„Byli w szarych sukmanach” : marzenia i dążenia powstańców i cywilów okresu styczniowej insurekcji (1863–1864)

Ewelina W. Klimczak

„Byli w szarych sukmanach” :

marzenia i dążenia powstańców i

cywilów okresu styczniowej

insurekcji (1863–1864)

2015

34

Ewelina W. Klimczak

„Byli w szarych sukmanach”. Marzenia i dążenia powstańców i cywilów okresu styczniowej insurekcji (1863–1864) T m t m pr cy j t n l z pł zczyzny cyw ln j m l t rn j powstania tyczn w g . C l m b d ń t j ę uk z n p l k j p w t ńczej armii z pe-r p ktywy łn pe-rz . pł zczyznę cyw lną kł d ę z pe-r g z gadn ń p li-tycznych, p ł cznych k nomicznych, np.: stosunek społ cz ń twa polskiego d p w t ńców, r l k b t z ng w n duchow ń twa w n ur kcję czy dział ln ść P l ków z nnych z b rów n rz cz p w t n .

Sł w klucz w : P l k , n p dl gł ść, p w t n tyczn w 1863–1864 150. rocznica powstania styczniowego stanowi okazję d p chyl n ę p r z k l jny n d t m tyką t j n jw ęk z j p d względ m cz u trw n l cz bn śc ucz tn ków p l k j nsurek-cj XIX tul c . W tym k nt kśc m n zwróc ć uw gę n li-daryzm byw t l d wn j Rz czyp p l t j, z równ z bszaru Król tw P l k g , j k t r nów p z t łych z b rów. Prz ja-w ł ę n t k p prz z b zp śr dn udz ł bądź ja-w p r n ja-w l-czących prz z by przyn l ąc d ró nych w r tw p ł cznych grup w k wych. O zn cz n u t g zrywu św dczył t tosunek d p w t n p ł cz ń tw wł dz II Rz czyp p l t j, z ś w pół-czesn dy ku j n j g t m t, w tym pyt n łu zn ść wybuchu, stan w k ntynu cję t j r l cj . Zw yw zy n p wy z w rt z -d ć b pyt n p w -dy, -dl których p ł cz ń two polskie tak chętn ng w ł ę w dz ł ln ść m jącą n c lu w p rc p w t ńców, z którym ę l d ryz w ł , gdy c l przyświecają-cy n urg nt m był n wątpl w bl k t k przyświecają-cyw l m. K l jn anal z w n z g dn n t p ób t g w p rc , wykazanie na ja-k ch pł zczyzn ch n prz b g ł . O t tn ą ja-kw t ą, n wątpl w równ nt r ującą, j t m łu zn ść t j w lk .

Służba

J dnym z p rw zych pyt ń t w nych w k nt kśc p w-stan tyczn w g m być kw t wyglądu mych nsurgen-tów. W j dn j z publ k cj z p czątku XX tul c p św ęc n j pow t n u zn l zł ę p b z w k : „Byli w szarych sukma-n ch, krótk ch p k l sukma-n , rz m sukma-nsukma-nym p m p ętych, w r

gatyw-35

k ch, z dub ltówką w ręc , z t p rk m z p m, k dy m ł na sob d ść du ą kwę z grub g płótn t r bkę myśl w ką... Ż d-nych w zów, dd-nych b g y n był w d ć, tylko niesiono kilka skrzyn k n drąg ch (…) z ł dunk m pr ch m...” [Dubiecki 1922, s. 57]. W t j m j pr cy zn l zł ę t tw rdz n , „ ycie łn rz -p w t ńc był n d r b dn ” [Dubiecki 1922, s. 40]. jg r z kr y dl p w t ńców t z p wn śc ą p cząt k k n c zrywu. P d k n c p w t n wd rł ę w p w t ńcz z r g zn chęc n , r zg rycz n , r zcz r w n ; w r w zwyc ę tw strac ł n l . Z k l n p czątku zrywu trudy yc łn r k g zw ąz n były ch ćby z p g dą (d zcz , mgły, z mn , tzw. chę-chy), br k m dp w dn j dz y buw r z n wystarczają-cym uzbrojeniem i wyszkoleniem: „Z k j m zd będziemy karabi-ny, a z karabinami – dz ł ” [Dubiecki 1922, s. 36]. J k t l przebyw l n n ł n n tury, w runk tm f ryczn dgryw ły niebag t ln zn cz n w ch ktywn śc : l t m zm g n ę z ul -wam lb up ł m, z mą z śn yc m [Dubiecki 1922, s. 36, 41, 74-76]. I tn jąc k n czn ść zm ny m j c b z w n d dat-kow utrudn ł św dcz n p m cy prz z ludn ść cyw lną: „Czy t p n, czy chł p k przyn ó ł n m c ś z bą” [Wspomnienia

chłopów..., s. 70]; „ br k w ł wódk , m ę , chl b (…). Bez

p m cy chł pów p w t ńcy p um r l by (w l ) z gł du” [Halicz 1955, s. 270, 272]. P rtyz nc byl n j k dc ęc d św t . Czę t n rz k l t k n głód: „P czc w j k ś m zczk nak rm ł (...) j j czn cą. ył t w p n ł uczt dl pu t g łądk , który czę t kr ć z br ku ywn śc trz b był tylk rdyn rną wódką z p k j ć” [Dubiecki 1922, s. 39]. W takich w runk ch ł tw z równ bn n dp rn śc , j k m w z r n ę ch rych – tąd ch r by (tyfu czy f br ); d d ć trz b j zcz b z nn ść (czę t przymu wą z względu n p śc g ); a dług m r z (n w t p n d dwutygodniow ) były męcząc w równym t pn u dl łn rzy, c dl ch w rzch wców. W zy -tk t n m gł p z t ć b z wpływu n t n f zyczny i bojowy w lczących [ ub ck 1922, . 40, 74-76].

J d n z n urg ntów w n tępujących ł w ch dn ó ł ę d tych uc ą l w śc : „K w l rzy t śp z zwycz j, k w jąc ę n k n u, który równ dąc, śp . w t p ch t z yp w m r zu,

36

prz b r jąc m ch n ln b zw dn n g m … j k ę p ł y i poczuj c ś p d gł wą (…) w jednej chwili zasypia... szczególniej z b jętn ść g rn c ły rg n zm czł w k , t j ę n -czułym n w zy tk , n śm rć n w t z dn k rby św t n odd łby t j chw lk nu, gdyby n w t w dz ł, n przyj c l n -dejdzie i zamorduje go” [Dubiecki 1922, s. 41]. Do tego obozy (n w t z mą) przyp m n ły zwykł z ł y z gn k m. J dyn o ciepl j zych p r ch r ku, w ną czy l t m, m n był dpo-cząć n w t n dłu j z trzym ć ę w w k ch czy m t czk ch [ ub ck 1922, . 36]. „L śn ” dp czyw l w p lu, l , „n mchu g ł j z m ” [ ub ck 1922, . 41-42]. St r n ę c 7–10 dn r b ć prz rwy w m r zrut ch, r nnych w tym cz r zloko-w ć p k l cznych g p d r tzloko-w ch [Wspomnienia chłopów..., s. 73]. M l wt dy m l w ść n r k nw l c ncję w g dziwych warunkach [Wspomnienia chłopów..., s. 76-77]. Jeden z pow t ń-ców-r k nw l c ntów z p wn ł: „My tu d góry brzuch m l y-my! O drug ch z n z g ddz łu p w d l ludz , ę wykuro-wal wyp śl (…). K n n z t ę ju t k wyp ły, n był-by ch n kt ju p zn ł” [Dubiecki 1922, s. 77, Halicz 1955, s. 270, s. 272]. W lu n k lk m ęcy tr c ł k nt kt z r dz ną r z -gnał d tychcz wy tyl yc [Dubiecki 1922, s. 41-42], dokony-wal z t m t k r kw zycj w d br ch zl ch ck ch, np. łynn g rodu W l p l k ch w Chr brzu, wt dy m gl zr b ć z p y, dpo-cząć, n j ść ę[Wspomnienia chłopów…, s. 35]; oficerowie otrzy-myw l n trukcj c d z ch w n p w t ńców p dcz p bytu w dw rz . Wśród z l c ń był m w „grz cznym, kulturalnym” z ch w n u, n z kłóc n u c dz nn g yc b w ązków m z-k ńców. Z l c n zczędn p d jśc d z-k rzy t n z ywn śc (owoce w sadach, ryby w stawach, wypas koni). Przestrzegano prz d zbyt „b z ntyj k m” pr w dz n m ę, np. urządzaniem po-low ń, n dm rnym r kw zycj m . O tr wyp w d n ę w kwest „przym w n ę p dw r ch w n cyg r ” [K nie-wicz 1953, s. 313 i nast.].

Ob z w k w Król tw L tw – w dług p n nsurgen-tów – ró n ły ę. W Król tw m n chętn j, ł tw j przyjmo-w ć d z r góprzyjmo-w. L tprzyjmo-w był „ r j”, p klę k ch – jak przekonywali – dodatkowo jeszcze smutniej [Dubiecki 1922, s. 41-42]. „Czy w z, c c ę cz k ? ędz z gł dny c dz ń, będz z

37

p ł n g ł j z m , będz z ch dz ł częśc j b n w but ch, (…) M kw zł p p w ... j k n d t z pl cu – d wódc roz trz l … ty dz z n śm rć…” [Dubiecki 1922, s. 42] – uś-wiadam n ch tn ków. P l głych ch w n w l [Wspomnienia

chłopów..., . 35]. Z zn czmy, n w lu łn r k ch m g ł ch

n um zcz n krzy y, c wyn k ł z z k zu wł dz c r k ch [Du-biecki 1922, s. 42].

Słu b d w ł m l w ść z b cz n n wych r g nów kr ju p zn n n wych zwycz jów [Wspomnienia chłopów..., s. 7677]. Chł p z c k w śc ą b rw w l z ch w n r z tr -j k b t mę czyzn. Int r w ły ch n w t gl by r dz -j upra-wianych zbó . „Ludz t k ą nn ; b rdz ł dną m ją m wę, a t cy w l , pr w c ągl śp w ją, w k rczm ch przy t ńcu t śp w ją, c t ńczą, t ńczą ł dn ” [Wspomnienia chłopów..., s. 76-77] – t k p yw ł wł śc n n z z b ru pru k g ludn ść Mał p l k . k dym kr ku p w t ńc m t w rzy zyły n w d świadcz n , t k tr g czn – p rw zy r z z tknęl ę z śm rc ą n p lu b twy, n typ wą, nną n n w . „P rw zy t r z w -dział m z bl k czł w k z b t g ! Tr chę mn c rk prz zły, ale pomyśl ł m b , dl t j n z j k ch n j P l k t n l yc tr c ć tylk m ę j zcz w ęc j n tych z lmów M k l zac ął!” [Wspomnienia chłopów..., s. 71-73] – p ł j d n z n ch.

J k wyn k ł z r l cj n urg ntów, j ńcy r yj cy w lczący p p łu z p l k m p w t ńc m , cz m z przyj źn l ę z n m n tyl m cn , – j k p l t ch tw rdz l m p w t ńcy – nie trz b był ch p ln w ć, gdy drzuc n w ntu ln ść zdr dy z ich strony [Wspomnienia chłopów..., s. 73]. Mieli jednak, co za-uwa l n urg nc , zcz gólną kł nn ść d lk h lu – „ brzy t byl ludz , t k n p k ch l , śmy byl p wn , n n zdr dzą; byl czym ę n j dl , wytrzym l l p j d n ; l ju wódczy k t k lub l , śmy z w z w rtę mu l p t w ć przy bryczc , b n ę kt p dz ł, t ę j k bydlęt p p l , myśmy n w dz l , c z n m p cząć, b cz m trz b był m z r w ć, n l ą j k b l p c . R z n w t dl p śp chu, n chcąc dwóch z n ch z t w ć, przyw ąz l śmy j k n b zczyków n k n ch, a dwóch ludz ch z b ków p dtrzymyw ł . Al p t m wymyślil śmy n n ch p ób. Wódk był p d w rtą, który ę p ł, t mu l

-38

l śmy z mną w dę n ł b, pók n wytrz źw ł, p t m prz z trzy dn n kr pl wódk n d t ł” [Wspomnienia chłopów..., s. 75].

Insurgenci i społeczeństwo

„O (…) wy łku b z m nnych k n p r t rów, którzy p śród nd rmów w j k , w bl czu t w nych zub n c ł n l p w t ńczą wł dzę prz d c m wr g prz d cz jącą ę zdr dą – tym t b h t r tw wyp d mów ć” [Kieniewicz 1983b, s. 149]. Z d ć b trz b z dn cz pyt n – j k był r kcj tzw. m ? P n dt n l y m ć n uw dz z m rz n rganizato-rów p w t n : z ktyw z w n chł pów, z interesowanie ich pow-stan m. Z t j przyczyny wł śn d zł d uwł zczenia: aby zw ęk zyć z n , czy t urz czyw tn ć w gól , zwyc ę two pr wy n r d w j, j k m był n p dl gły byt p ń tw wy. P t ńcy, chcąc prz c ągnąć n w ją tr nę lud w j k , prz kony-w l , kony-w przyp dku prz gr n j c r „ r g tyr n” przykony-wróc p d-d ń tw ; d-d d-d tk w z gr n t n w ły z yłk n Syb r ę – wł ścian zapewniano: „Rząd n z p l k zn ó ł ju czyn z ; Gdyby Moskal – wz ął Ojczyznę, wn t by wróc ł czyn z, p ń zczyznę” [cyt za: Kieniewicz 1983b, s. 338]. Najbardziej przychylne nastroje (w zal n śc d r g nu kr u) dl „ pr wy”, w tym czynn j j poparcie tak militarne, jak i cywilne (np. pomoc materialna) ln były n b z rz z ch dn j Gr dz ń zczyzny, etnograficz-n j L twy, Żmudz r z w wybr etnograficz-nych r g etnograficz-n ch w Król tw P k m (Lub l zczyzn , P dl ). Św dczyć m gą tym równ nieud n próby tw rz n prz z wł dzę c r ką tr y w j k ch uk runk w nych n zw lcz n rr d nt. J dn cz śn k l n śc n m ccy m l wyk zyw ć ntyp l ką p t wę, c n w t z ł w lk k ą ę K n t nty, czym d n ł c r w [Guttry 1891, s. 115-116; Halicz 1955, s. 269-272; Kieniewicz 1989, s. 73; Kie-niewicz 1983a, s. 557-558; Szczechura 1962, s. 171]. W Wielko-polsc , gdz mcy t n w l mn j z ść, byl n n przychyln Polakom – wyd w l m j c zb ór k[Grot 1963, s. 99].

M n z pyt ć, j k były p by w p r n p w t n ? P z p b m b zp śr dn m, w ęc w lką z br n ą w ręku lub łu bą w ddz ł ch p l cj n r d w j bądź nd rm r , m n wym n ć l czn f rmy p m cy p śr dn j: z p tryw n ddzia-łów w ywn ść, m dyk m nty, br ń, t k udz l n chr n n

39

zb g m l cz n r nnych. Ju m br k d nuncj cj t w ł ę formą c ch g , ukryt g , m lcząc g w p rc . I tn ł t p m c w postaci udzielania informacji na temat oddz łów c r k ch, tr n -portu i przechowywania broni, podwody, przewodnictwa po okoli-cy oraz sab t w n r zp rządz ń wł dzy z b rcz j tp. Oczyw ś-c byw t l ką p t wą był t k pł ś-c n p d tku n r d w g [Kieniewicz 1983a, s. 551, 557; Guttry 1891, s. 47; Halicz 1955, s. 269-272, przyp. 151; Kieniewicz 1989, s. 73; Kieniewicz 1983a, s. 557-558; Szczechura 1962, s. 171]1.

Nie odnotowywano walk w w ęk zych m t ch, t k w ęc yc tych, którzy n prz j w l zcz góln g z ng w n w t j pr w , prz b g ł zwycz jn [K n w cz 1983 , . 551]. W lk p w t ńcz d tknęł pr w ncję: t t m, w m łych m t ch i w k ch zm n l ę t cj nujący łn rz – czy t p w t ńcy, czy łn rz c r cy. C zr zum ł , b tr ny yczyły b p łuchu p m cy z tr ny m zk ńców. Z n ub rdyn cję (n pł c n p d tku, n udz l n p dw dy tp.), w półpr cę z prz ciwnikiem czy szpiegostw gr z ły ur w k ry (z mn j z prz -win n chł t lub grzywn ) – n w t k ry śm rc p prz z p wie-szen lub z ztyl t w n lb k r z ł n [K n w cz 1983 , s. 555; Kieniewicz 1953, s. 330-331]. Z w półpr cę z „M kala-m ” k r n równ p cyf k cj kala-m w . l zl chc c k rą kala-m gł być t k nf m [H l cz 1955, . 242-243; Kieniewicz 1953, s. 329-331]2. Chł pów przyc ąg ły m l w k rzyśc m t r ln : „c mny, chc wy n p n ądz, p db cht ny prz z M kal ” [cyt. za: Kieniewicz 1953, . 329]. P w t ńcy d konywali egzekucji zdraj-ców – chł p , z m n k zyw l ę n m , j dn k c t tn znajd w l ę w uprzyw l j w nym p ł n u, np. m gl l czyć n zł godzenie lub darowanie kary, np. za wstawienn ctw m k g ś zn cząc g . Rząd r d wy d trz g ł tę t ndencję n k zyw ł wykonywanie egzekucji jedynie po rzetelnie przeprowadzonym śl dztw , t uwzględn jąc k l czn śc ł godzące [Kieniewicz 1983 , . 559]. Z zn czyć równ wyp d , w l z l ł d miejscow g d wództw . Szcz chur p dkr śl , r l cj p

1

t m t z ng w n chł pów (m. n. pr w z cj , prz myt br n , u ług p d-wody) zob.: [W 66. rocznicę..., s. 10-12; Kieniewicz 1953, s. 323-324].

2

Sz rz j n t m t p t wy chł pów, m tywów ch p tępowania, form kar w za-l n śc d t tu u p ł czn g tp.: [Szcz chura 1962, s. 166-168 i n.].

40

czególnych d wódców były zró n c w n w z l n ści od tego, j k był t tu p ł czny p dk m ndnych (przynal n ść d t nu chł p k g bądź zl ch ck g ) [Szcz chur 1962, . 168], np. p d d wództw m Chm l ń k g zd rz ły ę ytu cj , gdy chł p wy-konyw l k rę chł ty n zl chc cu, „m ł przychyln ” p wsta-niu „panowie” wc l n byl n p w n cz d z r gów[Halicz 1955, s. 242-243; Kieniewicz 1953, s. 329-331]3.

W p czątk wym kr p w t ńcy w z l chł pów z n -pady na dwory: „P rw j b l n , t r z my będz my b ć w ch p nów!” [cyt. za: Halicz 1955, s. 240]; „ ędz my b ć, m rd w ć” [cyt. za: Szczechur 1962, . 166], w ęc ludn ść w j k chr n ł ę w l sach: „ ędz my zmu z n ut p ć br ń n zą w p r ch ciemnych i wyrodnych z mków, n mn j prz t n zych wł -nych br c ” [ rą kiewicz 1890, s. 179-186] – czytamy we wspomnieniach o dylematach m r lnych łn rzy. Cz m m ły miejsce i nadu ycia ze strony w lczących, np. n którzy d wódcy karali pow t ńców z gw łty n w śn czk ch. Ogóln j dn k chw l l chł pów p ząc, „n gdy n z n l k rg n c ę ry kw t runk w ” [Żychl ń k 1885, . 60-61]. „Głup tw m był by tw rdz ć, j k by chł pi wrzeli z patr tyzmu p ł l chęc ą w jny (...). Ale zachowan chł pów był n jl p z , j k g tylk m n był ąd ć w tniejących w kr ju w runk ch” [cyt. za: Kieniewicz 1953, s. 323]. Po pewnym cz t l ę n w t ymp tyk m d pospolitego ruszenia [Wydawnictwo..., s. 170].

W ęk z ść duch wnych p m g ł p w t n u, n w t b zp ś-redn ng ując ę w t n zryw (k . rzó k ). Oddz ły p d ły równ k p l nów. Z t k z ng w n w lu k ę y z t ł zamordowanych, jeszcz w ęc j z ł n n Syb r ę. yl j dn k i duch wn , którzy n g w l łu zn ść p w t n lub p p r l -mą j g d ę, j dn k z n t wny uw l udz ł w n m ób du-chownych [Kieniewicz 1983a, s. 552]4. Równ w śr dowisku yd w k m zd rz ły ę j dn tk w półpracując z c ratem (np. poprzez donosy), jak i osoby zaanga wane po stronie polskiej, tąd d w duj my ę, wśród p b rców p d tk wych, w

3

Kieniewicz [1953, s. 325] pod j , Ox ń k t w ł k rę śm rc n tylk w -b c chł pów, l z m n.

4

Na temat Listu otwartego do braci biskupów zob.: [Grot 1963, s. 85; Polak 1982, s. 23].

41

ł ch p l cj lub nd rm r lb „p rt ch” zn jd w ły ę by narodow śc yd w k j. P m g l n równ j k prz w źn cy lub d t wcy br n , dz y tp.5

, np. kr wcy ydowscy szyli mundury [Wspomnienia chłopów…, . 71]. Słu ba, lokaje, p k jówk tp. p p r l p w t n „ rc m ręką”, tzn. z jednej strony nie czyn ąc zk dy, np. n uj wn jąc nf rm cj k nspir cyjn j dz ł ln śc w ch pnspir codawców, z dnspirug j czynn w p -m g jąc p w t n – -mę czyźn z l l p w t ńcz z r g [Kieniewicz 1983a, s. 553; Kieniewicz 1983b, s. 163-164].

Warto postaw ć pyt n , dl cz g prz d t w c l ró nych grup p ł cznych d cyd w l ę n w półpr cę z rząd m n rodowym? Odp w dź j t pr t , ch ć m z k kując : z tych -mych p w dów, dl których nn trzym l tr nę c r : z prz kon ń, tr chu, dl ągn ęc k rzyśc materialnych i zrobienia kariery, j k równ z b wy prz d r kcją śr d w k [Kieniewicz 1983a, s. 553; Kieniewicz 1983b, s. 163-164]. Z kolei wedle propagandy c r k j ludn ść przyn l ąc d w r twy tzw. p pólstwa po-d jm w ł w półpr cę z p w t ńc m n kut k n g prz z n ch terroru [Kieniewicz 1983a, s. 554555]. M n z uwa yć, z -m ń tw z -m n zl cht zcz góln -m cn z anga w ły ę w tę kcję n p dl gł śc wą n w ch dn ch z m ch, n L twie i Bi ł ru . P w t ńcz z r g z l l ch tn cy z t rytor ów p -z t łych -z b rów, r krutujący ę w -z k -z n -zych w r tw – w P zn ń k m byl t ub dzy m zk ńcy w , z ś w Galicji – ubodzy mieszczanie[Kieniewicz 1983a, s. 557].

P dkr śl jąc gr mny ntuzj zm częśc p ł cz ń tw p lskieg r z j g z ng w n w dz ł n p w t ńcz , n uc -kamy d f ktu, n w zy cy byl kł nn n r ć b w j r dz ny. J k p ł „G n c” w m ju 1863 r. „ zl chc c chł p w ą tak samo na podwodach p w t ńców, j k w ą M k l ”, tzn. dua-listyczn p t wy w równym t pn u d tyczyły w zy tk ch w r tw grup p ł cznych [K n w cz 1983 , . 559]. którzy dz dzi-c , w p m n l p w t ńdzi-cy, „n d w l n m n j dn j k piejki..., ani jednego konia, w zy tk trz b był wyryw ć łą” [Halicz 1955, s. 264265 przyp. 133]. którzy m jętn z m n prz -n l ę d m t lub z gr -n cę, z k l r pr z -nt -nc -n zych

5

42

w r tw p ł cznych, np. chł p czy m zcz n , n m l t k j m l w śc p z t w l , by utrzym ć r dz nę: pr c w ć, z br ć pl ny, br n ć d bytku ch ćby prz d gr b ą, n dl t g , by włą-cz ć ę d w lk [Kieniewicz 1983a, s. 559].

Polki w służbie styczniowego zrywu

Przed powstaniem kobiety br ły udz ł w m n f t cj ch, a po jego wybuchu – w mym p w t n u k ł n g [ ub ck 1922, . 103]. Z zwycz j k b ty dz wczęt rg n z w ły p n-taniczn k m t ty p m cy. Z k l dz c chł pcy, którzy n m gl w lczyć z względu n zbyt mł dy w k, p łn l funkcj g ńców, r zn zących „gryp y”, d kum nty, l ty, t w rzy zyl k n -pirat r m w cz p ru z n ę p m śc , by dwróc ć d n ch uw gę. Mł dz w ró n r dny p ób prób w ł prz zk dz ć r -wizj m, np. prz z dwróc n uw g , ukryc ób lub prz dmio-tów tp., w św ątyn ch l czn ucz tn czył w n b ń tw ch patriotycznych [W 66. rocznicę..., s. 1617]. K b ty t ły ę zcz -rym ntuzj tk m p w t n [K n w cz 1983 , . 553]. Oprócz teg , były p lęgn rk m , n ąc p m c t k w lasach, poma-gały ukryw ć r nnych w p wn c ch, mpr w z w ły zp t l am-bulanse [Dubiecki 1922, s. 106-107, 111]. Jako kurierki odpowia-d ły z t łą łączn ść k mun k cję z W r z wą, t k prz wo-z ły k r p nd ncję br ń wo-z b wo-zów p w t ńców d urwo-zędów; w j m j prz pr w dz ły t k n c m [ rą k w cz 1890, s. 179-186; Dubiecki 1922, s. 106-107, 109-110]. Przyg t wyw ły tzw. r kw zyty w j nn , c w ąz ł ę z gr mnym n bezpie-cz ń tw m, gdy zd rz ły ę wybuchy pr chu, np. w k m n cy krak w k j 7 rpn 1863 r. zg nęł k lk dz wcząt p dcz r -bien n b jów [ ub ck 1922, . 111]. P n dt m w lczyły z bron ą w ręku, j k H nryk Pu t wójtówn , któr j jc c p cho-dz ł z Węg r[Dubiecki 1922, s. 109-110].

Komitety, towarzy tw przyb r jąc ró n n zwy (np. p ątk , ątk ł p ń, p m c czy ątkumy), l p d bnym ch r ątkt rz p woływ n w m t ch c ł j P l k : Lw w , W ln , K j w , K m ńcu P d l k m, Żyt m rzu, Kr k w . Ob k t g zb r ły p n ądz , któr prz zn cz n n p m c w ęźn m, w lczącym, z ł ńc m, j ńc m, ch rym, r nnym w zp t l ch r z r dz n m p

-43

wy zych. P m g n p prz z p m c f n n wą, z kup br n , d -tarcz n ywn śc dz y d l ów, p m c wd w m sierotom p p w t ńc ch. Lw w nk utw rzyły K m t t w t P l k ch w Lw w . Rząd r d wy wy t w ł do nich nawet pismo z p dz ęk w n m. Z ktywnych lw w n k wym n ć m na: Fe-licję b r ką, St f n ę F l ką, Ludw k wą K ndratowicz wą (wdowę p Wł dy ł w Syr k ml ). W W r z wie, gdzie istn ł Komit t K b t R d Op kuńcz , ktywn były: J dw g Łu z-czew k , M r z M yk w k ch Iln ck , S w ryn z Ż chowskich Pruszak w (późń. uchl ń k )6 oraz Monika Dmitrijew, dodatko-w dodatko-wym n ć n l y rcyzę Żm ch dodatko-w ką czy P ul nę Kr kododatko-wododatko-wą [ rą k w cz 1890, . 179-186; Dubiecki 1922, s. 106-109; Grabiec 1921, s. 147].

W Krakowie utworzono Komitet Dam Opieki nad Rannymi. Zajm w ł ę n r b n m z p ów ywn śc wych r z przygo-towyw n m m t r łów p trunk wych [Wspomnienia chłopów..., s. 33]. Nazwisko Emilii Szcz n ck j w ą ę n t m t z organi-zacją kuchn p l w j n z m kuj w k j; k b ty ukryw ły rów-n r rów-nrów-nych, rg rów-n z w ły zp t l , t k zyły zt rów-nd ry [ u-biecki 1922, s. 106-107, 111; Polak 1982, s. 35]. Warto wspomn ć jeszcz ruc Łuk w czówn czy Z f R manowiczównie ( b z Lw w ), któr rg n z w ły d t wy b l zny, p trunków, n b jów (uprz dn j przyg t w w zy) r z prz mycały k resp nd ncję czy p m g ły w uc czk ch. P d ch zcz gólną p -ką zn jd w l ę w ęźn w r nn , p m g ły równ tzw. p lo-nym, np. anga ując ę w kcj uc czk . Odn ząc ę d w ęź-n ów, ęź-n l y z zęź-naczyć, prz bywali oęź-ni w straszęź-nych waruęź-nkach (brud, w lg ć, dór, plu kwy, z murowane okna w celach) bez względu na ich w k t n zdr w (r nn , n p łn pr wn , t rcy, t r z mł dz ) [ łyn Ch ł d ck 1928, . 15-16; W 66.

rocznicę..., s. 1516]. Z u ług kobiet (jak zauw K n w cz t k k

-biety lekk ch bycz jów w półpracow ły z wł dzami pow t ń-czym , m gły n zd byw ć nf rm cj d łnierzy rosyjskich, a d my publ czn r gul rn pł c ły p datek – Kieniewicz 1983a, s. 554]) k rzy t n zcz góln z mą; ch obszerne suknie um liwia-ły ukryc „n b zp cznych m teriałów”, w tym d kum ntów

44

motowska 1978, s. 250]7. Wspomniana Maria z Maykowskich Il-nick m ł r d g w ć Manifest z 22 styczn (przyn jmn j część) [Dubiecki 1922, s. 106; Kieniewicz 1989, s. 8; Kieniewicz 1983b, s. 143].

Jedność ponadzaborowa

P m c p w t n u zł równ d m zk ńców dwóch p z t łych z b rów. T mt j z pr , np. „ z nn k P zn ń k ”, włączył ę w dz ł ln ść g t cyjną n rz cz p w t n . P w t ł t m k m t ty w ró nych kr ch prz j w ły ró ną ktywn ść i wyk zyw ły ę ró ną kut czn śc ą. przykł d K m t t Łą-czyń k g wyd ł d zwę, w któr j wręcz n m w ł d z przesta-n kcj l d rprzesta-n śc w j z p w t przesta-n m, ch ć j dprzesta-n cz śprzesta-n ł zg dę n prz pr w dz n zb órk p n ę n j. L czn ch tn cy z W lk p l k ł tw p d l f rą r zt w ń Pru ków w f kc prz dyw l w w ęz n kch. W ęk zą p m kc wyśw dkczył K mit t K ń k g . W tym kr n du ą k lę rg n z w n p -m c -m t r lną, np. w p t c -mundurów, buw nnych l -m n-tów (rym rz , kuśn rz ). M t r ły t prz ch wyw n w m gazy-n ch, gazy-np. w P zgazy-n gazy-n u, kąd r gazy-nk m wyru z ły tr gazy-n p rty [Grot 1963, s. 84-87, 97-99; Polak 1982, s. 21-23, 25-26, 32-36].

Z k l K m t t z łyń k g był rg n z cją b d j n jlep j z rg n z w ną. P dz l ny z t ł n 6 kcj : f n n wą, w j -kową, pr w z wnętrznych, p l cj , pr y r z kr t r t. Sp śród znanych z d jących w n m p t c wym n ć m n m g z łyń k g , t k Łub ń k g , R czyń kiego. Jak poprzednio k m t t był dp w dz lny z d t wę przętu w j k w g , l i za p trz n w dz , w rbun k ch tn ków f rm w n d-działów ( t r n ę j wyp yć) r z zb órkę p d tku n rodowe-g . Z z br n p n ądz t r n ę d k nyw ć z kupu br n i amun cj , którą n tępn wy ył n d Król tw . W p w t ch i obwodach byli komisarze cywilni – c tydz ń kł d l n r p rty odn śn d p wz ętych dz ł ń – jak i wojskowi (odpowiedzialni z p n zbr jny). Ag t t r m n jczęśc j k zyw l ę k ę r z

7

Ramotowska [1978, s. 249-250] przyw łuj nf rm cję z „W d m śc P ters-bursk ch” z ług ch, j k k b ty p l k dd ły pr w p w t n w dz dzi-n łączdzi-n śc , m. dzi-n. dl t g , dzi-n p dl g ły r w zj m.

45

z n w n byw t l , którzy m gl p c ągnąć przykł d m [Gr t 1963, s. 89-90, 96-97; Polak 1982, s. 25-26, 32-36]. Ostatecznie p w ł n K m t t W lk p l k p d bnych c p prz dn zadaniach [Grot 1963, s. 102, 104; Guttry 1891, s. 115-116, Polak 1982, . 27]. Zd rz ły ę przyp dk f r p n ę nych d byw t l sto unk w m ł z m nych, j k f cj l tów z z r bk m cylu-jącym w kół 200–300 t l rów n r k, którzy n c l p w t ńcz wpł c l p 25–40 t l rów. Mn j z m n cz l dn cy t r l ę z za zczędz n p n ądz m dz ln ę wyp yć, ch ćby d k nując z kupu j dn j ztuk br n , by p t m prz kr czyć gr -n cę Król tw [Gr t 1963, . 92]. P m c m dyczną n t r n W lk p l k (w p t c ch ćby l z r tów w Wrz śn czy M ł ł w u) k rdyn w ł dr T f l M ł ck [Polak 1982, s. 35].

Pru y Z ch dn n t m t n t w ły wy k d ch dy z p -datku. Centralny Komitet Narodowy jeszcze przed wybuchem pow-st n gł ł r zp n p d tku n 2 l t , z t ł n t m z pł c ny prz d cz m, p d bn b z w ęk zych pr bl mów z pł c n drug pod t k z 1863 r. P n ądz t prz zn cz n n wy kw p w n oddz łów. u u ług pr w tr n p rtu br n dd l chł p , któ-rzy przewozili – n wł nych lub „dz dz c wych” w zach – br ń ukrytą w n . Równ m ddz ły w du j częśc kł dały ę z chł pów, w ntu ln dr bnych m zcz n. I tn ł n w t chł p k ddz ł K zubów p d w dzą chł p P tr Cz rl ń k g [Gr t 1963, s. 106-107].

Czy było warto?

„Do wolnej P l k (…) j dn tylk dr g (…) przez czerwo-n m rz krw !” [Kieczerwo-niewicz 1983a, s. 209]. Czy aby czerwo-na pewczerwo-no? Hist rycy t l z t n w ją ę n d c l w śc ą n wn śc ą powst ń. P d ć m n przykł d F nl nd , gdz n kut k prz o-bra ń, któr wyn k ły z I w jny św t w j, kr j un z l n ł ę d C r tw R yj k g . W k zuj ę przy tym n t , n d cho-dził d t k w lu f r p śród n w nn j ludn śc cyw ln j czy d zniszcz ń m t r lnych. P d bną wątpl w ść m n dn ść d powstania styczniowego. Jednak dochodzi chyba do nazbyt wielkiej krytyk p w t n tyczn w g , krytyk pr w dząc j n w t d tw rdz ń n gujących p trz bę bch dz n z r zm ch m 150. rocznicy wybuchu powstania [Энгельгард 2013, s. 531-532].

Ow-46

szem skutki, kons kw ncj m gły być n g tywn , n z w z m n ągnąć c l m l t rn -p l tyczn , m n być n przygoto-wanym bądź n wnym, w rząc w p m c ju zn ków. mn j n p w nn t prz ł n ć d n drzędn j, któr przyśw c ł -b m -b rącym udz ł w p w t n u, n ró nych zcz -bl ch, w ró n j f rm . jl p z św d ctw d ją t mu p t c , któr p m m w j c ny n g tywn j dn śn d c l w śc prz pr w dz n p w t n , t g , były prz c wn k m j g wybuchu – przyłącza-ły ę d ń w ró n j f rm z p czuc p tr tyczn g b w ązku. Ocen n p w t n tylk w k t g r ch „ p ku” w czy mś, n p wn n p l k m, nt r j t n d nt rpr t cją. W k ńcu c , którzy „chwyc l z br ń” w gł w ch m l w j d ły, p d bn j k t był z f rm w n m rm czy t g n. Wł dy ł w And r , czy gen. Zygmunta Berlinga – szeregowcy walczyli w pierwszej kolejn śc z P l kę, z wój l – m gl p pr w ć g ch ćby tylk uciek jąc z Zw ązku S w ck g – n t m t r zgrywk , któr zgrup w n „przy k m” t , n m ły wówcz dl z r g wych łn rzy w ęk z g zn cz n , cz m n p z t w n m n w t wyb ru, np. w ytu cj , gdy zbyt późn d w dz l ę f rmowa-n u w j k p d d wództw m g rmowa-n. Armowa-nd r , czy t przybyl rmowa-n miejsce zgrupowania za późn .

J k wyn k z p n J ck rtyz l , p l k ść (czy t j j ocal n ) z wdz ęcz my n j k zk l kr k w k j. yć m j dn k n l y n t p trz ć j k n n wy k run k, n wą „ tr t g ę prz trw n ”. Uk zyw n p w t ń tylk j k b z n wnych i niep trz bnych dz ł ń wyd j ę być j dn tr nną n l zą z uw g n m tyw cję ucz tn ków – w p rywy rc , których p ł m w k z ny wy j b d cz, p rywy p l k śc [Bartyzel 2013, . 188]. M n t dn ść d łów, j k w Piątym akcie Jana Dobr czyń k g (1962) m ł wyp w dz ć R mu ld Tr ugutt: „Przych dzą m nuty, k dy trz b (…) prz cz k ć. Trz b p d ć mę tw , by zd cyd w ć ę/p djąć d cyzję zm n tr t g . w ln prz dłu ć, prz c ąg ć b z n wn j w lk (?)” [cyt. za: Мотас 2013, s. 523].

Ot w k ą c prz d pr w w ku zn jduj ę wzm nk , któr wyd j ę być wytłum cz n m w j ytu cj . W Echach

z powstania styczniowego z 1922 r. czytamy: „ yły wpr wdz (…)

ty-47

czyły ę tylk Król tw K ngr w g , n b jm w ły w ch d-n ch dz ld-n c, gdy tymcz m ówcz d-n p k l d-n d-n tr c ły z czu z głęb wych uczuć c ł śc n z j p ń tw w j, przedroz-biorowej – w ęc u tęp tw czyn n z d w l ć n zd ł ły [pod-kr śl. – E. K.]”. [Dubiecki 1922, s. 45]. P l cy up m n l ę tą walką w j pr w : „R k 1863 był r zpaczliwym krzykiem zy n r du p l k g , n r du, który tym czyn m z d kum nt w ł, d ły j g ą d pt n , n czuj w b „d wn rc b c ”, n czuj w b „d wną w lk ść du zy” – p n w „Mł y z P dl ” w 1931 r. [cyt. z : Kur ś 2002, s. 110]. Jeszcze raz zwróćmy uw gę n t , j k n t m t n u p w t ń p n w pr polskiej w 1931 r.: „T krw w m nifestacje zadokum nt w ły, naród p l k yj , będz w lczył w pr w . Próby wywalcze-n wywalcze-n p dl gł śc wyrzuc ły wywalcze-n sprawiedliw ść tyr ń tw z bor-com, podn ły z ś duch n rodowego, w którym nurt w ł myśl n wych dą ń, n wych u lnych t r ń d dzy k n n p dl gł j ojczyzny – p w t n były chrzt m n r du, p budką b dźc m d dal zych w lk” [cyt. z : Kur ś, 2002, s. 110]. Dostrzegane to był n w t prz z ówczesnych Eur p jczyków – Serb Jakow Igniat ć „ bw n ł R j n yczenie asymilacj P l ków, mów ąc, (…) n w t j śl j [powstanie – E. K.] tłum ą, będz t f rmą wyra -nia protestu, sprzeciwu prz c w n ru z n u pr w P l ków (…). Polacy n ą t r wolucyjne potwory, zd cyd w l ę p w t ć z k -nieczn śc ... [podkreśl. – E. K.]. Walk P l ków j t pr w dl wą i szlachetną, tylk dz ęk n j m my zr zum ć, br t n p -win n być u br t n w ln k m, w w ln śc ł tw m n z l czyć r ny (...)” [cyt. z : Косич 2013, . 397]. P l cy m ł t być „d prowadzony d g rączk n ród/lud...” [Мотас 2013, s. 524]. O „ t n g rączk wym, w j k p p dł n ród” p ł t Białyn Ch ł d ck [1928, . 4].

Wnioski

Prz ch dząc d k nkluzj m n z uw yć un w r ln – zd j ę – dą n d uzy k n wł n j n z l n śc p ń tw w j, m n śc m dz ln g k n tru w n w j g bytu p l tyczn g j k n r du; n wy t rcz ł w g r dz ju ut n m w r m ch bc g rg n zmu p ń tw w g , tym b rdz j z ś t uczuc i dą n mu ły p głęb ć ę w kr ch zw ęk z nych represji.

48

K r luj t z ł w m , j k m ł wyp w dz ć ucz tn k p wsta-nia listopadowego: „In ur kcj n r dów t m m ją wój p czątek, gdz pr w dl w ść zd pt n , k ńczą ę t m, gdz n wola k n ... T wyr z c rp ąc j ludzk śc ” [cyt. za: Dubiecki 1922, s. 5]. J k p ł ub ck dz ł n ch R j n: „ w tydzon ę okruc ń tw z bój tw, l b w n ę p tęg w p mn ń, męcz ń tw p św ęc ń...” [Dubiecki 1922, s. 63]. Jednak wbrew t mu r d cy p m ęt l z ług ch, j k w ch cz ch prz d t w ł czyn p w t ńczy z tyczn 1863 r. k lkun tu późn j zych m ęcy. Tr k w t r nów, m g ły p l głych r z n l yt wycho-wan mł d g p k l n p prz z wp j n mu p m ęc powsta-n u tyczpowsta-n wym były yw prz z c ły kr s istpowsta-niepowsta-nia Polski odro-dzonej po roku 1918 [Białyn Ch ł d ck 1928, . 17-18; Kur ś 2002, s. 87-111]. Sp ł cz ń tw w ln j ju P l k tr zczył ę t k p wr c jących z z ł n czy m gr cj r z w t r nów p w t n . W publ k cj p św ęc n j k lejnej rocznicy zrywu wy-mien n z t ły n tępując rg n z cj : Zrz z n Op k ro-dow , T w rzy tw W t r nów z r ku 1863-4, Wojenna Pomoc Uczestn ków P w t n z r ku 1863-4. Ponadto Komitet k db ł up m ętn n r czn c w zy tk ch p w t ń, n cm nta-rzu Łycz k w k m w Lw w utw rz n bną kw t rę dl pow t ńców tyczn wych[W 66. rocznicę..., s. 16-17].

L kcj , j ką t n w ą w z lk dz ł n z prz zł śc (zwł zcz w k nt kśc bch dz n r czn c) pr w dz ę w za-sadzie do jednego – „P k l n ę zm n ją, l b w ązk w bec Ojczyzny ą z w z n zm nn ” [ ub ck 1922, . 63], ch ć oczyw śc przyb r ć m gą n jr zm t z f rmy w z l n śc d wyzw ń, którym n l y pr t ć p z mu r zw ju cywilizacyjne-g , n którym w jczyzn , j k c ły św t ę zn jdują [ łyn Ch ł d ck 1928, . 18; W 66. rocznicę..., . 6; Kur ś 2002, . 111; Dubiecki 1922, s. 8, 21-22, 130-131]. T k n przykł d w 1863 r. Angl cy r zp częl bud wę k l p dz mn j, Polacy natomiast z myślą przy zł j w ln j Ojczyźn w tyczn u t g 1863 r. chwycil z br ń wytrw l w lczyl pr c w l n rz cz p wodze-n t j kcj wodze-n p dl gł śc w j prz z k l jwodze-n dług m ąc . T , c dz j wyd j ę czyw t śc ą, k dyś był tylk m rz n m. tyczy t r zm tych dz dz n yc czł w k , ró nych zjawisk, pr c ów n n w p l tyczn j czy kultur ln j, z chodzących

49

w yc u p ł cznym g p d rczym. Szcz góln w doczne jest to w sferze technologicznej i w wynalazkach technicznych. Św t zmien ł w j bl cz , n b r jąc przy p z n w f rz wytwór-cz śc (r w lucj prz my ł w ), dą ąc d ud konalen ju tnie-jących n rzędz m zyn, tym mym uł tw n pr cy ludzkiej. W p r p ktyw yc m ł t ć ę przyj mn j z z . Tymcz m dl c łych p k l ń P l ków m rzeniem takim by-ł w ln Ojczyzn .

Bibliografia

Bartyzel J. (2013), 1863 – вместе в пропасть, [w:] Русский сборник. Исследования по истории России, т. XV, Польское восстание 1863 года, отв. ред. К. В. Шевченко, Москва.

łyn Ch ł d ck J. (1928), Wiązanka szczegółów z dziejów powstania styczniowego. Temata do odczytów, Lwów.

rą k w cz A. (1959), Wspomnienia czachowczyka z 1863 r., Lwów 1890 [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, oprac. I. Koberdowa, red. J. Dutkiewicz, Warszawa.

Dubiecki M. (1922), Echa z powstania styczniowego, Z m ść.

Eisenbach Artur, Z dziejów ludności żydowskiej w Polsce w XVIII i XIX wieku. Studia i szkice, Warszawa 1983.

Энгельгард Я. (Eng lh rd J.) (2013), Проф. Анджей Новак на идео-логическом фронте восстания, [w:] Исследования по истории России, т. XV, Польское восстание 1863 года, отв. ред. К.В. Шевченко, Москва.

Grabiec J. (1921), Powstanie styczniowe 1863–1864, Warszawa.

Grot Z. (1963), Rok 1863 w zaborze pruskim. Udział społeczeństwa pol-skiego w powstaniu styczniowym, P zn ń.

Guttry A. (1959), Pamiętniki lat 1845, 46, 47, P zn ń 1891 [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, oprac. Irena Koberdowa, red. J. Dutkiewicz, Warszawa.

Halicz E. (1955), Kwestia chłopska w Królestwie Polskim w dobie pow-stania styczniowego, Warszawa.

Kieniewicz S. (1953), Sprawa włościańska w powstaniu styczniowym, Wrocł w.

Kieniewicz S. (1983a), Powstanie styczniowe, Warszawa.

Kieniewicz S. (1983b), Warszawa w powstaniu styczniowym, Warszawa. Kieniewicz S. (1989), Manifest 22 stycznia 1863 roku, Warszawa. Косич П. (2013), Польское восстание 1863 г. в зеркале сербской

пе-чати, [w:] Русский сборник. Исследования по истории России, т. XV, Польское восстание 1863 года, отв. ред. К.В. Шевченко, Москва.

50

Kuraś M. (2002), Kultywowanie tradycji powstania styczniowego i jego uczestników na Podlasiu w okresie międzywojennym (1918–1939), „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, nr 2.

Мотас М. (Motas M.) (2013), Январское восстание в повестях Яна Добрачиньского, [w:] Русский сборник. Исследования по ис-тории России, т. XV, Польское восстание 1863 года, отв. ред. К.В. Шевченко.

Polak B. (1982), Wielkopolanie w powstaniu styczniowym 1863–1864, P zn ń.

Ramotowska F. (1978), Rząd Narodowy Polski w latach 1863–1864 (skład, organizacja, kancelaria), Warszawa–Łódź.

Szczechura T. (1962), Ruch chłopski w walce o ziemie 1861–1864, War-szawa.

W 66. rocznicę powstania styczniowego 1863–1929, Lwów 1929.

Wspomnienia chłopów powstańców 1863 roku, pr c., prz dm wą ko-m nt rz ko-m p trzył El g u z K zł w k , Kr ków 1983.

Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863-1864, t. 2, Lwów 1890.

Żychl ń k L. (1959), Pamiętnik byłego dowódcy Dzieci Warszawskich i byłego naczelnika sił zbrojnych powiatów warszawskiego i raw-skiego, P zn ń 1885 [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, oprac. Irena Koberdowa, red. J. Dutkiewicz, Warszawa. Загорнов А. (2013), Восстание 1863 года и официальный

право-порядок, „Белорусская Думка”, № 4.

„They were dressed in grey rags”. Dreams of the January uprising (1863–1864) insurgents and civilians

The theme of this paper is consider the January uprising from the civilian and military perspective. The Polish insurrectionary army was shown from the standpoint of a common soldier. It presents political, social and econo-mic issues, such as: the attitude of the Polish society towards the insur-gents, the role of women and involvement of the clergy in the uprising or uprising's activities from other Polish territories.

Key words: Poland, Independence, January uprising 1863–1864 INFORMACJA O AUTORZE

Klimczak Ewelina W., magister,

Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. Obszar badawczy: historia Pol k św t w XIX-XXI w.

E-mail: ewelinqak@onet.eu

ABOUT THE AUTHOR Klimczak Ewelina W., Master of

Arts, The Jan Kochanowski Univer-sity (Kielce, Poland). Scientific inte-rests: History of Poland and World History (19th–21th century)