluje kwestje, zwią­ zane z istnieniem małżeństwa, a mianowicie:

a) co do wyznań, dla których obowiązuje jurysdykcja sądów państwowych (t. j. t. zw.

innowierców),

jako właściwe prawo mał­ żeńskie, ale tylko o tyle, o ile przepisy państwowe bądź normują kwestje, prawem odnośnych wyznań nie rozstrzygnięte, bądź za­ wierają przepisy bezwzględnie obowiązujące.

b) co do

innych wyznań

jako właściwe prawo małżeńskie tylko o tyle, o ile wprowadza pewne sankcje karne i cywilne, stosowane przez sądy cywilne (np. skutki braku zezwoleń na mał­ żeństwo, wymaganych przez prawo z r. 1836, a nie wymaganych

1 Por. R ze wski -Sz wor c mon, Przewodnik str. 412. Sposób przejścia z wyznania jakiegoś na bezwyznaniowość nie jest prawnie unormowany, można jednak analogicznie stosować rozp. trzech Ministrów z 11.1.1921 dz. urzęd.

Min. Spr. W . Nr. 221 poz. 44. wzgl. dz. urz. M. W . K. i O . P. Nr. 28 921 poz. 266

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II

Wszystkie prawa zastrzeżone

— 12 —

przez Kościół), oraz jako prawo małżeńskie międzywyznaniowe,

t. j. regulujące sprawę małżeństw mieszanych i skutki zmiany

wyznania.

Natomiast wszelkie inne przepisy merytoryczne prawa z r. 1836 mają znaczenie b ąd i tylko informacyjne, o ile zgadzają się z każdo- czesnem prawem kościelnem, bądź nie mają żadnego znaczenia, 0 ile są z niem sprzeczne, bez różnicy, czy sprzeczność ta istniała od początku, czy powstała skutkiem zmiany prawa wyznaniowego.

IV . P r a w o m a łż e ń s k ie w ła ś c iw e .

A. Z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a .

Zaręczyny

, do których żadna forma nie jest wymagana (art. 239 pr. m.), nie rodzą obowiązku zawarcia małżeństwa, jednak strona, która bez uzasadnionego powodu (przykłady zawiera art. 242 pr. m.) zerwała zaręczyny, mogące doprowadzić do ważnego małżeństwa (art. 240 pr. m.), obowiązana jest wynagrodzić stronie drugiej szkodę poniesioną przez to, że zaufała w dojście małżeń­ stwa do skutku, a więc wydatki, poniesione ze względu na spo­ dziewane małżeństwo, ewentualnie szkodę moralną i t. p. (art. 241, 242 pr. ra.). Strona, zrywająca zaręczyny ze słusznego powodu, zawinionego przez drugą stronę, może żądać odszkodowania nie po myśli art. 241 pr. m., lecz po myśli art. 1382 k. N.

Wymogi ważności i inne warunki uzyskania ślubu

, określone odrębnie dla każdego wyznania, dzieli prawo małżeńskie na dwie katcgorje: 1. warunki istotne do zawarcia małżeństwa i 2. prze­ szkody niedopuszczające zawarcia małżeństwa. W szczególności wymogi ważności małżeństwa wypowiedziane są bądź pozytywnie (obok zakazów) w pierwszej grupie, bądź negatywnie w drugiej.

a) Co do

katolików, wymogi ważności

dotyczą: 1) zdolności prawnej zawarcia małżeństwa (przeszkody niezdolności bezwzględ­

nej, a mianowicie: brak przepisanego wieku lat 14 u mężczyzn 1 12 u kobiet, art. 8 pr. m.; ubezwłasnowolnienie art. 511 k. c. p.; choroba umysłowa w chwili zawarcia ślubu, art. 14 pr. m.; niemoc wykonania powinności małżeńskiej, art. 22 pr. m.; śluby zakonne

— 13 —

i wyższe święcenia, art. 27 pr. m.; istniejące małżeństwo, art. 25 pr. m.); 2) dopuszczalności małżeństwa między pewnemi osobami (przeszkody niezdolności względnej, a mianowicie: różność religji między katolikami, a osobami nicnależącemi do jednego z wyznań chrześcijańskich, pokrewieństwo i powinowactwo naturalne w linji prostej i do 4 stopnia kanonicznego w linji bocznej, pokrewień­ stwo i powinowactwo cywilne z przysposobienia i pokrewieństwo duchowne z uczestnictwa przy chrzcie św., przestępstwo, t. j. cu­ dzołóstwo w połączeniu z morderstwem jednego z małżonków lub z obietnicą zaślubienia się po śmierci niewinnego małżonka i małżonkobójstwo, przystojność publiczna t. j. poprzednie uro­

czyste zaręczyny z krewnym 1 stopnia kanonicznego drugiej strony albo poprzednie małżeństwo, niespełnione i unieważnione, względnie rozwiązane przez śmierć lub wstąpienie do zakonu, z krewnym do 4 stopnia kanon, drugiej strony, art. 23— 40 pr. m.); 3) praw- dziwości zezwolenia i prawidłowości powzięcia woli (przeszkody z braku zezwolenia, błędu co do tożsamości osoby, przymusu psychicznego i porwania, art. 9, 11-13 pr. m.); 4) zachowania przepisanej formy (forma kościelna, przewidziana obecnym ko­ deksem kanonicznym, art. 3 al. 3, w każdym razie niezbędnem jest, by ślub był dany przez właściwego duszpasterza w obec­ ności dwóch świadków, art. 51 pr. m.).

Unieważnienie małżeństwa katolików z powodu braku po­ wyższych wymogów może nastąpić tylko drogą wyroku sądu duchownego, a to przy przeszkodach prawa publicznego, wymie­ nionych w art. 92 pr. m. na skutek skargi małżonków, ich usta­ wowych zastępców lub prokuratora, a nawet z własnej inicjatywy sądu duchownego (nieważność bezwzględna), a w przeciwnym razie tylko na żądanie małżonków lub tego z nich, którego ustawa uważa za pokrzywdzonego, art. 8 5 — 91 pr. m. (nieważność względna). Wobec tej wyłącznej jurysdykcji duchownej oraz wobec ogólnego uznania przepisów kościelnych za obowiązujące, wyżej powołane przepisy o wymogach ważności wchodzą faktycznie

Wszystkie prav

— 14 —

w zastosowanie tylko o tyle, o ile się pokrywają z obowiązującem prawem kościelnem, a w każdym razie są w duchu prawa kościel- nego interpretowane.

Oprócz przyczyn nieważności istnieją

zakazy

małżeńskie, których przekroczenie pociąga karę na winnych małżonków, ich zastępców ustawowych lub duszpasterza, jednak nie powoduje nieważności małżeństwa (wiek niżej lat 18 u mężczyzn a 16 u kobiet, brak zezwolenia zastępcy ustawowego co do małoletnich lub zwierzchności opiekuńczej (rady familijnej) w razie małżeństwa między opiekunem lub tegoż zstępnymi a pupilem, brak zezwo­ lenia władzy wojskowej, brak zapowiedzi, nieprzedłożenie doku­ mentów, stwierdzających: wiek nupturjentów, rozwiązanie lub unie­ ważnienie poprzedniego małżeństwa i t. d., niedotrzymanie czasu czekania dla kobiety poprzednio zamężnej, art. 6, 7, 15— 21, 4 1 - 5 9 pr. m., art. 83 ust. z 23.V.1924 poz. 609 dz. u.). Ustawa upoważnia nadto rodziców do zmniejszenia zachowku dzieci, które bez ich zezwolenia zawarły m a łż e ń s tw o (art. 19).

W ładza duchowna może udzielić

dyspensy

od przeszkód prawa publicznego i zakazów małżeńskich, a to nietylko w w y ­

padkach, wyraźnie w ustawie przewidzianych (art. 36, 39, 45

nast. pr. m.), byleby to nie pozostawało w sprzeczności z istotą I małżeństwa, pojęciami etycznemi i prawem kamera, albowiem

z

rodzaju przeszkód, wymienionych w powyższych artykułach, I

wynika, że to wyliczenie nie jest wyczerpujące. I

b) Dla osób wyznania

grecko-rosyjskiego

powodują nieważ­ ność (bezwzględną lub względną): zupełne ubezwłasnowolnienie,

choroba umysłowa, istniejące małżeństwo, poprzedni trzykrotny

związek małżeński, wiek ponad 80 lat, różność religji, pokrewień- 1 stwo i powinowactwo w stopniach, zakazanych przez ustawy ko­

ścioła wschodniego, brak zezwolenia nupturjentów, błąd i przy­ mus, art. 511 k. c. p. art. 99— 101 pr. m. Jaki skutek ma brak zezwolenia ustawowych zastępców, względnie zwierzchności służ­ bowej, niedochowanie przepisanej w kościele wschodnim formy

1 przekroczenie zakazów małżeńskich, należy oceniać wedle ustaw

kościoła wschodniego (por. art. 102 i 120 pr. m.). Brak przepi- » sanego wieku (18 lat dla mężczyzn i 14 dla kobiet) nie powoduje ’

KATOLICKI UNIWERSYTET

— 15 —

nieważności, jednak w tym wypadku władza duchowna winna z urzędu wyrzec rozwód, art. 120 pr. m.

c) Małżeństwa

unitów

podlegają przepisom kościoła wschod- niego, stosuje się jednak do nich także cały szereg przepisów, wydanych dla katolików, art. 124— 128 pr. m. Trudności po­ wstają jednak wskutek braku w b. Król. Kongresowem osobnej jurysdykcji kościelnej unickiej, skutkiem czego unici podlegają tak pod względem zawarcia ślubu, jak i sądownictwa władzom kościelnym łacińskim.

d) Dla osób wyznania

ewangielicko-augsburskiego

i

ewan-

gielicko reformowanego

powodują nieważność małżeństwa (bez­ względną lub względną): zupełne ubezwłasnowolnienie, istniejące małżeństwo, różność religji między ewangielikiem a osobą nie należącą do żadnego z wyznań chrześcijańskich, pokrewieństwo w linji prostej i w linji bocznej między rodzeństwem rodzonem lub przyrodniem, oraz między siostrzeńcem i ciotką, wujem a sio­ strzenicą, stryjem a synowicą, oraz powinowactwo między ojczy­

mem a pasierbicą, wnuczką i pasierbem, zięciem i matką żony, synową i świekrem, wdową po stryju lub wuju i synowcem lub siostrzeńcem, pokrewieństwo cywilne między przysposabiającym i przysposobionym, przestępstwo w tych samych warunkach, jak u katolików, cudzołóstwo, które spowodowało rozwód, brak ze­ zwolenia zastępców ustawowych, zwierzchności opiekuńczej lub wojskowej, brak zezwolenia stron, pod co należy podciągnąć także chorobę umysłową, błąd i przymus, wreszcie niedotrzymanie ter­

minów czekania, zakreślonych osobom rozwiedzionym z własnej winy, art. 511 k. c. p., art. 129— 130, 132— 141, 170— 172 pr. m.

Unieważnienie

następuje drogą wyroku sądu konsystorskiego ewangielicko-augsburskiego, względnie ewangielicko-reformowa- nego, a to na skargę którejkolwiek strony lub prokuratora z powodu przeszkód prawa publicznego, wymienionych w art. 175 i 172, zaś na skargę bądź obu stron bądź pokrzywdzonego małżonka lub zastępstwa ustawowego z powodu innych przeszkód (prawa prywatnego).

Zakazy

małżeńskie dotyczą braków formy ślubu (forma prze­ pisana w kościele ewangielickim, brak zapowiedzi, nieprzedłożenie

Wszystkie pra

— 16 —

dokumentów, nieodbycie bierzmowania i pierwszej komunji św., niedotrzymanie czasu czekania dla kobiety poprzednio zamężnej, art. 144, 168, 169 pr. m., Konsystorz odnośnego wyznania może

udzielić

dyspensy,

a to nietylko od wymienionych w art. 138, 137, 177 pr. m., ale też i w innych wypadkach, w których to jest możliwe w kościele katolickim.

e) Małżeństwa osób

innych wyznań

podlegają pod wzglą­ dem wymogów ważności, zakazów i dyspens, przepisom odnoś­ nych religij, jednak w każdym razie następujące przeszkody po­ wodują nieważność: zupełne ubezwłasnowolnienie, istniejące mał­ żeństwo, różnica religji między chrześcijanami i niechrześcijanami,

pokrewieństwo w linji wstępnej i między rodzeństwem i analogiczne powinowactwo, przysposobienie, przestępstwo, brak zezwolenia nupturjentów, art. 511 k. c. p. art. 180—183 i 190 pr. m. O b o ­ wiązuje też zakaz udzielania ślubu bez zezwolenia opieki i zwierz­ chności wojskowej, bez przepisanych formalności i z przekrocze­

niem czasu czekania dla kobiety, poprzednio zamężnej, art. 180— 185, nast. 191. Jurysdykcja przekazana jest sądom cywilnym, art. 189 i 191.

B. R o z w i ą z a n i e m a ł ż e ń s t w a .

Małżeństwo osób wszelkich wyznań rozwiązuje się oczy­ wiście przez

śmierć

. W razie uznania osoby za zmarłą władza, powołana do jurysdykcji w sprawach małżeńskich, orzeka o tem, czy wskutek tego należy uznać małżeństwo za rozwiązane i po­ zwolić małżonkowi drugiemu na zawarcie nowego małżeństwa, art. 56 k. c. p.

Małżeństwo

katolików

niespełnione fizycznie rozwiązuje się ponadto wskutek wstąpienia jednego z małżonków do zakonu i złożenia ślubów czystości, art. 60. Rozwód jest dla katolików

niedopuszczalny, natomiast możliwe jest rozłączenie od stołu i łoża na czas ograniczony lub nieograniczony z powodu cudzołóstwa, ciężkich obelg, popełnienia zbrodni lub występku albo nakłaniania do nich drugiej strony, art. 62 pr. m., oraz na zgodne żądanie obu stron, jeżeli sąd uzna, że istnieją po temu słuszne przyczyny, art. 66 pr. m.

KATOLICKI UNIWERSYTE1 LUBELSKI JANA PAWŁA II

a zastrzeżone

— 17 —

Małżeństwo

prawosławnych

może być rozwiązane wskutek

nieobecności,

stwierdzonej wyrokiem i trwającej od lat pięciu, art. 115 i 116, a nawet musi być rozwiązane z urzędu, jeżeli małżon­ kowie zawarli małżeństwo przed uzyskaniem przepisanego wieku, art. 120— 121.

Odnośnie do wszelkich wyznań z wyjątkiem rzymsko-kato­ lickiego dopuszczalny jest

rozwód

. Przyczyny rozwodu podaje ustawa tylko dla ewangielików, pozatem zaś odsyła do przepisów wyznaniowych.

O rozwiązaniu, separacji i rozwodzie orzekają te same władze, które są powołane do orzekania o nieważności małżeństwa.

Sądy duchowne katolickie orzekają w dwóch instancjach, któremi są: biskup odnośnej diecezji i arcybiskup warszawski, jeżeli zaś sprawa należy w pierwszej instancji do sądu duchow­ nego warszawskiego, arcybiskup warszawski i biskup lubelski. W razie niezgodności wyroków oraz w razie wniesienia apelacji, skargi i protestów sprawa idzie do Stolicy Apostolskiej, jako do trzeciej instancji (Zd. Rady Państwa z 5 lipca 1856).

V . P ra w o m a łż e ń s k ie m ię d z y w y z n a n io w e .

A. M a ł ż e ń s t w a m i e s z a n e .

KATOLICKI UNIWERSYTE

Wszystkie pra

— 18 —

wyznania. Dodać należy też, że kompetencja do orzeczenia nie­ ważności małżeństw, zawartych z przeszkodą religji, nie jest w ustawie wyraźnie rozstrzygnięta, gdyż przepis art. 196, który mówi o unieważnieniu małżeństw mieszanych, odnosi się tylko do małżeństw między osobami różnych wyznań chrześcijańskich. Jedynie z art. 92, % i 178 wynika, że prokurator winien skie­ rować skargę z urzędu do konsystorza katolickiego, względnie

ewangielickiego, jeżeli jedną ze stron jest osoba, podlegająca tej jurysdykcji. To samo odnosi się do prawosławnych, gdyż to wy­

znanie miało być raczej uprzywilejowane wobec tamtych, a obecnie w każdym razie nie może być upośledzone. Natomiast co do innych wyznań chrześcijańskich, w braku przyznania kompetencji sądom duchownym, za właściwe uznać należy tylko sądy cywilne.

Wobec istnienia powyższej przeszkody różnicy religji do­ puszczalne są małżeństwa mieszane tylko: 1. między osobami różnych wyznań chrześcijańskich i 2. między osobami różnych wyznań niechrześcijańskich. Prawo z r. 1836 zawiera tylko prze­ pisy, odnoszące się do pierwszej grupy małżeństw mieszanych. Co do drugiej grupy należy wydobyć potrzebne normy z inter­ pretacji art. 179 — 191.

Przepisy o małżeństwach mieszanych między osobami róż­ nych wyznań chrześcijańskich rozpadają się na dwie grupy. Pierwsza odnosi się do małżeństw, w których jedna strona jest rzymsko-katolicką, druga do małżeństw, w których jedna strona jest prawosławną, albo w których ślubu udzielił duchowny pra­

wosławny. O tóż ta druga grupa przepisów, odznaczająca się szczególnem uprzywilejowaniem wyznania prawosławnego, straciła obecnie moc, jak słusznie twierdzi K o n i c 1, wobec postanowień

Konstytucji marcowej z r. 1921 (art. 111, 114 i 38). Postano­ wienia grupy pierwszej odnoszą się zatem do wszystkich mał­

żeństw mieszanych między chrześcijanami.

Co do

wymogów ważności

małżeństw mieszanych, poza wspomnianą już przeszkodą różnicy religji, prawo z r. 1836 nie

1 Prawo małżeńskie str. 194. Por. te i okólnilc prezesa rady ministrów x 26.V I?K 1925 zawierający instrukcje celem wykonania art. XXV Konkordatu.

LUBELSKI JANA PAWŁA II

ta

zastrzeżone

— 19 —

zawiera żadnych przepisów. Wobec tego należałoby, stosując analogicznie zasady przyjęte w prawie międzynarodowem pry- watnem, przyjąć, iż każdego z narzeczonych obowiązują przepisy jego wyznania (por. art. 13 ust. o prawie międzydzielnicowem i art. 12 ust. o prawie międzynarodowem prywatnem), czyli, że do ważności małżeństwa mieszanego potrzeba, aby nie zachodziła przeszkoda z żadnej strony. Jednak w praktyce rzecz ma się inaczej wskutek sposobu, w jaki przy małżeństwach mieszanych unormowaną jest kompetencja do udzielenia ślubu i orzekania o ważności małżeństwa.

Do

udzielenia ślubu

powołany jest duchowny tego wyzna­ nia, do którego należy narzeczona; gdyby jednak narzeczona była wyznania rzymsko-katolickiego, a duchowny rzymsko-kato­ licki wzbraniał się udzielić ślubu, ślub może być dany przez duchownego wyznania narzeczonego (art. 192, 194, 198). W razie

małżeństwa między osobą katolicką a protestancką wystarcza ogło­ szenie zapowiedzi w kościele protestanckim (Zd. R. P. z 14.111.1905 Zb. 86 1905 poz. 704). Odmowa ślubu ze strony duchownego rzymsko-katolickiego może być spowodowana specjalnemi prze­

pisami kanonicznemi, np. brakiem dyspensy od impedimentum mixtae religionis, brakiem deklaracji, że dzieci będą wychowy­ wane w religji rz. katolickiej albo nawet istnieniem przeszkody, uznawanej tylko przez Kościół rzymsko-katolicki, w odróżnieniu od kościoła, do którego należy narzeczony. W tym ostatnim wypadku duchowny innego wyznania w myśl tego, co powie­ dziano wyżej o analogji z prawem międzynarodowem prywatnem, nie powinien udzielić ślubu. Jednak jeżeli go udzieli, najczęściej nie będzie możności unieważnienia tego małżeństwa, bo w takim razie o ważności małżeństwa będzie orzekał również sąd wyznania tego duchownego, który ślubu udzielił (art. 196 w brzmieniu ust. z r. 1891). Jedynie tylko wtedy, gdy chodzi o takie wyzna­ nie chrześcijańskie, co do którego jurysdykcja przyznana jest sądom cywilnym, sąd cywilny będzie powołany w myśl art. 196 do orzekania o ważności i w takim razie niewątpliwie będzie się stosował do prawa z r. 1836, t. zn- orzeknie nieważność. Poza

KATOLICKI UNIWERSYTE

Wszystkie pra

—

20

—

małżeństwa mieszanego decyduje wyłącznie prawo tego wyznania, którego duchowny ślubu udzielił.

Co do

unieważnienia i rozwiązania

małżeństw mieszanych zawiera prawo z r. 1836 w brzmieniu u. z 11/23 czerwca 1891 Zb, 80/1891 następujące postanowienia:

1. Do unieważnienia małżeństwa powołany jest sąd (du­ chowny ewentualnie cywilny) właściwy dla wyznania, którego duchowny ślubu udzielił. Jeżeli ślubu udzielili duchowni obu wyznań, decyduje pierwszeństwo. Co do kwestji, czy docho­ dzenie może nastąpić z urzędu, czy na wniosek, uznać należy, znowu w braku wyraźnych przepisów, że decydują przepisy wyznania, do którego należy sąd duchowny, a jeżeli właściwym jest sąd cywilny, przepisy ohu wyznań w ten sposób, iż z urzędu można dochodzić nieważności zawsze, jeżeli przepisy wyznaniowe przynajmniej jednego z małżonków na to zezwalają. A zatem małżeństwo katolika z protestantką, zawarte w kościele prote­ stanckim, można przed sądem ewangielickim zaczepić z urzędu tylko skutkiem takich przeszkód, których dochodzenie z urzędu dopuszczają przepisy art. 175 i 172 pr. małż., t. j. przepisy wy­

dane dla małżeństw ewangielickich; natomiast małżeństwo kato­ lika z marjawitką, zawarte w kościele marjawickim, można za­ czepić z urzędu przed sądem cywilnym także skutkiem przeszkód, wymienionych w art. 92, t. j. odnoszących się do małżeństw katolickich l.

2. Do wyrzeczenia rozwodu powołany jest sąd (duchowny lub cywilny), właściwy dla wyznania, do którego należy strona po­

zwana. Do sądu tego należy tak wyrzeczenie o słuszności przy­ czyn rozwiązania, jak i postanowienie co do samego rozwiązania. Jednak wyrok, orzekający rozwód, musi poprzedzać wyrok co do

1 Możnaby też bronić zapatrywania, że i przed sądem ewangelickim prokurator może zaczepić małżeństwo z powodu przeszkody wyższych święceń aJbo na odwrót przed sądem katolickim z powodu niedotrzymania terminów z art. 170 i 171, ale powodzenie takiej skarbi byłoby bardzo problematyczne. W drugim wypadku sąd katolicki orzeknie nieważność, ale nie z powody obrazy art. 170 i 171, lecz z powodu bigamji, o ile drugi małżonek z pierw­ szego małżeństwa żył w chwili zawarcia drugiego małżeństwa.

LUBELSKI JANA PAWŁA II

a zastrzeżone

—

21

—

ważności małżeństwa, wydany przez sąd kompetentny do orzekania o ważności małżeństwa (t. j. sąd wyznania, którego duchowny ślubu udzielił). Przy rozwodzie małżeństwa mieszanego trzeba więc zawsze prowadzić dwie sprawy, i to, jeżeli sąd wyznania, którego duchowny udzielił ślubu, jest inny, niż sąd pozwanego o rozwód, w dwóch sądach. Gdyby w pierwszej sprawrie orzeczono nie­ ważność małżeństwa, sprawa o rozwód oczywiście odpada.

Wyrok orzekający rozwód (oczywiście chodzi tu tylko o wy­ roki sądów niekatolickich lub cywilnych) jest ważny cywilnie wobec obojga małżonków, a więc i wobec strony katolickiej, która skut­

kiem tego teoretycznie może zawrzeć nowy związek małżeński. W szczególności t. zw. impedimentum catholicismi, istniejące w pierwotnem prawie z r. 1836, zostało w r. 1891 uchylone1. W rzeczywistości jednak katolik taki nie otrzyma ślubu w Ko­ ściele katolickim, nie może więc zawrzeć małżeństwa z osobą wyznania katolickiego, o ile nie uda mu się później uzyskać w sądzie duchownym katolickim unieważnienia poprzedniego małżeństwa. Jednak wobec prawa cywilnego taki późniejszy wyrok sądu du­ chownego jest bez znaczenia, gdyż po myśli art. 196 sprawa jest już prawomocnie rozstrzygnięta wyrokiem, orzekającym rozwód.

B. Z m i a n a w y z n a n i a .

1.

Zmiana wyznania przed zawarciem małżeństwa.

Wobec zasady, że o tern, jakiemu prawu małżeńskiemu ktoś podlega, decyduje jego przynależność wyznaniowa w chwili za­ warcia małżeństwa, wszelka zmiana wyznania przed zawarciem małżeństwa, pociąga za sobą zmianę prawa, według k t ó r e j on będzie małżeństwo zawierał. A więc np. katolik, który przeszedł na wyznanie ewangielickie lub niechrześcijańskie, będzie mógł zawrzeć ważne małżeństwo z ewangieliczką lub z osobą wyznania niechrześcijańskiego podług zasad tego nowego wyznania i tak- samo odwrotnie. Słowem prawo z r. 1836 nie zawiera żadnych przepisów, któreby zapobiegały możności uzyskania zmiany prawa właściwego i tem samem ślubu mimo pewnych przeszkód,

KATOLICKI UNIWERSYTE

Wszystkie pra

—

22

—

wanych przez dotychczasowe prawo wyznaniowe przez zmianę wyznania przed ślubem.

2.

Zmiana wyznania w czasie trwania małżeństwa

♦

a) Pierwszą zasadą w tej materji jest, ze zmiana wyznania przez jednego lub oboje małżonków nie powoduje nieważności zawartego poprzednio małżeństwa, chociażby ze względu na nowe wyznanie istniała jakaś przeszkoda. Prawo z r. 1836 wypowiada tę zasadę wprawdzie tylko w odniesieniu do zmiany wyznania przez oboje małżonków z niechrześcijańskiego na chrześcijańskie i tylko ze względu na przeszkodę pokrewieństwa, nieuznawaną w wy­ znaniu niechrześcijańskiem, jednak drogą argumentu a maiore ad minus i analogji należy ją rozszerzyć na wypadek: a) zmiany wy­ znania przez jednego tylko małżonka i b) zmiany wyznania chrze­ ścijańskiego na niechrześcijańskie oraz odnośnie do wszelkich innych przeszkód ł*

b) Drugą zasadą jest, że w pewnych wypadkach zmiana wy­ znania w czasic trwania małżeństwa może spowodować zmianę sądu kompetentnego do orzekania o ważności małżeństwa. Mia­ nowicie w razie przejścia obojga małżonków na jedno inne wy­ znanie kompetentnym będzie w tej sprawie sąd, właściwy dla tego wyznania. Wynika to z ogólnej zasady, że dla małżeństw, które nie są mieszane (arg. z art. 196 a contrario), właściwym jest sąd wy­ znania małżonków, a ponieważ niema przepisu, że decyduje chwila zawarcia małżeństwa, więc uznać należy za decydującą, zgodnie z ogólnemi zasadami procesowemi, chwilę wytoczenia sprawy

o nieważność. Że tak jest, wynika także z faktu umieszczenia w ustawie przepisu art. 206, który byłby zbędny, gdyby o waż­ ności miał orzekać sąd dawnego wyznania \ Natomiast zmiana wyznania tylko przez jednego małżonka nie powoduje zmiany sądu, orzekającego o ważności, gdyż wówczas małżeństwo takie traktowane jest jak mieszane i orzeka w dalszym ciągu sąd wy­ znania, którego duchowny udzielił ślubu (art. 196).

c) Trzecią zasadą jest, że zmiana wyznania w czasie trwania małżeństwa powoduje zmianę sądu powołanego do wyrzeczenia

1 Uznaje to do pewnego stopnia K o n i c , Pr, M. str. 198 u dołu 2 Taksamo K o n i c , str. 197 i 198

LUBELSKI JANA PAWŁA II

a zastrzeżone

— 23 —

rozwodu nietylko wtedy, gdy oboje małżonkowie zmienili religję, ale także i wtedy, gdy zmienił ją jeden, i ten jest pozwanym, gdyż w tym ostatnim wypadku po myśli art. 196 właściwym do wyrzeczenia rozwodu, ważnego cywilnie dla obu stron, będzie sąd wyznania pozwanego. W ten sposób więc np. małżonkowie katolicy, jeżeli oboje przejdą na inną religję, zezwalającą na roz­ wód, albo jeżeli tylko jedno z nich przejdzie na taką religję i będzie stroną pozwaną, będą mogli uzyskać rozwód. Inna rzecz,

że w tym ostatnim wypadku rozwiedziony katolik nie uzyska ślubu katolickiego i skutkiem tego, w braku innej formy zawarcia małżeństwa, nie będzie mógł wejść w ponowny związek małżeń­ ski z osobą wyznania katolickiego.

Uzyskanie rozwodu przez katolików wskutek zmiany wyznania możliwe jest jednak tylko wtedy, gdy przejdą na taką religję, która ma jurysdykcję duchowną. Gdyby bowiem przeszli na taką religję, która nie ma jurysdykcji duchownej albo na bezwyznaniowość, sędzia cywilny, w tym wypadku do orzekania o rozwodzie po­ wołany, powinien odmówić rozwodu na tej podstawie, ze prawo z r. 1836 uznaje małżeństwo katolików za sakrament, który przez śmierć się rozwiązuje, i obejście tej zasady przez zmianę wyznania jest działaniem in fraudcm legis, zabronionem artykułem 6 ko­

deksu cywilnego Król. Polsk.

d) Czwartą zasadą jest, że w razie zmiany wyznania przez jednego z małżonków niechrześcijan na wyznanie chrześcijańskie,

małżonek chrześcijanin może żądać rozwodu, jeżeli współmałżonek wzbrania się pozostawać z nim w dalszem pożyciu lub przeszkadza w wypełnianiu obowiązków nowej wiary, art. 207. Ustawa nie mówi jednak, który sąd jest kompetentny wówczas do wyrzeczenia tego rozwodu. K o n i c jest zdania1, że kompetentnym jest sąd duchowny małżonka, który przyjął chrzest św., wychodząc z za­ łożenia, że tylko dla niechrześcijan i niektórych sekt chrześcijań-

kich właściwe są sądy cywilne. Jednak są możliwe wypadki, w których sąd cywilny będzie orzekał o rozwodzie, choć jednym z małżonków jest np. katolik, lub ewangielik, mianowicie o

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II

Wszystkie prawa zastrzeżone

— 24 —

wiązaniu małżeństwa katolika lub ewangiclika z marjawitką, jeżeli ona będzie pozwana (Orz. ogóln. zebrania Senatu L. 15 z r. 1913). Skoro więc co do małżeństw mieszanych między chrześcijanami

możliwą jest kompetencja sądu cywilnego, możnaby zasadę art. 196 zastosować analogicznie do małżeństw mieszanych między chrześcijaninem a niechrześcijaninem (różnica religji działa tylko w chwili zawarcia małżeństwa) i skutkiem tego do wyrzeczenia rozwodu po myśli art. 207 powołać sąd cywilny, gdyż pozwanym będzie oczywiście małżonek niechrześcijanin.

R O Z D Z IA Ł D RU G I.

Z i e m i e W s c h o d n i e .

I. L it e r a t u r a .

a) cywilistyczna: 1. M o g i l n i c k i . Prawo cywilne, tymczasowo obow.

na obszarze ziem wschodnich, Warszawa, T. I. ks. I— III. 1920 i T. U. ks. IV. 1921; 2. R ż e w s k i - S z w a r c m a n , Przewodnik dla urzędów stanu cywilnego,

Łódź 1923; 3. B o s s o w s k i , Prawo cywilne ziem wschodnich (na podstawie dzieła Szerszeniewicza) w wydawnictwie Z o l l a , Prawo cywilne dzielnic polskich w zarysie, cz. IV. Warszawa — Kraków 1922. W szczególności dodatek 1 na str. 281; 4, K ii b a ń s k i , Handbuch des ges. russ. Zivilrechts. Berlin, 1911;

b) kononistyczna: dzieła, cytowane w rozdziale I pod 1, b.

II. Ź r ó d ła p r a w a .

a) państwowego: Swod zakonow graidańskich Ton. X cz. I. wydanie z r. 1914 (tłumaczenie z oznaczeniem artykułów, które nie obowiązują w Polsce p. u. B o s s o w s k i e g o , str. 281 j;

b) kościelnego: 1) dla katolików: Codex iuris canonici z r. 1917; 2) dla protestantów: Agenda W ielka z r. 1637, przedruk dokonany w W ilnie 1925; 3) dla prawosławnych: swod zakonów i szczegółowe przepisy cerkwi prawo* sławnej; 4) dla innych wyznań chrześcijańskich i niechrześcijańskich: przepisy odnośnych sekt i religij.

I I I . G łó w n e zasa d y *

Prawo małżeńskie Ziem Wschodnich opiera się naogół na tych samych zasadach, co prawo b. Królestwa Kongresowego,

a mianowicie:

— 25 —

1. normuje prawo małżeńskie odrębnie dla każdego wyznania; 2. uznaje autonomję kościołów w zakresie prawa małżeń­ skiego. I tak co do

prawosławnych

powołuje się art. 2, 23, 26, 37, 41, na przepisy cerkwi prawosławnej jako obowiązujące. Co do

chrześcijan wyznania nieprawosławnego

stanowi art. 61, że wolno im zawierać małżeństwa według zasad ich kościoła, jednak przy zastosowaniu się do ograniczeń państwowych. Ponadto art. 62 in fine, 64 i 76 powołują się na prawo wyznaniowe jako obowiązujące. Co do

niechrześcijan

również art. 90 odwołuje się do ich przyjętego obyczaju, przyczem poza granicą wieku, nie zna nawet takich ograniczeń, jak prawo b. Kongresówki. Jednak ze względu na panujące w Polsce zasady porządku publicznego trzeba uznać te ograniczenia także i na Ziemiach Wschodnich za obowiązujące.

3. Formę zawarcia zna prawo Ziem Wschodnich tylko ko­ ścielną (art. 31, 65 i 90). Jedynie tylko co do staroobrzędowców i sektantów (rozkolników) ustawa z 12.JV.1874 wprowadziła sposób zawarcia małżeństwa przez wciągnięcie zgodnego oświadczenia nupturjentów do listy małżeństw, prowadzonej przez urzędnika stanu cywilnego, art. 78 oraz Zbiór praw. T. IX (ustawy o stanach) art. 931 nast. Prowadzenie świeckich aktów stanu cywilnego prze­ widziane jest również dla baptystów, ust. o stanach art. 955 oraz Zb. pr. T. XI art. 1118. Wobec przepisów polskiej Konstytucji | Marcowej należy uznać obecnie za dopuszczalne przejście na bez­

wyznaniowość i stosować do nich analogicznie przepisy o aktach stanu cywilnego sektantów i baptystów.

4. Jurysdykcja w sprawach małżeńskich pozostawiona jest sądom duchownym, art. 33 uwaga 45, 72\ 981 i 99, a to nawet odnośnie do pewnych niechrześcijan, np. mahometan. Natomiast dla staroobrzędowców i sektantów ustawa post. sąd. cyw. art.

1356 i nast. przepisuje jurysdykcję cywilną.

W porównaniu z prawem b. Kongresówki różnice są następujące:

1. Formalnie wysunięto na pierwszy plan małżeństwo pra­ wosławne, zaś przepisy dla katolików są wspólne wraz z innemi

KATOLICKI UNIWERSYTET!LUBELSKI JANA PAWŁA II

Wszystkie prawa zastrzeżone

— 26 —

jest obecnie w Polsce bez znaczenia wobec rozporządzenia ko­ misarza gen. Ziem Wschodnich z r. 1919 poz. 23 dz. urz. Zarz. cyw. Z. W . z r. 1919, uchylającego przepisy, niezgodne z równo­ uprawnieniem wyznań.

2. Przepisy merytoryczne o wymogach ważności, formie zawarcia, unieważnieniu i rozwodzie małżeństw zawarte są w ustawie głównie tylko w odniesieniu do małżeństwa prawosławnych, gdyż tu prawo kościelne uważano za część prawa państwowego, oraz do małżeństw staroobrzędowców i sektantów. Przepisy te, zwłaszcza 0 ile mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących (jak np. art. 37, 46 i t. d.)» uznać należy za obowiązujące choćby odbie­ gały od prawa kościelnego. Inna rzecz, czy co do prawosławnych w Polsce wobec jurysdykcji duchownej jest jaka gwarancja ich zastosowania. Natomiast mają tę gwarancję co do staroobrzę­

dowców i sektantów, ze względu na jurysdykcję sądów cywilnych. Przepisy wydane dla staroobrzędowców należy też stosować ana­ logicznie do małżeństw bezwyznaniowych. Natomiast co do innych

wyznań ustawa takich przepisów z nieznacznemi wyjątkami nie zawiera, odsyłając do przepisów kościelnych. O tyle może nawet

prawo ziem wschodnich jest konsekwentniejsze od pr. m. z r. 1836 1 nic daje podstawy do konfliktów między prawem cywilnem a kościelnem (zwłaszcza w razie zmiany prawa kościelnego).

3. Dość obszernie traktowane jest prawo międzywyznaniowe t. j. prawo o małżeństwach mieszanych i o zmianie wyznania.

IV . P ra w o m a łż e ń s k ie w ła ś c iw e .

A. Z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a .

O

zaręczynach

nie zawiera swod zakonów żadnej wzmianki, obowiązują więc przepisy wyznaniowe, czy zaś w razie zerwania zaręczyn należy się odszkodowanie od strony, która ze swej winy zerwała lub dała powód do zerwania, należy ocenić wedle ogól­

nych zasad o odszkodowaniu, w szczególności na podstawie art. 574 swodu. Są jednak orzeczenia, odmawiające i w tych

wy-— 27 wy-—

padkach wszelkiego odszkodowania, aby wykluczyć jakikolwiek nacisk na zawarcie małżeństwa *.

Przepisy o wymogach ważności, formie zawarcia, unieważ­ nieniu i rozwiązaniu małżeństwa, wydane dla

prawosławnych

, są w znacznej mierze identyczne z analogicznemi przepisami prawa z r. 1836, gdyż te ostatnie co do prawosławnych właśnie ze swodu zakonów zaczerpnięte zostały. Są jednak pewne przepisy, nie­ przyjęte do prawa z r. 1836, np. art. 3 9 —42 o skutkach zawarcia

podwójnego małżeństwa, jak np. przepis, że porzucony małżonek

z

pierwszego małżeństwa może żądać jego rozwiązania po unie­ ważnieniu drugiego i wstąpić w inne związki małżeńskie, oraz przepis, że małżonka, winnego bigamji, można zasądzić na bez- żeństwo. Ta ostatnia ewentualność w Polsce byłaby jednak nie- dopuszczalnem ograniczeniem wolności osobistej.

Co do

innych wyznań chrześcijańskich

znajdujemy tylko cztery postanowienia merytoryczne, art. 62, 64, 85 i 76. Pierwszy z nich wymienia jako obowiązujące wr granicach przepisów od­ nośnych wyznań przeszkody: przymusu, braku zezwolenia, choroby umysłowej, istniejącego związku małżeńskiego i braku zgody ro­ dziców, opiekunów lub kuratorów i władzy służbowej. Chodzi tu o istotne wymogi każdego aktu prawnego (zdolność do działania, prawidłowe powzięcie woli, prawdziwe zezwolenie) oraz o stwier­ dzenie zasady monogamji. Drugi z tych artykułów wprowadza

przeszkodę pokrewieństwa w granicach, uznanych przez każde wyznanie. Trzeci wprowadza przeszkodę różnicy religji między katolikami (i prawosławnymi) a niechrześcijanami oraz między protestantami a lamaitami i poganami. Okazuje się z tego, że pro­ testant może wedle prawa Ziem Wschodnich zawrzeć ważne mał­ żeństwo z żydówką lub bezwyznaniową, podczas gdy nie może tego uczynić w b. Królestwie Kongresowem. Wreszcie czwarty z wymienionych artykułów wypowiada zasadę nierozerwalności małżeństwa w tem znaczeniu, że małżonkom nic wolno samowolnie rozrywać związku małżeńskiego, lecz potrzeba na to wyroku są­ dowego. Pozatem wszelkie kwestje, jakoto: dalsze wymogi

KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI JANA PAWŁA II

Wszystkie prawa zastrzeżone

— 28 —

ności, dyspensy, forma zawarcia, dopuszczalność rozwodu lub se­ paracji, postępowanie w sprawach o unieważnienie, rozwód lub separację pozostawione są przepisom wyznaniowym.

Co do

staroobrzędowców

i

sektantów

obowiązujące są prze­ szkody z braku wieku (18 i 16 lat), z ukończonych lat 80, choroby umysłowej, braku zezwolenia, przymusu, istniejącego związku małżeńskiego, trzech poprzednich małżeństw, pokrewień­ stwa w stopniach, oznaczonych przez cerkiew prawosławną.

Co do

bezwyznaniowych,

wobec braku dla nich przepisów, nale­ ży analogicznie zastosować przeszkody, uznane w ustawie za obowią­ zujące także względem wyznań chrześcijańskich nieprawosławnych.

B. R o z w i ą z a n i e m a ł ż e ń s t w a .

O

rozwiązaniu

małżeństwa poza wypadkiem śmierci, orze­ kają na podstawie przepisów odnośnych wyznań sądy, właściwe

rozszerzenia na Ziemie Wschodnie ustawy z r. 1922 o nieobecnych i za g in io n y ch o b o w iązu jące j w b. Król. Kongresowem, one też orzekają o tem, czy wskutek uznania osoby za zmarłą małżeństwo uznać należy za rozwiązane.

m a łż e ń s k ie m ię d z y w y z n a n io w e .

A. M a ł ż e ń s t w a m i e s z a n e .

Małżeństwa mieszane dopuszczalne są nictylko między oso­ bami różnych wyznań chrześcijańskich i osobami różnych wyznań niechrześcijańskich, ale także w pewnym zakresie między chrześci­ janami a niechrześcijanami, ponieważ przeszkoda różnicy religji odnosi się tylko do katolików i prawosławnych a do protestantów tylko o tyle, o ile druga strona jest lamaicką lub pogańską. O przeszkodzie tej oreeka sąd duchowny, chrześcijański, jak to wynika z uwagi do art. 37 i arg. z art. 87'.

O

wymogach ważności

małżeństw mieszanych decyduje fak­ tycznie prawo wyznania, którego władza jest kompetentna do

orzekania o ważności.

Por. Rozp. z 25.111.1924 poz. 326 dz. u.

— 29 —

Do

udzieleniu ślubu

między osobami wyznań chrześcijań­ skich powołany jest, taksamo jak w b. Król. Kongresowem, dusz­ pasterz wyznania narzeczonej. Gdyby nim był duchowny rzymsko­ katolicki i ten z jakichkolwiek powodów ślubu odmówił, może go udzielić duszpasterz drugiego wyznania, art. 75. Natomiast małżeństwo między ewangielikami i mahometanami lub żydami musi być zawarte przed duchownym cwangiclickim (art. 87)

Kompetencja do

orzekania

o nieważności i o rozwodzie mał­ żeństw mieszanych chrześcijan unormowana jest tak samo, jak w b. Król. Kongresowem, art. 741, t. j. o ważności orzeka sąd wyznania, którego duchowny (wpierw) ślubu udzielił, o rozwodzie orzeka sąd duchowny pozwanego. Istniejące dawniej uprzewilcjo- wanie wyznania prawosławnego zostało uchylone rozp. poz. 23 Dz. IJrz. Zarządu cyw. Ziem Wschodnich z r. 1919. O nieważności i rozwodzie małżeństw mieszanych między ewangielikami a niechrze­ ścijanami orzeka zawsze władza duchowna protestancka, art. 87

B. Z m i a n a w y z n a n i a .

1.

Zmiana wyznania przed zawarciem małżeństwa

pociąga za sobą takie same skutki, jak w prawie b. Królestwa Kongresowego.

2. Co do zmiany wyznania

podczas trwania małżeństwa

sprawa ma się w zasadzie również tak samo, jak w b. Królestwie Kongresowem, a mianowicie:

a) Przejście jednego lub obojga małżonków na inne wy­ znanie nie powoduje ipso facto nieważności małżeństwa, jeżeli wedle nowego wyznania istnieje jaka przeszkoda, której nie uzna­ wało poprzednie wyznanie, art. 79 i 84. Specjalne przepisy art. 82 i 83, odnoszące się do stosunków polygamicznych (i polyan- drycznych), nie mają w Polsce zastosowania ze względu na przy­ jętą zasadę obyczajową monogamji.

b) Przejście obojga małżonków na inne wyznanie powoduje zmianę kompetencji do orzekania o ważności małżeństwa z tych samych powodów, o których była mowa w prawie b. Kongresówki.

Wszystkie pra

— 30 —

c) Przejście obojga lub choćby jednego małżonka na inne wyznanie powoduje zmianę kompetencji do orzekania o rozwodzie, jeżeli albo oboje przeszli, albo małżonek, który zmieni) wyznanie, ma mieć rolę pozwanego, bo art. 74: X tomu Swodu jest inden- tyczny z art. 196 Pr. M.

d) Prawo żądania rozwodu przez małżonka, który przeszedł na chrześcijaństwo, podczas gdy drugi pozostał w wierze nie­ chrześcijańskiej i nie chce z nim żyć lub przeszkadza mu w wy­ pełnianiu obowiązków nowej wiary, wypowiedziane jest tylko w odniesieniu do wypadków przejścia na prawosławie, art. 80 i 81, jednak wobec równouprawnienia w Polsce tego wyznania z innemi

wyznaniami chrześcijańskiemi należy uznać to prawo za obowią­ zujące na Ziemiach Wschodnich w tej samej rozciągłości, co w b. Król. Kongresowem, t. j. w granicach art. 207 pr. m. Jest to niewątpliwe, o ile chodzi o przejście z wiary żydowskiej, bo art. 81, odnoszący się do żydów pokrywa się mniejwięcej z art. 207 Pr. M. Natomiast co do innych wyznań niechrześcijańskich jest ta trudność, że art. 80 swodu zakonów daje prawo żądania roz­ wodu w omawianym przypadku tylko żonie. Jednak z postanowień art. 82 i 83 wynika, iż prawo nie chciało męża i tu upośledzić, zaczem obecnie na Ziemiach Wschodnich nie można czynić róż­ nicy pod tym względem między wyznaniami niechrześcijańskiemu

KATOLICKI UNIWERSYTE1

R O Z D Z IA Ł TRZECI.

B. Z a b ó r A u s t r j a c k i (bez Spiszu i Orawy).

I* L it e r a t u r a .

1. Kodeks cywilny w opracowaniu D b a ł o * s k i e g o i P r z e w o r - a k i e g o . Warszawa. Hoesick 1927; 2. R ż e w s k i i S z w a r c m a n , Prze­

wodnik dla urzędów stanu cywilnego, Łódź, 1923; 3. T i l l , Prawo pry­

watne austrjackie. Tom V, Lwów, 1901; 4. Z o l l , Żary* prawa prywatnego austr. wyd. 2. Kraków, 1921; 5. J a w o r s k i , Prawo cywilne na ziemiach polskich. Kraków, 1919; 6. L o n g c h a m p s , w Encyklopedji Peretiatkowicza ez. III. str. 127; 7. D n i e s t r z a ń s k i , O zaręczynach. Przegląd prawa 1899; 8, ponadto dzieła kanoniatyczne A b r a h a m a i P e l c z a r a , wymienione w li­ teraturze prawa b. Kongresówki.

LUBELSKI JANA PAWŁA II

a zastrzeżone

— 31 —

II . Ź r ó d ła p r a w a .

1. Kodeks cywilny austrjacki $ § 44 — 136; 2. Ustawy z 25/V. 1868 nr. 47 dz. u., z SI/KII. 1868 nr. 3 i 4 dz. u. z r. 1869, z 9/1V. 1870 nr. 51 dz. u.

III. G łó w n e za s a d y *

Prawo b. zaboru austrjackiego stara się przeprowadzić pe­ wien kompromis między pojmowaniem małżeństwa jako instytucji cywilnej a pojmowaniem go jako instytucji religijnej, w tej formie, że w przepisach, dotyczących wymogów ważności, formy zawarcia i rozwiązania małżeństwa, które są zresztą wyłącznie przepisami prawa państwowego, uwzględnia wierze lia religijne obywateli. I tak:

1. Prawo państwowe reguluje prawie wszystkie sprawy, dotyczące istnienia małżeństwa. Jedynie tylko, ze względu na obowiązującą formę zawarcia kościelną, prawo kościelne decy­ duje o tem, kto jest uprawniony do pełnienia funkcyj duszpa­ sterskich oraz o nieistotnych uroczystościach ślubu. Pozatem autonomja kościelna nie jest uznana, t. zn. małżeństwo tylko 0 tyle ma wobec państwa znaczenie, o ile zostało zawarte zgodnie z przepisami państwowemi, i na odwrót, małżeństwo, rozwiązane zgodnie z przepisami państwowemi, nie istnieje dla państwa, choćby istniało dla Kościoła. Jednak czyniąc zadość zapatrywaniom religijnym, wprowadzono: przeszkodę różnicy religji i z wyższych święceń oraz ślubów zakonnych, odrębne ukształtowanie prze­ szkody z pokrewieństwa i powinowactwa u żydów, niedopuszczal­ ność rozwodu dla katolików, t. zn. jeżeli w chwili zawarcia mał­ żeństwa przynajmniej jedna strona była katolicką, oraz jeżeli żąda go strona katolicka, t. j. ta, która w czasie małżeństwa

przeszła na katolicyzm, wreszcie impedimentum catholicismi.

2. Forma zawarcia jest w zasadzie kościelna dla wszyst­ kich wyznań uznanych. Forma cywilna jest dopuszczona tylko z konieczności, a mianowicie w wypadku, gdy duchowny od­ mawia udzielenia ślubu z przyczyny, której nie uznaje prawo państwowe, oraz dla osób, nienaieżących do żadnego prawnie uznanego wyznania (ust. z 25 maja 1868 r. nr. 47 dz. u. art. II. 1 ust. z 9 IV. 1870 nr. 51 dz. u. § 1).

KATOLICKI UNIWERSYTET fUBELSKI JANA PAWŁA II

Wszystkie praw a

32

U fe fa u cywilnego ( * 9 7 - 1 0 2 . 104-108, 115), norm, jurysdyk- cyjnej i procedury cyw.lnej, patent z r. 1819 nr. 1595 zb. ust sad . rozp. mm. sprawiedl. z 9 grudnia 1897 r. nr. 283 dz. u. Sądy du- chowne ich wyroki jednak m aj, zn a c z,™ tylko d l. forum kosc elnej-o.

Tcm

samem zapewniona jest pełna skuteczność prawa państwowego, chocby odbiegającego od przepisów wyznaniowych.

IV . P ra w o m a l i c ń . k i e w ła ś c iw e .

A. Z a w a r c i e m a ł ż e ń s t w a .

Zaręczyny

które zresztą nie wymagają żadnej formy, nie uzasadniają tez obowiązku zawarcia małżeństwa, jednak strona, o l w L T T ęCZynT Z

StUSlneg°

Powodu lub «una dała powód drugiej strome do zerwania, obowiązana jest wynagrodzić drug.e, strome szkodę, jaką ta poniosła rzeczywiście przez to, •z liczyła na zawarć,e małżeństwa (t. zw. ujemne interesse), § 46.

Wymogi ważności,

ubrane w form, przeszkód, dotyczą, ) z. o nosc prawnej nupturjentów (przeszkody t. zw. niezdolności bezwzględnej, a mianowicie: wiek niżej 14

lat

dla obu płci, zupełne ubezwłasnowolnienie, choroba umysłowa w chwili zawarcia ślubu impotencja wyzsze święcenia i uroczyste śluby czystości, istnie-

ącc małżeństwo i pozostająca z tem w związku przeszkoda kato­ licyzmu) 2) dopuszczalności małżeństwa między pewnemi osobami (przeszkody t. zw. niezdolności względnej, a mianowicie: różnica

eeS rT y -C ueSC'janr i “ ° SObami’ n'ePrzyznaj^cemi się do ?]> chrzesc.jansk.ej, pokrewieństwo w linji prostej oraz między rodzeństwem, dzieem, rodzeństwa, bratem ojca lub matki a bratanicą lub siostrzenicą, siostrą ojca lub matki a bratankiem lub siostrzeń­ cem , analogiczne powinowactwo z pewnemi odrębnościami co do żydów, cudzołostwo, udowodnione przed zawarciem drugiego mał­ żeństwa , nastawame na życie małżonka, spowodowanie rozwodu, .T atdika k 3t ym U P° Str° nie rOZ" iedzi0" e* ° chrześcijanina •katolika, który me może zawrzeć małżeństwa z katolikiem), orawrri F°rr ' r imP.0," Ci* p0'*U *C,t iako P” e«ikod. z braku zdolnoici

-

i w

t t t

- 33 —

3) zdolności do działań prawnych (przeszkoda braku zezwolenia ze strony zastępcy ustawowego wzgl. sądu opiekuńczego), 4) na­ leżytego powzięcia woli (błąd co do identyczności osoby, nie- wiadomosc o ciężarności, spowodowanej przez innego mężczyznę, przymus psychiczny i porwanie), 5) formy (brak jednej przynaj­ mniej zapowiedzi, ślub bez przepisanych formalności, któremi są: udział właściwego duszpasterza i obecność dwóch świadków). O tych przeszkodach mówią: t}§ 48 — 75, U ₉f 124 — 131, dekr. nadw. z 26 VIII 1814 nr. 1099 zb. u. s. i z 17/VI 1835 nr. 61 zb. u. s. Przy ślubie cywilnym miejsce duszpasterza zajmuje władza administracyjna I instancji. Małżeństwo można zawrzeć także przez pełnomocnika z zachowaniem warunków z § 76.

Unieważnienia

małżeństwa z powodu przeszkód prawa pu­ blicznego (wymienionych w g 94) może żądać Każdy, także władza państwowa, zas z powodu przeszkód prawa prywatnego tylko ten z małżonków, który w chwili zawarcia małżeństwa o istnieniu przeszkody bez swej winy nie wiedział lub nie mógł zawarciu przeszkodzie, a me stracił prawa żądania unieważnienia przez to, ze po dowiedzeniu się o przeszkodzie pozostawał nadal w po­ życiu małżeńskiem, § 94 i nast. Unieważnienie działa wstecz z wyjątkiem co do dzieci, które pod warunkami z § 160 (bcz- wmna n.ew.adomość o przeszkodzie przynajmniej jednego mał­ żonka) zachowują stanowisko dzieci ślubnych. Stronie niewinnej należy się odszkodowanie, §{j 102, 1263.

Oprócz przeszkód zrywających istnieją

zakazy

małżeńskie, których przekroczenie nie powoduje nieważności, a to ze względu-na służbę wojskową (art. 83 ust. 1924 poz. 609 dz. u.), czas czekania dla kobiety poprzednio zamężnej, potrzebę przedłożenia dokumentow, stwierdzających brak przeszkód i wymóg trzech za­ powiedzi, § 120-121 i 78.

Dyspens

od przeszkód i zakazów, o ile dyspensa nie jest z natury rzeczy lub ze względu na zapatrywania etyczne niedo­ puszczalna1, udziela władza administracyjna II, wyjątkowo I instancji.

nieunormowanja tej kw ertji M w ątp liw o ici. »p . czy można

S T ° d y m1*,z e n s tw * i*‘ n ie j , c e|ro. k tó re z a g r a n ic , ( la b o .