Jarosław Strycharski
"Europa i Niedźwiedź", Andrzej de
Lazari, Oleg Riabow, Magdalena
Żakowska, Warszawa 2013 :
[recenzja]
Przegląd Wschodnioeuropejski 7/1, 263-269
Ja r o s ł a w St r y c h a r s k i
U n iw e rs y te t W a rm iń sk o -M a z u rs k i w O lsz ty n ie
AndrzejdeLazari/ OlegRiabow/ MagdalenaŻakowska, E uropa i Niedźw iedź,
Warszawa: W ydawnictwo Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumie nia, 2013, 319 ss.
Od setek lat miejsce i rola Rosji w Europie i świecie wywołuje liczne spory, emocje oraz kontrowersje. Nie dziwi więc fakt, że sposób, w jaki postrzegany jest ten kraj na arenie międzynarodowej, w dużym stopniu uzależniony jest od założeń polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej (FR), stosunków bilateral nych, dziedzictwa kulturowego, więzi gospodarczych, położenia geograficznego, wspólnej historii etc. Istotną rolę w kreowaniu wizerunku tego kraju odgrywają stereotypy, w dużej mierze krzywdzące, często wyabstrahowane z rzeczywisto ści, funkcjonujące wśród narodów, których losy w ten czy inny sposób przepla tają się z historią rosyjskiego imperium. Powszechnie czytelny jest metaforycz ny obraz syberyjskiego niedźwiedzia. Rosyjski miś zaś stał się z czasem jednym z symboli rusofobii, metaforą krwiożerczej bestii, po której niczego dobrego nie należy się spodziewać. Przykłady można mnożyć. W ostatnich latach za najbar dziej jaskrawy może posłużyć emblemat kontyngentu Luftwaffe, strzegącego nieba nad państwami bałtyckimi w ramach operacji Baltic Air Policing. Wywo łująca jednoznaczne konotacje podobizna niedźwiedzia umieszczona na naszyw ce niemieckich lotników wznieciła skandal dyplomatyczny, zmuszając RFN do wyrażenia ubolewania i przeprosin Rosjan za zaistniały incydent. Nic więc dziwnego, że nieoficjalny symbol Rosji wzbudza zainteresowanie, jest przed miotem licznych badań, dyskusji oraz publikacji. Co rusz na rynku wydawni czym pojawiają się pozycje książkowe poświęcone rosyjskiej historii i kulturze. Na szczególną uwagę czytelników zasługuje książka Andrzeja de Lazari, Olega Riabowa i Magdaleny Żakowskiej Europa i Niedźwiedź, wydana w 2013 r. nakła dem Wydawnictwa Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Mo nografia skierowana zarówno do ludzi na co dzień zawodowo zajmujących się Rosją, jak i jej miłośników, pasjonatów oraz laików w sposób przystępny opisu je powstanie oraz ewoluowanie niedźwiedziej symboliki na przestrzeni dziejów. Punkt wyjścia stanowią rozważania nad wizerunkiem Rosji w świecie, sposo bem jej postrzegania przez Europejczyków oraz mieszkańców krajów pozaeuro pejskich, nad siłą narodowej marki etc. I choć, jak zastrzegają sami autorzy, nie są one tematem rozprawy, uwagę czytelnika zwraca następujące stwierdzenie:
264 R e c e n z je , o m ó w ie n ia , p u b lik a c je ź r ó d ło w e
N ie d ź w ie d ź ja k o sy m b o l R o s ji j e s t z d e c y d o w a n ie z a c h o d n im o s ie m n a s to w ie c z n y m w y n a la z k ie m . Z a w a rło s ię w n im b a rb a rz y ń s tw o , a g re s ja , o k ru c ie ń s tw o , le n istw o . [ .. .] . Z w y k le z n ie d ź w ie d z ie m u to ż s a m ia n e j e s t ca łe im p e riu m , c h o ć n ie k ie d y sta je s ię o n sy m b o le m ty lk o a rc h a ic z n e j i z a c o fa n e j R o s ji, k tó r ą b e z p o w o d z e n ia p ró b u je z re fo rm o w a ć ś w ia tła w ła d z a . W y w o łu je to u E u ro p e jc z y k ó w p o c z u c ie w ła s n e j w y ż s z o ś c i c y w iliz a c y jn e j, a le i stra c h , b y n ie o b u d z ić g ro ź n e j b e s tii, n ie k ie d y z a ś ch ę ć o s w o je n ia je j lu b p rz y n a jm n ie j u w ią z a n ia n a ła ń c u c h u (s. 11).
Trudno odmówić autorom racji, czego dowodem jest obecny kryzys polityczny na linii FR - UE - NATO oraz sposób kreowania rzeczywistości na użytek wewnętrzny zantagonizowanych stron. O łatwości manipulowania zachodnią opinią publiczną dobitnie świadczy następujące stwierdzenie:
W iz e ru n e k R o s ji- n ie d ź w ie d z ia o k re ś la ł i o k r e ś la g ra n ic e „ ś w ia ta c y w iliz o w a n e g o ” , s p rz y ja k s z ta łto w a n iu ś w ia d o m o ś c i „ e u ro p e js k ie j” . B u d z ą c stra c h , p o m a g a ł u z a sa d n ić o k r e ś lo n ą p o lity k ę z a g r a n ic z n ą w o b e c Z S R S i R o sji. D ra p ie ż n y n ie d ź w ie d ź lep iej p rz e k o n u je p rz e c ię tn e g o m ie s z k a ń c a Z a c h o d u co do k o n ie c z n o śc i ro z s z e rz e n ia N A T O n iż n a jd o sk o n a lsz e tra k ta ty p o lito lo g ic z n e , k tó ry c h p rz e c ie ż n ie c z y ta (s. 11).
Gwoli sprawiedliwości należy jednak dodać, że tego typu działania nie są dome ną tylko jednej ze zwaśnionych stron. Wykorzystywanie stereotypów, uprzedzeń, dumy narodowej, niewybrednych ilustracji oraz karykatur wpisuje się również w rosyjski dyskurs polityczny.
Celem recenzowanej publikacji jest „[...] zbadanie semiotyki wizerunku rosyjskiego niedźwiedzia w Rosji i kulturach europejskich oraz etapów jego rozwoju. [...] wpływ niedźwiedziej metafory na postrzeganie Rosji w świecie, a także sposób, w jaki wykorzystuje się go do legitymizacji/delegitymizacji ro syjskiej władzy oraz w polityce rosyjskiego nacjonalizmu” (s. 1 2), tudzież okre ślenie roli, jaką odgrywa dany symbol na osi Wschód - Zachód i w procesie integracji europejskiej.
Książka składa się z trzech części, które z kolei dzielą się na rozdziały i podrozdziały. W części pierwszej, zatytułowanej Niedźwiedź jako strażnik gra
nic, autorzy prezentują proces tworzenia zachodniego dyskursu na temat Rosji,
poddają analizie czynniki, pod wpływem których kreowane są europejskie wy obrażenia na temat Rosji i Rosjan, starają się prześledzić formy, w jakich nie dźwiedzia metafora znajduje odzwierciedlenie w zachodniej karykaturze. Wyni ki przeprowadzonych przez autorów badań oraz zawarte w nich konkluzje nie nastrajają zbyt optymistycznie, świadczą o zakorzenionych wśród Europejczy ków fobiach i negatywnych stereotypach:
[ .. .] k ra j te n - i je g o m ie s z k a ń c y - b y ł i b y w a z n a c z n ie c z ę ś c ie j a n im a liz o w a n y , p r z e d s ta w ia n y z a p o m o c ą z w ie rz ę c y c h p e rs o n ifik a c ji. U k a z u je s ię g o ta k n a w e t
w te d y , g d y w y d ź w ię k k a r y k a tu r m a b y ć d la R o s ji p o z y ty w n y . K raj te n b y w a n ie ty lk o je d n y m z p r z e d s ta w ic ie li z w ie r z y ń c a p a ń s tw /n a ro d ó w , le c z ta k ż e - cz ę śc ie j - je d y n y m z w ie rz ę c ie m w g ru p ie lu d z i. T ru d n o z n a le ź ć n a to m ia s t, p o z a R o sją, e u r o p e js k ą k a ry k a tu rę , w k tó re j u c z ło w ie c z o n e j p o s ta c i te g o k r a ju to w a rz y s z y ły b y z e z w ie rz ę c o n e s y lw e tk i in n y c h p a ń s tw (s. 23).
W części II Niedźwiedź w europejskiej mitologii przedstawiony jest proces two rzenia kultu niedźwiedzia, sposoby jego postrzegania, związane z nim konotacje oraz nazewnictwo w kulturze azjatyckiej, judajskiej, słowiańskiej, mitologii greckiej czy anglosaskich legendach. Wiele uwagi poświęcono stopniowej desa- kralizacji niedźwiedzia z nastaniem chrześcijaństwa, symbolice biblijnej, roli Kościoła w kreowaniu jego nowego wizerunku, przypisywanym mu cechom.
Autorzy zauważają, że niedźwiedź jest symbolem niezwykle popularnym w europejskiej heraldyce. Jego wizerunki możemy odnaleźć w herbach licznych miast na terenie Hiszpanii (Madryt), Polski (Chełm, Ostrołęka, Przemyśl, Toma szów Mazowiecki, Kościerzyna, Ożarów itd.), Rosji (Perm, Jarosław, Jugorsk, Neftejugansk), RFN (Berlin), Szwajcarii (Brno).
C o c ie k a w e , ró w n ie ż sa m y m m ie s z k a ń c o m B e rn a S z w a jc a rz y p r z y p is u ją cech y , k tó re z w y g lą d u i c h a ra k te ru m a ją u p o d a b n ia ć ic h d o n ie d ź w ie d z i. Z g o d n ie z r o z p o w s z e c h n io n y m s te re o ty p e m , ty p o w y b e r n e ń c z y k to c z ło w ie k silny, o k rę p e j b u d o w ie c ia ła , tw a rd o s tą p a ją c y p o z ie m i, p o w ś c ią g liw y i u p a r ty (s. 41).
Pod postacią niedźwiedzi Europejczycy przedstawiali również wiele narodów i państw: białych - kraje Europy Północnej, brunatnych - państwa Rzeszy. Inte resujący jest fakt, że mianem tym określano również Rzeczpospolitą, Wielką Brytanię czy Turcję.
W najobszerniejszej - III części pt. Rosja-niedźwiedź: historia symbolu, składającej się z dziesięciu rozdziałów, autorzy wnikliwie opisują kształtowanie się na przestrzeni sześciu wieków wspomnianego symbolu w europejskiej świa domości społecznej. Zdaniem badaczy na proces determinujący postrzeganie Rosji przez pryzmat niedźwiedzia wpływ miały pokutujące na Zachodzie stereo typy na temat Rosji jako „Północy i krainie Wschodu”. „Do połowy XIX w. Rosja postrzegana była w Europie jako kraj Północny, a jej klimat, kulturę oraz charakter narodowy mieszkańców również opisywano przez pryzmat stereoty pów związanych z tą stroną świata” (s. 43). Dalej czytamy także: „W wieku XIX ugruntował się natomiast europejski stereotyp Rosji jako Wschodu. Zgodnie z nim, im dalej dany obszar położony jest na wschód od Europy Zachodniej, tym bardziej jest zacofany kulturowo i cywilizacyjnie” (s. 45). Tego typu obraźliwe skojarzenia, rzecz jasna, budzą w Rosji zrozumiały sprzeciw, bowiem, w odróż nieniu od kultury zachodniej, w kulturze rosyjskiej Wschód ma niewątpliwie pozytywne konotacje, odwołujące się do tradycji Bizancjum. Tym samym jako
266 R e c e n z je , o m ó w ie n ia , p u b lik a c je ź r ó d ło w e
spadkobierca Wschodniego Imperium Rzymskiego Rosja przeciwstawia się cy wilizacji zachodniej.
W rozdziale pierwszym Początki: XVI-XVIII wieku w oparciu o liczne zróż nicowane gatunkowo przykłady literackie ówczesnych mistrzów pióra badacze pokrótce opisują relacje Rosji z krajami Europy Środkowej, Północnej i Zachod niej oraz ich wpływ na proces kształtowania się niedźwiedziego postrzegania Rosji.
T ak w ię c m o ż e m y k o n s ta to w a ć , ż e p o d k o n ie c X V II w. (n ie b e z d u ż e g o w p ły w u P o la k ó w i s p ra w y p o ls k ie j) w iz e r u n e k R o s ji-n ie d ź w ie d z ia z a d o m o w ił s ię w k u ltu ra c h E u ro p y Z a c h o d n ie j. N ie d ź w ie d z ia m e ta fo ra , p r ó c z b a r b a rz y ń s tw a i b r u ta ln o ści, s p rz y ja ła p r z y p is y w a n iu R o s ji i R o s ja n o m r ó w n ie ż in n y c h c e c h , u w y p u k la ją c y c h ic h o b c o ś ć w „ ś w ie c ie c y w iliz o w a n y m ” - le n is tw a , z a c o fa n ia , n ie o b lic z a ln o ści, a g re s y w n o ś c i, n ie z d o ln o ś c i d o p o stę p u . J a k s ię p rz e k o n a m y , c e c h y te b ę d ą p rz y p is y w a n e R o s ja n o m p r z e z d w a k o le jn e stu le c ia . N ie z a le ż n ie o d sy tu a c ji p o li ty c z n e j i u s tro jo w e j R o s ja d la Z a c h o d u p o z o s ta n ie w ie c z n y m O b c y m (s. 67). Wiek XIX i związanie z nim wydarzenia (wojny napoleońskie, sprawa polska - tu szczególnie powstania listopadowe i styczniowe, wojna krymska, wojny rosyjsko-tureckie, zatargi rosyjsko-angielskie w Afganistanie) predestynowały utrwalenie niedźwiedzia jako głównego atrybutu Rosji.
S y m b o lik a ro s y js k ie g o n ie d ź w ie d z ia s łu ż y ła p rz e d e w s z y s tk im ja k o m e ta f o r a ce ch , z k tó ry m i k o ja rz o n e b y ło im p e riu m ro s y js k ie - z je g o o g ro m e m , a g re s y w n o ś c ią , z a g ro ż e n ie m , ja k ie n io s ło z e so b ą , b a rb a rz y ń s k o ś c ią i d e s p o ty z m e m . W m n ie js z y m s to p n iu - z „ n ie w o ln ic z y m i c e c h a m i” ro s y js k ie g o n a r o d u ” (s. 76).
Pierwsza połowa XIX w., dokładnie wydarzenia z lat 1812-1815, przynosi jesz cze jeden, i to nie mniej negatywny, stereotyp Rosjanina-Kozaka, dzikiego, bu dzącego strach żołdaka, uosabiającego agresję, prostactwo i brzydotę.
O d tej p o r y R o s ja n in -K o z a k sta ł s ię w ś w ia d o m o ś c i E u ro p e jc z y k ó w g w a łc ic ie le m , r a b u s ie m i d z ik u se m . [ .. .] Je g o b a rb a rz y ń s tw o s y m b o liz o w a ły z a ró w n o stró j, z ł o ż o n y z m u n d u r u i fu trz a n e j c z a p y z w ie rz c h o łk ie m p rz y p o m in a ją c y m sz la fm y c ę , j a k i d z ie rż o n y w r ę c e k n u t o ra z s z e ro k a m o n g o ls k a tw a r z p o r o ś n ię ta c z a r n ą s z c z e c i n ą (s. 84).
Pojawiający się dość często na łamach prasy satyrycznej i młodzieżowej Kozak stał się potworem, którym matki straszyły swoje dzieci.
W drugiej połowie XIX w. mamy do czynienia ze swoistym alter ego rosyj skiego niedźwiedzia - rosyjskim olbrzymem, uosabiającym niepohamowane am bicje rosyjskich carów. Stał się on szczególnie popularny w europejskiej karyka turze w okresie wojny krymskiej.
Fin de siecle oraz przypadający na ten okres rozkwit prasy codziennej
i karykatury przyczynia się do większej popularyzacji niedźwiedziego symbolu Rosji. Pojawiający się na łamach satyrycznej prasy zdecydowanie częściej od Kozaka (Iwana), dwugłowego orła, Aleksandra II czy też Matki Rosji, przyjmuje nowy wizerunek, który uosabia samca, obiekt pożądania, brutalną męską seksu alność (okres zbliżenia Rosji z Francją i Italią).
Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden sposób przedstawienia rosyjskiego niedźwiedzia w zachodniej prasie tamtych lat. Haniebny pokój zawarty z Japo nią w roku 1905 w Portsmouth zaowocował mnóstwem niezbyt pochlebnych karykatur, na których, jak piszą autorzy: „Karykaturzyści anglosascy z lubością prezentowali motyw pokonanego niedźwiedzia. Zbity na kwaśne jabłko, obanda żowany i złachmaniony, zmuszony jest odwołać się do pomocy Zachodu w nawiązaniu pertraktacji pokojowych” (s. 127).
Wybuch rewolucji lutowej 1905 r. w Rosji przynosi kolejne zmiany w spo sobie przedstawiania oraz postrzegania niedźwiedziego wizerunku przez zachod nią opinię publiczną. Rosyjski niedźwiedź staje się symbolem ciemiężonego ludu, zmasakrowanego podczas „krwawej niedzieli”, który zerwawszy okowy, zaczyna zagrażać swoim oprawcom. Brutalną męską seksualność zastępuje żeń ski pierwiastek. II Duma rosyjska ilustrowana jest jako duszona na szubienicy niedźwiedzica, nieustannie rodząca groźne młode.
W okresie pierwszej wojny światowej goszczący na łamach prasy wizeru nek rosyjskiego niedźwiedzia różnił się w zależności od stron biorących udział w konflikcie zbrojnym oraz sytuacji na froncie: pozytywny - we Francji i Wiel kiej Brytanii oraz negatywny - w państwach centralnych. „Wizerunek rosyjskie go niedźwiedzia gwałcącego niewinną Germanię wszedł do kolektywnej świado mości Niemców” (s. 143), jak również, zupełnie odmienne, przypadające na okres militarnych sukcesów Rzeszy myśliwskie motywy, na których rosyjski niedźwiedź zbiera cięgi od niemieckich i austriackich żołnierzy.
Wydarzenia związane z rewolucją lutową 1917 r. oraz październikową, a także sposób ich interpretowania przez zachodnie media zrodziły motywy, w których rosyjski niedźwiedź przedstawiany jest jako bestia we frygijskiej czapce, uosabia Lenina zmagającego się z dwugłowym orłem-Kiereńskim czy walczącego z liliputami niedźwiedzia-Guliwera, symbolizujących interwencję zachodnich mocarstw po stronie białogwardzistów.
Na lata dwudziestolecia międzywojennego, zdaniem autorów, przypada naj bardziej płodny okres karykatury europejskiej, ilustrujący bolszewicką Rosję. Stosunek oraz specyfika postrzegania Kraju Rad przez państwa zachodnie znaj dowały odzwierciedlenie w prasie satyrycznej:
[ ...] w k a ry k a tu rz e o m a w ia n e g o o k r e s u z a o b s e rw o w a ć m o ż n a d w ie g łó w n e te n d e n cje w sp o s o b ie p r z e d s ta w ia n ia R o s ji S o w ie c k ie j i d w a w a r ia n ty w iz e ru n k u r o s y j s k ie g o n ie d ź w ie d z ia . J e d e n sy m b o liz o w a ł d ra p ie ż n o ś ć im p e ria liz m u r o s y js k ie g o
268 R e c e n z je , o m ó w ie n ia , p u b lik a c je ź r ó d ło w e
i s o w ie c k ie g o . D ru g i u c ie le ś n ia ł R o s ję lu d o w o - n a r o d o w ą i w y s tę p o w a ł w ro li s y m b o lu „ p ra w d z iw e j ro s y js k o ś c i” . T en r o s y js k i n ie d ź w ie d ź b y ł s w o is tą e s e n c ją te g o , c o r o s y js k ie , s y m b o liz o w a ł n ie z m ie n n ie w ie c z n ą R o s ję (s. 184).
Okres drugiej wojny światowej w karykaturze zachodniej należy podzielić na dwa etapy: przed i po ataku III Rzeszy na Związek Radziecki. Pakt Ribbentrop- -Mołotow, agresja na Polskę, kraje nadbałtyckie i Finlandię wywołały falę zja dliwych ilustracji, na których zachodni publicyści i rysownicy kpili z sojuszu ZSRR i hitlerowskich Niemiec. Radziecki niedźwiedź przedstawiany był w roli niekochanej kobiety w rosyjsko-niemieckim mariażu, zaś ZSRR występuje pod postacią wilka, knura o twarzy Stalina, małpoluda w budionowce. Rozpoczęty po 22 czerwca 1941 r. drugi etap przyniósł diametralnie zmieniony sposób przedstawiania drapieżnego niedźwiedzia. Wizerunek niedźwiedzia-śmierci za stępuje bohater bajki o dobrym niedźwiedziu. Karykaturzyści niemieccy powra cają zaś do myśliwskich motywów, na których niemiecki żołnierz bierze do niewoli (rosyjskiego) niedźwiedzia. Wraz ze zwycięstwami Armii Czerwonej obraz ten zastępuje wizerunek bolszewickiej bestii, marzeniem której jest roz szarpanie bezbronnej Europy, oraz czerwonoarmistów przedstawianych jako „dzikusy, którzy z wyrazem okrucieństwa na owłosionych, skośnookich twa rzach grabią dobytek, podpalają kościoły, gwałcą i zabijają” (s. 228).
Zimna wojna przynosi nowe rozdanie, zgodnie z którym świat dzieli się na dwa wrogie obozy. Sytuacja geopolityczna i nowy ład społeczny po II wojnie światowej znajduje odzwierciedlenie, co nie może dziwić, również w karykatu rze. Rosyjski niedźwiedź jest nie tylko symbolem ZSRR, jego swoistą metaforą, lecz staje się także nieodzownym elementem zachodniego dyskursu polityczne go, znakiem na rynku towarów i usług, elementem kultury masowej. Bodaj najbardziej znanym gadżetem dwudziestowiecznych igrzysk olimpijskich jest maskotka autorstwa Wiktora Czyżykowa, przedstawiająca pogodnego, uśmie chającego się niedźwiadka.
Znamionujący nadejście nowej ery upadek imperium, zachodzące w Rosji i Europie Środkowej przemiany polityczne oraz gospodarcze przynoszą nowy, bardziej łagodny, wizerunek rosyjskiego niedźwiedzia. Oprócz wizerunków sła bego, borykającego się z alkoholizmem, prezydenta groźnego niedźwiedzia za stępuje słaby, wyliniały, zagubiony miś. Również kolejni przywódcy Rosji „do czekali się” niedźwiedzich karykatur, z tym że delikatny Dmitrij Miedwiediew określany był mianem pluszowego misia, Czeburaszki i niedźwiadka. Wizerunek niedźwiedzia z powodzeniem funkcjonuje w rosyjskim dyskursie politycznym. Symbol partii sprawującej władzę wykorzystywany jest w rozgrywkach poli tycznych oraz różnego rodzaju happeningach. Zaś pogańskie konotacje związane z niedźwiedziem doskonale wpisują się w retorykę „wszelkiej maści” nacjo nalistów. Niedźwiedź staje się też nieodłącznym elementem rosyjskiej kultury,
gospodarki, świata sportu, tworząc, chcąc nie chcąc, najbardziej rozpoznawalną na świecie markę tego kraju.
Trudno opisać wszystkie niedźwiedzie symbole Rosji omówione w prezen towanej monografii. Liczba przedstawionych faktów, porównań, przykładów uzmysławia ogrom prowadzonych przez autorów badań. Zaś zebrane materiały, zawarte w nich opinie i spostrzeżenia, świadczą o doskonałej znajomości tema tu. Na szczególną uwagę zasługuje bogaty zbiór ilustracji oraz obszerna biblio grafia będące niewątpliwym atutem książki. Wszystko to sprawia, że Europa
i niedźwiedź powinna być obowiązkową pozycją w lekturze każdego miłośnika
Rosji.
Ol g a Bia ł e k-Sz w e d
K a to lic k i U n iw e rs y te t L u b e lsk i J a n a P a w ła II
Polacy a Rosjanie - przyjaciele czy wrogowie?
Wojciecha Kajtocha literacka próba ukazania skomplikowanych relacji dwóch narodów
Wojciech Kajtoch, S zkice polonistyczno-ru sycystyczn e, Olsztyn: Centrum Badań Europy, 2015, 187 ss.
Przypadek sprawił (przedłużający się konflikt za naszą wschodnią granicą), że najnowsza publikacja Wojciecha Kajtocha - polonisty, rusycysty, językoznawcy, medioznawcy, semiotyka - wydaje się być aktualna jak nigdy dotąd. Już jej tytuł - Szkice polonistyczno-rusycystyczne wskazuje na problematykę intrygującą au tora, a ostatnio również - jak się wydaje - coraz większą grupę czytelników, odbiorców mediów, krytyków i komentatorów współczesnej rzeczywistości.
Owa pozycja, najnowsza w dorobku krytyczno-literackim Wojciecha Kajto cha, wydana jako publikacja Centrum Badań Europy Wschodniej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, została zdeterminowana wątkiem, który autor określa jako rosyjski (s. 7). Warto jednak podkreślić, że prezentowane szkice zdecydowanie wychodzą poza klucz sensu stricto rosyjski; mamy więc w nich element „czeczeński” (Z zagadnień współczesnego militaryzmu. Jak kine
matografia rosyjska „oswoiła” konflikt czeczeński), „polski” i „białoruski” (Od krycie wroga. O niektórych współczesnych „polskich” fabularnych filmach i serialach rosyjskich oraz białoruskich, poświęconych II wojnie światowej),
