Piotr Dawid
Przepisy archidiakona krakowskiego
Bartłomieja Gądkowskiego
(1546-1548) = Praescripta
archidiaconi cracoviensis
Bartholomaei Gądkowski
Collectanea Theologica 14/1-2, 254-259
1933
H isp alen sis E tym ologiarum l i b r i s 23). In notarum enum eration e hic et ille concordat. U terq u e ad h ib et denom inationem „condi
tio n e s “ . Si sing ulae notae co n sid eren tu r, d ep enden tia haec cre
scere videtur. U nus et a lte r eisdem fe re argu m entis u titu r ; Vi- terb iu s m agis speculative, T u rrecrem ata practice, V iterbius pro- blem a po nit, T u rrecrem ata evolvit et p e r f ic it24).
Q uae cum ita sint, seq u itu r T urrecrem atam ad doctrinam de no tis ecclesiae p ra e te r evolutionem nihil novi ad d id isse, se n tentiam autem eius d ep end entiae a V iterbio spectata p o ssib ilita te alicuius adhuc ignoti, p ro b a b ilitatem non excedit fo n tis com munis.
R o m ae S. Frdnkl.
PRZEPISY ARCHIDIAKONA KRAKOWSKIEGO
BARTŁOMIEJA GĄDKOWSKIEGO
(1546— 1548)
[PR A E SC R IPT A ARCHIDIACONI CRACOVI E N S IS BARTHOLOM ΑΕΙ GĄDKOW SKI]
B ibljoteka krakow skiego S em inarjum m etro p o litaln eg o p o siada egzem plarz m szału tejże diecezji, drukow anego w W e n e cji (1532) u P io tra L ichtensteina, na rozporządzenie biskupa P io tra Tom ickiego. M szał ten n ależał n ieg d y ś do bibljoteki o p ac tw a tynieckiego, w której się zachow ał, gdy już go p rz e s ta no używ ać w kościołach św ieckich. M iędzy kartkam i 186 a 187 teg o m szału, przed kanonem , znajdują się dw ie k artki d o d a t kow e z tak ieg o sam ego p ap ieru , co i reszta m szału, ale nie n u m erow ane. N iem a na nich żadnego drukow anego tek stu , tylko na od w ro tn ej stro n ie d ru g iej z nich, znajduje się taki sam d rz e w oryt, jaki w idać rów nież na o d w ro tn e j stro n ie f. 186. P rzed trzem a czystem i stronicam i w łożon o k artę z innego pap ieru , na której przep isan o m od litw y z „ordinarium m issa e“ , odnoszące się do o ferto rju m i kom unji, jak rów nież form ułę rekoncylja- cyjną po w yp raniu bielizny kościelnej. T e m odlitw y z „o rd in a riu m “ , nie o d p o w iad ają m odlitw om ry tu krakow skiego z cza sów przedtrydenckich.
T rzy stronice niezadrukow ane zaw ierają przepisy kanonicz ne i liturgiczne, w ydane przez archidiakona krakow skiego B ar tłom ieja G ądkow skiego, d la sw eg o archidiakonatu. P rzep isy te
23) M. L. 8 2 , 7 4 — 728.
24) T ur. Sum . 7 s. cum V iter. D e reg im in e christ. 107, 117; T ur. op . cit. 12 s cum V iter, o p . с. 129— 1 3 7 ; Tur. o p . с. 16— 19 cum V it. op . с.
nie są zn ane; zdaje się jednak, że w a rto podać je do w iado m o ści, g dyż zaw ierają szczegóły cenne dla poznania dyscypliny ko ścielnej w diecezji krakow skiej, w przeddzień Soboru try d en c kiego.
B artłom iej G ądkow ski, znany je s t nietyle z krótkiej w zm ian ki bisk up a Ł ętow skieg o (K atalo g biskupów , p ra ła tó w i kanoni ków krakow skich, K raków, 1852, t. 11, p. 244), ile raczej z tego, co o nim pisze Ks. Jan K orytkow ski (P ra ła ci i kanonicy ka te d ry m etro p o litaln ej gnieźnieńskiej, G niezno 1883, t. 11, p. 4 5 — 48). O d 13 m aja 1531 r. kanclerz k ap itu ły poznańskiej, G ądkow ski, zostaje 1540 r. kanonikiem krakow skim ; cieszył się w ielkiem zaufaniem biskupa G a m rata, któ ry go w 1541 r. za m ianow ał sw ym kanclerzem , a 6 lu teg o 1544 nadaje mu godność archidiakona krakow skiego. P rzy zatw ierdzeniu go na to sta n o w isko ro b io n o trud no ści, tak że sam a królow a B ona, która go bardzo ceniła, m usiała interw enjow ać w tej sp raw ie w Rzymie. W 1546 r., G ąd kow sk i zostaje jeszcze kanclerzem gnieźn ień skim , a w 1551 r. w ikarjuszem generaln ym i o ficjałem biskupa krako w sk ieg o A ndrzeja Z ebrzydow skiego. U m iera 13 stycznia 1554, po chow any w katedrze krakow skiej.
P ra ła t ten p o siad ał w ielkie znaczenie w kapitu le, która go często d ele g o w a ła n a synody kleru polskiego. T ekst, jaki p o d a jem y niżej, nieznany K orytkow skiem u, p otw ierd za to, co tenże pisze o gorliw o ści B artło m ieja G ądkow skiego w zględem zacho w ania w iary i obyczajów w śró d kleru.
P rze p isy te zam ieścił w m szale niejaki M arcin P o biednik, noszący ty tu ł arch ip resb itera, a podpisujący s ię : „Anno D o m in i
1548 M artin u s p o b y e d n y k numu propria o on scripsit“ .
P rze p isy te zatem zo stały o g ło szo n e najpóźniej w roku 1548; z d ru g iej znów stro n y p o w stały po 29 m aja 1546, t. j. po dniu, w którym G ądkow ski o trzy m a ł god no ść kanclerza gnieźnień skiego, któ ry to ty tu ł n o si w nagłów ku naszego tekstu.
M iędzy o statn im artykułem a podpisem , M arcin um ieścił przy sło w ie w języku polskim :
„ D obrze kto s zy e w ystrzega, th en rad s k o d y n ye m yew a
O ile nasz arc h ip re sb ite r b y ł roztropny m m o ralistą, o tyle n ie ste ty n ie o k azał się cierpliw ym i sum iennym p isarzem : zd a je się, że począw szy od artykułu siódm ego, p rz estał staran n ie p rzepisyw ać, nie troszcząc się o popraw n o ść w yrażeń ; jeden w iersz p rzestaw ił, kilka innych o p u śc ił; b rak n a d to w ielu słów .
W poniżej zam ieszczonym tekście zachow uję o rto g ra fję p i sa rz a ; b łęd y gram atyczne popraw iam , ale form ę ręk op isu podaję w przypiek ach; tam gdzie brakuje s łó w a nie da ich się o d tw o rzyć, daję d om yślniki; sło w a o d tw o rz o n e ujm uję w naw iasy.
Nie p o rów nu ję regulam inu G ądkow sk iego z w cześniejsze- mi statu tam i dyscyplinarnem i diecezyj p olskich ; celem w y ja śn ie nia u stęp ó w niezrozum iałych cytuję jedyn ie S t a t u t y s y n
o-d a i n e k r a k o w s k i e b i s k u p a N a n k e r a , w w yo-daniu Ks. Jana F ijałka (K raków 1915). Z am iarem moim je s t jed y n ie o p u b lik ow anie tek stu , aby pracow nicy kom petentni m og li go g ru n tow nie skom entow ać.
A[raków Ks. P io tr D avid.
B arth o lo m eu s G andkow sky, archidiaconus cracoviensis, gne- sn en sis et posznanienis cancellarius, universis et sin g u lis oole- g ra jta ru m p re lla tis et canonicis, arch ip resb iteris, decanis ru ra li bus, parochialium [et] oonventualium ecclesiarum re cto rib u s, co- m en d ariis, vicariis, a lta ristis et o m nibus p re sb iteris b eneficiatis et non b eneficiatis aliisq u e p erso n is ecclesiasticis et secularib u s in archidiaoonatu craooviensi et decanatu.
A rchidiaoonatus cracoviensis ecclesias E piscopus sin g u lis annis d eb et visitare, ipsarum statu m , ordinem , regim en ac defec tus re v id e re, deque vita, m oribus e t excesibus quam clericorum quam laioorum ad corrigendum etc.
P rim o : quod q u elib et ecclesia ipsius nostri archidiacona- tus sit bene tecta et clau sa ; cim itterium h ab e at sep tem ac fo n tem baptism alem m undum , et sub clausu ra ten eat e t custodia ip s e x) re cto r, et quociens o p u s fu e rit in fra annum vas ipsius fo n tis m undet, aquam ejusdem p e r pannum lineum m undum ad o llam novam oollando, et aqua re p o sita ad vas suum p redictu m sic m u ndatum , pannus ille co m b u ratu r et o lla confracta sub- te rre tu r.
S ecundo: sacram entum E ucharistie octavo die ren o v etu r, illu d q u e sem p er in sacrario sub firm a se rra h a b e a tu r e t cu sto d ia tu r; eciam quando ad infirm os itu r, re lin q u a tu r inibi p ro p te r periculum venientium ad ecclesiam , ine flectendo an te sacrarium ido latriam in cu rran t; quodque eciam sacerdo s hujusm odi vene- •rabilisimum sacram entum eucharistie honorifice, videlicet cum su p erp ilicio et s to lla et nolla p e rfe rra t ad eosdem infirm os, et re ffe ra t statim re v e re n te r ad ecclesiam , inibi non com edendo nec p ernoctando.
T e rtio : q u elib et ecclesia h a b e a t agendam bene correctam et lib ro s necesarios feriam en taq u e p ro oblatis p istan d is, p ro quibus ob reveren tiam 2) tan ti sacram enti farin a hostiatim non m endice tu r u t est consuetum .
Q u a rto : co rp o ralia sin t bona et in te g ra ; et p rim o, quan do o pus est, sacerdotum m anibus la v e n tu r 3), nitid aq u e [et] m unda cum p allis et aliis sacris vestibus sem per sint.
Ecclesia q u elibet cam panas [habeat ; et im aginem crucifixi in m edio ecclesie p onat q u ilib et rector.
E t annis sin g u lis novum erism a quantocius p o st diem sa cram Jovis a q u ira t; de veteri vero ex tra casum necesitatis n il o p e re tu r se d illu d com burat.
Q u in to : m issalia sin t bene oorecta, m axim e in verbis co nse crationis oorporis et sanguinis D om ini N o stri Ihesu C hristi.
S ex to : q u ilib e t plebanus a p u t suam ecclesiam h a b e a t sa tu ta provincialia et syn o d alia, sacram entale et o rd in ale ecclesie ca th e d ra lis, cum qua in ho ris canonicis ac celebribus [festis] et aliis divinis o fficiis d ilig e n te r se conform et.
Q u o slib e t procesus R everendi o rd in a rii, officialis sui et archidiaconi absq ue m ora sub synodali et alia g rav io ri p ena
exequatur, etc.
S eptim o : q u ilib e t re cto r in sua ecclesia faciat personalem re sid e n tia m , nec u ltra sem estre su b privatione, cesante leg itim o im pedim ento, ab eadem se ab se n ta re p résum ât.
Libros h ab e at au tenticos ad p redicandum et verbum D ei p re d ic e t sin g u lis diebus dom inicis; p aro chianos d oceat oracio- nem dom inicalem et sym b u lu m ; fe sta celeb ria et jeju n ia m axim e p re cep ti ipsis indicet et p re n u n tie t; d e m e m 4) precep ta legis d i vine eisdem insynuet, ac m o rta lia peccata m an d et v itare ; annis sin g u lis co n fiteri et eucharistiam una sem el in P ascatis [tem pore s u s c ip e re ]5) sub privacione se p u ltu re cogat e t oom pellat, cosante leg itim a cau sa; n ec inim icitie excusant, aut actio in ju re quia p e tita venia et o b la ta satisfactio n e, sem otaq ue p en itu s ex animo· ira et vindicta, q u ae lib e t [ ... ] 6) eficacem hujus com unionis sacre.
Item q u ilib e t curatus a p u t suam ecclesiam h ab eat sta tu ta p rovincialia, sin o d alia, et sacram entale et o rd in a le ecclesie cath e dralis.
Item q u ilib e t curatus in sua ecclesia diebus dom inicis d o ce at p opulum dom inicalem o ratio n em , C redo, d e c e m 7) precepta. Item non a d m itta t p lu res quam tres patrimos ad baptism um . Item do ceat paroch ianos q u a lite r in casu n ecesitatis p a r vuli eorum s in t bap tisandi.
Item nem inem a u d e a t copu lare s e u ad contrahendum m a trim onium a d m itte re , banis bis in duabus dom inicis diebus non p rem issis, su b pen a su sp en sio n is p e r trien n iu m ; nequ e p erso nas vagas, sive eciam tem p o rib u s a ju re p ro h ib itis, nec con sang ui neos, e tc .; non ooacto sed benivole.
Item ipsi recto res et eorum vicarii inducant p arochianos ad solucionem decim arum , quia debitum soli D eo est u t trib utum .
4) In c o d ic e : X . — 5) In c o d ic e incuria scrip to ris ex cid eru n t verb a,
q u ae su pp leri p o s su n t v el h is vel h u ju sm o d i. — e) In c o d ic e incuria sc r ip to r is n o n n u lla verba excid eru n t; s e n s u s ta m en han d o b scu ru s; p o s itis h is c o n d itio n ib u s q u a elib e t (c o n tro v e r sia v e l a c tio in jure non p roh ib et su m p tio n em ) e ffica cem hujus co m m u n io n is sa cra e. — 7) In c o d ic e : X .
[....] ideo [non] re c ip ia n t8) perju ro s publicos, blasvem os 9) Dei et sanctorum 10)...
Item in dom ibus vel in sac ristia oonfesionem n on au d ian t se d hujusm odi sacram entum p en iten tie in p u b lic o 11), su p e rp ili- cio indu ti et sto la, ho no rifice ad m inistren t.
Item n ullus exoom unicatus vel interdictu s s e p e lia tu r in ec clesia vel in, cim interio.
Item nu lla divina officia p e ra g a n tu r in ecclesia vel cim inte rio san g u in e violenti seu sem ine hum ano polutis priu sq u am fiat reconciliacio.
Item nu llus a u d e a t celeb rare exoom unicatus vel su spensus a u t in loco interd icto sub pena ire g u la rita tis.
Item p re sb ite ri p ereg rin i seu forenses n on re cip ian tu r in vi carios (e t juvenes et senes) 12).
Item nem o au d eat pu blicare au t p re d ic are indulgettcias sine licentia Episoopi.
Item h ab e an t vitricos 13) circa ecclesiam et re g estu m rerum , bonorum , proventuum ecclesiarum suarum .
Item m u lieres concubinarie seu fo rn ic arie p o st p artu m non intro d u can tu r.
S acerdos percuciens laicum non ce le b ret donec reconci[li]atus. Item parochiani sin g u lis diebus diebus dom inicis au d ian t in p ro p riis ecclesiis verbum Dei et m issam ; non a d m itta n tu r p e r recto res neque eis aliq u a sacram en ta non con feran tu r sin e licen cia pasto ris.
Item ipsi rectores d ebent nunciare E piscopo clericos et laicos qui aliquam novam doctrinam seu sectam , lib ro s lubricos vel...11).
Item nullus sacerdos ce le b ret sin e aqua, igne, p ane tritic e o et vino saporem h abente, sine sacris v estibus, p allis, a lta ri con secrato , prem issis eciam horis canonicis, saltem m atu tin o [et] prim a, ac digestio n e seu dorm icione p re h ab itis 15).
Item p re sb ite r antiq uus [п оп ]16) ce le b ret quociens conscien tiam lesam hab uerit.
Item circa quam lib et ecclesiam h ab e atu r soola et clericus do ceat p ueros parochianos.
Item re cto res p ro h ib e a n t conjugibus n e p arvu los secum in lectis locent, p ro p te r sufocacionem ; doceant in confesione ne tem p o re m en stru i au t p u erp erii invicem com m isceantur.
Item ipsi re cto res vel sac erd o tes discrete se h ab e an t circa oonfitentem devote et p enitentiam injungendo, n o n in q u iren d o
8) In cod.: recipiantur. — 9) Sic. — 10) Verba: ideo... sanctorum, videnr
a proprio lo c o e x c u ia s s e , e t referenda e s s e ad articulum de p atrin is in
b a p tis m o : cf. Statuta Nankeri, 1, op. cit. p. 5. — “ ) S ic. — '-) V erb a inter
p aren th esim p o sch a in m argin e sc rip ta su nt, se d huc referend a vid en tu r. —
13) Cf. Statuta Nankeri, 40, op. cit. p. 52. — u ) Carta v e rm ib u s co n su m p ta
e s t; d u o verb a excid eru n t forte: hereticos tenent. — u ) Cf. Statuta Nankeri, 9,
nom ina... o o rip itu r peccatum et agrav atu r... luxurie, gule, hom i cidii, p erju rii, fu rti, u s u r e 17).
Item n u llu s a u d e a t re s ecclesie p erv en d ere vel alienare. Item n u llu s a u d e a t in tra re sacerdos ad ecclesiam in fra divi num officium n isi in su p erp ilicio e t stola.
Item sacris canonibus et co n stitu tio n ib u s s a lu b rite r et provi d e con stitutum est quod om nes clerici ac sa c e rd o te s deb ean t h o n e ste vivere, in v estim en tis honestis am bulare, inh on esta vitare lo c a 18) et spectacula, non v isitare tab ern as, ebrietatem , comme- saciones et gulam ta n q u a m 19)..., arm a o ste n sib ilia non p o rtare, lud os tax ilo ru m non lu dere, aliaq u e inhonesta, nociva vel scan- d a lo s a v itare, et v irtuo sa ex e rce re; in rebus venaticis n on ex er cere.
Item quoniam om nes sacerdotes in su scep tio n e sacrorum o rd in u m votum oontinencie saltem tacite com ittunt, itaq ue p ro p te r hujusm odi votum et honestatem nullus p re s b ite r de cetero in dom um suam vel extra dom um in sua p ro cu ratio n e au d eat fo vere concubinas, suspectas, eciam consanguineam juvenem , [sub pena...] 20) p ro prim a vice seu am onicione, p ro secunda carceris, p ro te rtia ve-ro p rivationis beneficiorum et e x p u ls io n is 21) de diocesi cracoviensi.
DER ARMENISCHE TEX T LAUTET.
(S ie h IV Heft, 1932, S e ite 3 7 6 —377).
~j*
iijU t
111nt У ki-
*■
>
UJ U III Ui Ul UL- pi, Ili Ъ шЪЛ^Ъ ЗкЬ ПШ tf-jlр
^
Ц^ЪшЪ^ прг^пj fl]пL . [пL - j[t j партии npnj l^nL
.—
ililUiî UJ П И/ ^1 Ци Ul n L-b~ ηJ ątpjtpu tjill JU
Д
tt L. U UM
i- n p £_[>
^
u ntp p lL[<łn mn j'lS hi- Ъш^шЪгр^и ш п ш np tpui ph n*f_
np /и ui tu
s
hi- ut j é~iî uii^p n iju/hi и шppbu^ftul^nu^n
—
uji /j/tJ fjbujjb fbni-Uiup L
i_
Ih fnijuи/ij
ujp
· >
bi- ji
Ъ [
jp и/j
</-
tu tî шЪ ui I^u
*> ///£
Lin p umiu^bnprp ły Ί/ tu
S
и
ki- /Гbil,
//
ш иЪ npnj It и Ut UJ Ij L Ui I
^
I kllktlbpjl
JUibniJj uppnjb Xf^tlliUi-liUj nu£t иршЪ putpn pb^ 4iujpiu—
U l b Lit j i i l f b i - t U J t l · / ? IJ^U l i t H i- Ь t t j Ш П - Ш ^ Ъ п р / р Ш - ^ Ь и л Г р Ъ
jut
r k l l LHI j f^lllUIUipb
” ) L o c u s d ep ra v a tu s; agi v id etu r de in q u iren d is c ir c u m s ta n d is q u ib u s p ecca tu m m inuitu r (corripitur), v el aggravatur. Cf. S ta tu ta N a n k e ri, 3, op. cit. p. 7 —8. — 18) In cod ., an te lo ca ponitur ac. — 19) N o n n u lla verb a scrip to ris in cu ria ex cid eru n t. — 20) Scrip toris incuria ex cid eru n t v erb a q u ib u s p en a in ti m abatu r pro prim a v ic e ; forta su p p len d u m : su b p e n a su sp e n s io n is . — 21) In c o d ic e : ex p u lsio n e.
