"Żywy człowiek, żywy język, pełnokrwiste fakty"

"Żywy człowiek, żywy język,

pełnokrwiste fakty"

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5 (58), 125-143

1999

Interpretacje

Andrzej ZAWADZKI

„Żywy człowiek, żywy język, petnokrwiste fakty"

Pisarstwo antropologiczne

Bronisława Malinowskiego

Początki działalności naukowej i pisarskiej Bronisława Malinowskiego zbie-gają się w czasie z kresem filozoficznej i krytycznej aktywności Stanisława Brzo-zowskiego; w r. 1911 zaczyna ukazywać się w czasopiśmie „ L u d " obszerne

stu-Przyjęto lokalizację cytatów z dzieł Malinowskiego: Argonauci Zachodniego Pacyfiku.

Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei (dalej w tekście: A), pod red.

i z posłowiem A. Waligórskiego, tłumaczyli Barbara Olszewska-Dyoniziak i Sławoj Szynkiewicz, Warszawa 1967;/! Diary in the Strict Sense of the Term, Preface by Valetta Malinowska. Introduction by Raymond Firth. Transi, by Norbert Guterman, London 1967; reszta cytatów za wydaniem Dziel, Warszawa 1980-1990: D I = Wierzenia pierwotne

i formy ustroju społecznego. O zasadzie ekonomii myślenia, teksty na nowo przejrzał, wstępem

i przypisami opatrzył Andrzej K. Paluch; D II = Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich o r a z D I I I = Zycie seksualne dzikich w Pólnocno-Zachodniej Melanezji. Miłość, małżeństwo

i życie rodzinne u krajowców z Wysp Trobrianda Brytyjskiej Nowej Gwinei, przełożyli Józef

Chałasiński i Andrzej Waligórski; D IV = Ogrody koralowe i ich magia. Studium metod

uprawy ziemi oraz obrzędów towarzyszących rolnictwu na Wyspach Trobrianda. Opis ogrodnictwa, przełożył Antoni Bydłoń, redakcja naukowa Andrzej K. Paluch; vol. 1,2; D

V = Ogrody koralowe i ich magia. Studium... Język magii i ogrodnictwa, przełożyła Barbara Leś, redakcja naukowa Andrzej K. Paluch; D VII = Mit, magia, religia, przełożyły Barbara Leś i Dorota Praszałowicz. Podstawowe informacje, dotyczące antropologii Malinowskiego, zostały zaczerpnięte z prac: Man and Culture. An Evaluation of the Work of

Bronisław Malinowski, ed. by Raymond Firth, London 1957; Krzysztof Jarosław Brozi Antropologia funkcjonalna Bronisława Malinowskiego, Lublin 1983; Między dwoma światami - Bronisław Malinowski. Materiały z międzynarodowej sesji naukowej upamiętniającej stulecie narodzin B. Malinowskiego, Kraków 25-27 września 1984; Antropologia społeczna Bronisława Malinowskiego, praca zbiorowa pod red. Marioli Flis i Andrzeja K. Palucha, Warszawa

d i u m - recenzja z pracy Frazera Totemism and Egzogamy, jedna z pierwszych prac naukowych przyszłego autora Argonautów Zachodniego Pacyfiku. Można wskazać na co n a j m n i e j trzy cechy postawy ogólnometodologicznej, wspólnej obu myśli-cielom i, jak wolno przypuszczać, f u n d a m e n t a l n e j także dla teoretycznej świado-mości m o d e r n i z m u . Po pierwsze, odrzucenie p a r a d y g m a t u genetyczno-ewolu-cjonistycznego, z jego imperatywem poszukiwania źródeł, początków tego, co pierwsze i oryginalne: „Nic bezpłodniejszego niż myśl o początku, gra w słowa, zawsze już tylko retoryka, literatura, poemat, z a k l ę c i e " - pisał Brzozowski w

We-y

ach ;

Trzeba jednak jasno zdać sobie sprawę z tego, że wszelkie zgadywanie czy spekulacja na temat pochodzenia czy pierwszych początków jakiegoś zjawiska musi być rygorystycz-nie wyeliminowana z tego typu empiryczno-terenowego opracowania etnograficznego (A, s. 182)

- pisał Malinowski w Argonautach Zachodniego Pacyfiku, zaś w przedmowie do trze-ciego wydania Życia seksualnego dzikich wyznawał:

Przestałem bowiem być doktrynerem ewolucjonizmu i wolę z góry odrzucić wszelkie spekulacje na temat „powstania" małżeństwa czy czegokolwiek innego, niż choćby nawet pośrednio dorzucać do nich uzupełnienia;

stałem się o wiele obojętniejszy na problemy genetyczne - tzn. problemy genezy, poj-mowanej w sposób dość naiwny, tak jak to czyniłem w mych dawniejszych pracach (D II, s. 121);

po drugie, odrzucenie pojęcia czystego faktu, uznanego za wtórny wobec wartości (Brzozowski) oraz metody, teorii (Malinowski) i, w konsekwencji, przyjęcie pry-matu relacji nad faktem:

Wszystko oznacza się w stosunku do czegoś, co samo znowu jest oznaczanem przez ten sam, tylko o d w r ó c o n y stosunek: rzeczywistość jest czemś i r r a c j o n a l n e m3

- stwierdzał autor Idei;

Nie muszę tu podkreślać, że wartość tej monografii polega nie tyle na przedstawieniu w niej izolowanych faktów i aspektów, ile na dokonaniu analizy ich wzajemnych związków i w z a j e m n e j zależności

- pisał autor Ogrodów koralowych (D IV, s. 652); po trzecie wreszcie, przyjęcie za przedmiot analiz rzeczywistości społecznej i kulturowej, różnorodnych s t r u k t u r

2/ Zob.: S. Brzozowski Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej, Lwów 1910, s. 460.

i kształtów, które przybierała, zaś za najogólniejszą dyrektywę metodologiczną -kategorii interpretacji, rozumienia historycznych (Brzozowski) oraz prehistorycz-nych (Malinowski) form życia. Ponieważ „nagie fakty" nie istnieją, są zawsze dane w pewnych strukturach, relacjach, odniesieniach oraz w konkretnym, kulturo-wym kontekście (D IV, s. 474 - przypis 5), którego rola w poprawnej analizie pod-kreślana jest wielokrotnie (m.in. D II, s. 9 5 , 1 2 4 , 1 4 1 ; D IV, s. 390)4, zadaniem ba-dacza jest nie tyle gromadzenie danych, ile ujawnianie znaczeń (D IV, s. 473), czy też wręcz nadawanie znaczeń (D IV, s. 581), zawsze pochodnych wobec całościo-wego porządku, w którym f u n k c j o n u j ą5.

Obu myślicieli łączy jednak nie tylko wspólna postawa metodologiczna, lecz także, jak się wydaje, konsekwencje, jakie obaj wyprowadzają z niej dla rozumie-nia statusu tekstu filozoficznego oraz naukowego. Podważenie wiary w rzeczywi-stość obiektywną, intersubiektywnie komunikowalną, istniejącą uprzednio wobec obserwatora i niezależnie od niego powoduje, że dyskurs o rzeczywistości traci swój charakter transparentny, nie tyle odtwarza ją, ile współtworzy i kreuje, staje się więc, w istocie, zespołem chwytów retorycznych, tekstem literackim, ekspo-nującym, jak w przypadku Brzozowskiego, swą gatunkowość i metaforyczność, lub też, jak w przypadku Malinowskiego, przeradza się w narrację, opowieść (D II, s. 147; DIV, s. 3 8 , 1 0 9 , 1 4 3 , 6 5 1 , 6 8 4 ) , w której „każda istotniejsza obserwacja etno-graficzna jest zawsze w jakiś sposób wypracowana" (D II, s. 474), stanowi więc efekt konstrukcyjnych zabiegów podmiotu, który sam także stosuje różne strategie autokreacji.

y Ten kontekstualizm kulturowy odgrywa też znaczącą rolę w Malinowskiego koncepcji języka: „Mowa, z kolei, jest pozbawiona znaczenia, gdy występuje bez kontekstu działania, z którym jest powiązana" (D V, s. 37). Język nie odtwarza uprzednich wobec niego procesów myślowych, intelektualnych, lecz pełni aktywną, pragmatyczną funkcję w społecznej i kulturowej praxis: „Największym jednak błędem jest wyobrażenie sobie, że język jest procesem, który przebiega równolegle z procesami intelektualnymi i że jest ich dokładnym odpowiednikiem oraz że funkcją języka jest odzwierciedlanie lub powielanie rzeczywistej zawartości intelektu człowieka w formie wtórnych ciągów odpowiedników słownych. W rzeczywistości zasadniczą funkcją języka nie jest wyrażanie myśli lub powielanie procesów intelektualnych, ale raczej odgrywanie aktywnej, pragmatycznej roli w zakresie ludzkich zachowań" (D V, s. 35). Na temat Malinowskiego filozofii języka zob.: J. Szymura Bronisława Malinowskiego „etnograficzna

teoria języka", w: Antropologia społeczna Bronisława Malinowskiego. W pracy tej

podkreślony został prekursorski charakter poglądów Malinowskiego wobec koncepcji Wittgensteina oraz Austina.

5/ Prace poświęcone rekonstrukcji teoretyczno-metodologicznych podstaw antropologii Malinowskiego wskazują przede wszystkim na inspirację empiriokrytycyzmem, pragmatyzmem, scjentyzmem oraz neokantyzmem marburskim; zob.: E.R. Leach The

epistemological Background to Malinowski's Empiricism, w: Man and Culture. An Evaluation of the Work of Bronisław Malinowski, s. 127; A. Flis Filozofia krakowska i kształtowanie się poglądów naukowych Malinowskiego, w: Antropologia społeczna Bronisława Malinowskiego,

Uczony, kochanek, esteta.

O Dzienniku Bronisława Malinowskiego

P o d o b n i e j a k B r z o z o w s k i , t a k ż e t w ó r c a e t n o g r a f i c z n e g o f u n k c j o n a l i z m u p o z o -s t a w i ł p o -s o b i e n i e p u b l i k o w a n y za ż y c i a i n i e p r z e z n a c z o n y d o d r u k u p a m i ę t n i k7. W y d a n y w 1967 r. Diary B r o n i s ł a w a M a l i n o w s k i e g o , p i s a n y w k i l k u j ę z y k a c h -m . i n . p o l s k i -m , a n g i e l s k i -m , f r a n c u s k i -m , n i e -m i e c k i -m , k i l k u j ę z y k a c h t u b y l c z y c h , a t a k ż e , w n i e w i e l k i c h p a r t i a c h , p o ł a c i n i e i p o g r e c k u , w y w o ł a ł n i e m a ł ą s e n s a c j ę w k r ę g a c h n a u k o w y c h , p r z e d e w s z y s t k i m z p o w o d u k i e r o w a n y c h w c i ą ż p o d a d r e -s e m k r a j o w c ó w i n w e k t y w i n i e w y b r e d n y c h e p i t e t ó w , m ą c ą c y c h z n a n y z m o n o g r a f i i t e r e n o w y c h o b r a z b a d a c z a , a t a k ż e z p o w o d u p r z e n i k a j ą c e j c a ł e d z i e ł o e r o t y c z n e j a t m o s f e r y8. P r z e d m i o t e m d z i e n n i k o w e j n a r r a c j i s t a j ą się w s z y s t k i e a s p e k t y e g z y s t e n c j i , o d p r z e ż y ć m i s t y c z n y c h , w k t ó r y c h p o d m i o t d o ś w i a d c z a ś w i a t a , r z e c z y w i s t o ś c i j a k o

6// Podczas pisania tego szkicu zaczęły ukazywać się także Malinowskiego Dzienniki

1908-1913. Zeszyt pierwszy oraz komentarz do niego Grażyny Kubicy-Heller w:

„Konteksty. Polska Sztuka Ludowa" 1998 nr 1. Na temat Diary zob.: J. Clifford Conrad

and Malinowski: On ethnografic Self Fashioning, w: tenże Predicament of Culture. XX-Century ethnography, literature and art, Harvard University Press 1994 oraz Clifford

Geertz Zaświadczające ja. Dzieci Malinowskiego, w: „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa" 1998 nr 1. Przekład polski artykułu Jamesa Clifforda, dokonany przez Macieja Krupę

(.Samokreacja etnograficzna: Conrad i Malinowski), w: „Konteksty. Polska Sztuka Ludowa"

1982 nr 3-4 oraz w: Postmodernizm. Antologia przekładów, pod redakcją Ryszarda Nycza, Kraków 1997. Prace Clifforda oraz Geertza świadczą o podobnej, jak w przypadku recepcji Brzozowskiego, zmianie w odczytaniu pism Malinowskiego: od prac skupionych na rekonstrukcji koncepcji kultury, metodologii etc. - do analizy samego dyskursu etnograficznego, sposobów, w jakie konstruuje on podmiotowość - zarówno badacza jak i badanych - a także wizję lokalnej kultury. Atrakcyjność Diary z tego punktu widzenia nie podlega wątpliwości. Nacisk, położony przez Clifforda na polifoniczność Diary, wielość tekstowych ról jego podmiotu oraz na specyficzne strategie konstruowania lokalnej rzeczywistości kulturowej, która nigdy nie jest dana w swej czystej, niezmąconej źródlowości i inności (s. 95), zbliża tę koncepcję do poglądów Gianni Vattimo, który, w polemice z R. Rortym, wskazywał, iż to, co inne, jest dane zawsze jako

skontaminowane, w sytuacji marginesu, getta; zob.: G. Vattimo La fine delia modernité, Garzani editore 1991, rozdz. Hemeneutica e antropologia.

Gerald Geison w pracy The private science of Louis Pasteur, Princeton University Press 1995, s. 11-16 pisze o rosnącym wśród historyków nauki i socjologów wiedzy zainteresowaniu dla dzienników uczonych, notatek, laboratoryjnych zapisków etc., których nie traktuje się już jako marginalnych, podrzędnych, czysto osobistych dokumentów „wiedzy prywatnej", pozbawionych solidnego, naukowego statusu, lecz jako istotne źródła, pozwalające zaobserwować rolę retorycznych i literackich strategii w tworzeniu nauki.

Andrzej Paluch {Wstęp..., s. 17) utrzymuje, iż obraźliwy w angielszczyźnie epitet niggers (czarnuchy) jest rezultatem błędnego tłumaczenia nie nacechowanego w języku polskim rzeczownika „Nigrowie".

caiości, jedni obdarzonej sensem t r a n s c e n d e n t n y m , a także wchodzi w kontakt z Absolutem, pojmowanym albo w sposób negatywny, jako pustka absolutna (D, s. 158), albo też jako swoista pełnia bytu, „Absolutny Ocean" (D, s. 235), istniejący poza obszarem doświadczenia empirycznego, aż po sferę tego, co codzienne, try-wialne, całkowicie osobiste, jak choćby czynności fizjologiczne. Nawet te ostatnie jednak tracą w dzienniku swą „niewinność" oraz charakter czysto naturalistyczny, stają się bowiem pretekstem do refleksji, poświęconej możliwości bezpośredniego kontaktu z przyrodą (D, s. 151).

Pomimo czysto prywatnego, p r z y n a j m n i e j w intencji autorskiej, charakteru

Diary, jego podmiot p o d e j m u j e nieustannie wysiłek autokreacji, konstruowania

swego tekstowego „ja", czyniąc to często w sposób jawny, łatwy do zrekonstruowa-nia, gdyż nawiązujący, przeważnie, do rozpoznawalnych i wyraźnie określonych modeli. Stylizacja podmiotowa przybiera różne postaci; niekiedy jest to nawiąza-nie do konkretnego literackiego wzorca, jak w przypadku powieści Dostojewskie-go, f u n k c j o n u j ą c y c h tu jednak jako pewna spetryfikowana i dość ogólnikowa kon-wencja „dostojewszczyzny", uznana za wystarczająco czytelną, by nie wymagała sprecyzowania i służąca wielokrotnie charakteryzowaniu zwłaszcza gwałtownych reakcji emocjonalnych, krańcowych odczuć („nastroje à la Dostojewski", D, s. 151) oraz zachowań podmiotu (D, s. 105, 122,196)9. Podobną f u n k c j ę przejrzy-stego i łatwo komunikowalnego wzoru, za pomocą którego narrator określa reakcje własne, pełnią powieści Stevensona (D, s. 162).

Niekiedy zaś przywoływane są współczesne klisze kulturowe, stereotypy, obie-gowe pojęcia, zaczerpnięte z literatury, lecz na tyle samodzielne, że f u n k c j o n u j ą c e także poza konkretnym kontekstem literackim, jak również pewne mity kulturo-we. Za przykład służyć może pojęcie Stimmungu, wykorzystywane dla scharaktery-zowania melancholijnych odczuć (D, s. 87), stanów psychicznych bliżej nie okre-ślonych oraz trudnych do analizy (D, s. 135), specyficznej atmosfery związanej z pewnymi miejscami (D, s. 171). Z n a m i e n n e jest także porównanie zerwania Ma-linowskiego z Witkacym do zerwania Nietzschego z Wagnerem (D, s. 34).

Żywioł stylizacji o b e j m u j e także liczne w Diary opisy przyrody, które w swych rysach podstawowych są, jak się wydaje, budowane zgodnie z regułami poetyk im-presjonistycznych. W partiach opisowych d o m i n u j ą , w sposób zdecydowany, wra-żenia wzrokowe oraz kolorystyczne, częste są również doznania synestezyjne, w których kolory postrzegane są jak wrażenia słuchowe (D, s. 67) oraz dźwięki mu-zyczne (D, s. 125).

Próby uchwycenia chwili, tego, co ulotne, nietrwałe, przemijające, powodują pewne rozchwianie obrazu, zastąpienie przedmiotu trwałego, stabilnego, obdarzo-nego wyraźnymi k o n t u r a m i - bliżej nie określoną impresją, „cieniami

rzeczywi-9 / Na temat recepcji utworów Dostojewskiego w literaturze polskiej przełomu XIX i XX

wieku zob. m.in. następujące prace: Telesfor Późniak Dostojewski a modernizm polski oraz Franciszek Siedlecki Dostojewski w kręgu pisarzy polskich, w: „Przegląd Humanistyczny" 1971 n r 5; Janina Kulczycka-Saloni Dostojewski w Polsce, w: „Miesięcznik Literacki" 1972 nr 3.

stości" (D, s. 90), „fantomami rzeczywistości" (D, s. 98), w których granice pomię-dzy tym, co realne, a tym, co wyobrażone, okazują się płynne.

W dzienniku Malinowskiego natura poddana jest nieustannie procesowi estety-zacji, uwagę podmiotu przyciąga to, co w niej malownicze i co mieści się w katego-rii pittoresque. Stosowana obficie metaforyka teatralna: „spektakl gór i wysp" (D, s. 60), „dekoracje nocy tropikalnych", „amfiteatr lasu kokosowego" (D, s. 157) -świadczy jednoznacznie o traktowaniu przyrody jako swego rodzaju dzieła sztuki, pièce de theatre, starannie wyreżyserowanej i odgrywanej przed widzem-konese-rem.

Rzeczywistość przyrodnicza oraz społeczna, otaczająca przedmiot Diary, jest postrzegana dwojako, staje się bowiem zarazem przedmiotem percepcji intelektu-alnej i doświadczenia naukowego, dążącego do obiektywnej analizy oraz do wydo-bycia i opisania jej podstawowych struktur, jak również percepcji estetycznej oraz doświadczenia artystycznego (D, s. 129, 236). To ostatnie pojęte jest tutaj jako bierna kontemplacja i rejestracja wrażeń, przy celowo m i n i m a l n y m udziale opera-cji intelektualnych, porządkujących i zniekształcających to, co doświadczane w sposób bezpośredni:

Przyjemność nowych wrażeń - nienapięta świadomość, gdzie fale rzeczy nowych, każ-de dobrze określone w swej indywidualności, napływają ze wszystkich stron, l a m i ą się, m i e s z a j ą , z n i k a j ą . Przyjemność podobna do słuchania nowej muzyki lub też odczuwania nowej miłości: obietnica nowych doświadczeń. [D, s. 253]

Rola wyrafinowanego estety, poszukującego wciąż nowych, subtelnych do-świadczeń i postrzegającego rzeczywistość w kategoriach estetycznych, powoduje jednak, w sposób nieuchronny, zamknięcie narratora w kręgu doświadczeń dostęp-nych Europejczykowi. Poświęcając wiele wysiłku opisowi trobriandzkich krajo-brazów, w istocie nie widzi ich wcale, jest bowiem zdolny do dostrzeżenia tam jedy-nie tego, co już znane i oswojone, bo przypominające - wybrane zresztą raczej ste-reotypowo - elementy pejzażu polskiego: Hel (D, S. 76), Saską Kępę (D, s. 262), Zakopane (D, s. 254), krajobrazy nadwiślańskie (D, s. 91,251) oraz włoskiego: Ne-apol (D, s. 49) i Palermo (D, s. 97); nawet jeden z trobriandzkich informatorów przypomina narratorowi Achillesa z rysunku Wyspiańskiego (D, s. 146).

Ta charakterystyczna cecha stylistyczna świadczy tyleż o przywiązaniu do oj-czyzny i nostalgii za nią, ile o intelektualnej porażce, niemożności zbudowania no-wego języka opisu, który byłby zdolny do uchwycenia tego, co w rzeczywistości Wysp Trobriandzkich niepowtarzalne, indywidualne i odmienne. Choć więc Diary rozpoczyna się od charakterystycznego gestu zerwania z przeszłością, symbolicz-nego unieważnienia wypadków uprzednich wobec narracji: „1 września rozpo-częła się nowa epoka w moim życiu: samodzielna ekspedycja w tropiki" (D, s. 3), choć kreuje Wyspy Trobriandzkie jako swego rodzaju terra nova, obszar, którego czas oraz przestrzeń sytuowane są w wyraźnej opozycji do czasu i przestrzeni świa-ta cywilizowanego, to jednak pełne doświadczenie inności okazuje się dla narrato-ra niedostępne.

„Wyobcowanie stylistyczne", niezdolność do postrzegania i opisania rzeczywi-stości obcej inaczej niż za pomocą konwencji, metafor, porównań zaczerpniętych z własnego kręgu kulturowego, staje się z n a m i e n n ą figurą alienacji duchowej, po-czucia obcości, które nie opuszczało narratora Diary przez cały czas pobytu na Tro-briandach: „Problemy etnograficzne nie z a j m u j ą mnie w ogóle. W istocie żyję poza Kiriwiną, chociaż silnie nienawidzę w a r u n k ó w " (D, s. 264).

Podstawowym motywem autoprezentacji podmiotu w Diary jest właśnie do-świadczenie alienacji, a także dodo-świadczenie wewnętrznych antynomii, powo-dujące zachwianie, osłabienie poczucia tożsamości oraz stabilnej pozycji „ja". Wątek ten pojawia się już na samym początku dziennika, w notatce stanowiącej za-pis snu autoerotycznego, w którym podmiot występuje jako swój własny partner, a więc w t r u d n o uchwytnej grze tożsamości i nietożsamości (D, s. 12-13).

N a r r a t o r doświadcza również poczucia alienacji językowej oraz etnicznej, obawy przed wyobcowaniem z polskości na s k u t e k planowanego małżeństwa z Angielką (D, s. 174), przede wszystkim j e d n a k - alienacji cywilizacyjnej. Stąd też wielokrotnie na kartach Diary pojawiają się skargi n a r r a t o r a na złe samopo-czucie wśród tubylców, na niemożność nawiązania z nimi k o n t a k t u , zarówno służącego celom naukowym, jak i bardziej osobistego, towarzyskiego, a także, wyrażane wprost i niekiedy w sposób dość drastyczny, świadectwa niechęci czy nawet wręcz pogardy dla Trobriandczyków, silnie k o n t r a s t u j ą c e z zasadniczo ciepłym, pełnym sympatii tonem wypowiedzi o krajowcach, znanym z monogra-fii terenowych.

Nie jest t r u d n o dostrzec liczne, różnorodne sprzeczności w wizerunku narrato-ra Diary; decydują one w poważnym stopniu o dynamice jego autoprezentacji. Z jednej strony, doświadczeniem podmiotu staje się zanik „ja", jego utożsamienie się z rzeczywistością zewnętrzną, wyrażone w postaci krótkiej, lakonicznej uwagi: „rozpuściłem się w krajobrazie" (D, s. 82), jak też w postaci dłuższej, rozbudowa-nej autoanalizy, której tematem jest transfer świadomości na przedmiot, anihila-cja wolicjonalnej strony osobowości, interpretowana jako epifenomen procesów fi-zjologicznych oraz całkowita koncentracja jedynie na tym, co odczuwane bezpo-średnio, na doznaniach somatycznych: „Leżałem jak w eutanazji, koncentrując się na statku. Utrata odczuć subiektywnych, pozbycie się woli (odpływ krwi z mó-zgu?), odczuwanie tylko pięciu zmysłów i ciała (przez doznania) powoduje bezpo-średnie stopienie się z otoczeniem. Miałem wrażenie, że byłem buczeniem okręto-wego silnika; czułem ruchy statku jako moje własne - to ja podskakiwałem na fa-lach i przebijałem się przez nie" (D, s. 34).

Dobitnym kontrastem dla tych mistycznych czy też ęuasf-mistycznych doznań zaniku tego, co indywidualne, subiektywne, są zapiski świadczące o bardzo silnym skupieniu się przez narratora na ego indywidualnym, wyrażającym się choćby w podkreślaniu własnej wartości, w przekonaniu o ważności własnej pozycji za-równo w społeczności białych: „Ogólnie, odkąd opuściliśmy Brisbane, świado-mość, że jestem kimś, jednym z najważniejszych pasażerów na pokładzie" (D, s. 6), jak i w społeczności trobriandzkiej, w której jednak pozycja ta jest raczej

odgrywa-na, inscenizowaodgrywa-na, reżyserowaodgrywa-na, aby utożsamić się z potępianym, zresztą, w in-nych miejscach dziennika osobowym wzorem białego kolonizatora, sahiba (D, s. 8), lub też by zdobyć poczucie wyższości, stworzyć wrażenie dominacji nad kra-jowcami przez traktowanie ich w sposób protekcjonalny: „Przyjemne poczucie, że jestem teraz panem wioski z moimi własnymi «chłopcami»" (D, s. 235).

W Diary można odnaleźć znacznie więcej takich rysów, świadczących o nieko-herencji wizerunku podmiotu. Stany ekstatyczne, odczucie bliżej nie sprecyzowa-nej joie de vivre (D, s. 52, 125, 145, 257) sąsiadują tu ze wzmiankowaną wielokrot-nie, stanowiącą wręcz lejtmotyw zapisków Malinowskiego, depresją i m o m e n t a m i bardzo złego samopoczucia (D, s. 28,74,98), a także z poczuciem pustki wewnętrz-nej (D, s. 158,160,187,197, 226,271), które przeradza się niekiedy w przekonanie o głębokim kryzysie duchowym, a nawet w pragnienie śmierci (D, s. 197), czy też w odczucie nieistotności własnej egzystencji, utraty życiowego g r u n t u (D, s. 198). Deklaracjom o potrzebie silnej osobowości, odnalezienia czy może raczej stworze-nia w sobie c e n t r u m , trwałego jądra podmiotowości, towarzyszą częste wzmianki o dezorganizacji i rozstroju „ja" (D, s. 168, 264), o niezdolności do pracy oraz do podjęcia jakichkolwiek konstruktywnych działań (D, s. 35, 66), o utracie kontroli nad sobą i swoim zachowaniem (D, s. 131).

Z n a m i e n n ą niespójnością naznaczony jest także obraz kobiety, złożony, wielo-aspektowy i, jak się wydaje, pełniący w Diary f u n k c j ę nader istotną, choć może niełatwo dostrzegalną na pierwszy rzut oka. Rola kochanki idealnej i czystej, przedmiotu marzeń oraz tęsknoty zarezerwowana jest wyłącznie dla Elsie R. Mas-son, przyszłej żony Malinowskiego: „jej ciało jest sakramentem miłości" (D, s. 113). Ten idylliczny obraz burzą jednak „ b r u d n e myśli à la Casanova" (D, s. 121), od których narrator nie może uwolnić się, nawet pisząc list do narze-czonej, a także dość niewybredne zachowania erotyczne, których obiektem stają się inne kobiety (D, s. 112,207,256). Na biegunie przeciwnym z n a j d u j e się kobieta animalna, która pociąga swą pierwotnością i wulgarnością, a jednocześnie budzi lęk: „młode kobiety, ciemne, z ogolonymi głowami, jedna z nich nakuwukwabuya ze zwierzęcą, wulgarnie zwierzęcą twarzą. Drżę na myśl o kopulowaniu z nią" (D, s. 177), a także staje się przedmiotem połączonego z melancholią, bo skazanego na niespełnienie pragnienia, które wydobywa się na m o m e n t spod cywilizacyjnych zakazów, by jednakże ulec natychmiastowemu stłumieniu przez odesłanie jego przedmiotu do sfery „niskiej", czysto biologicznej, zwierzęcej: „Pięknie, subtelnie zbudowana dziewczyna szła przede mną. Obserwowałem mięśnie jej pleców, figu-rę, nogi, i piękno jej ciała, tak bardzo ukryte dla nas, białych, fascynowało mnie. Prawdopodobnie nawet będąc z własną żoną, nie będę miał możliwości oglądania gry muskułów tak długo, jak u tego zwierzątka" (D, s. 255).

Erotyka w Diary jest więc ściśle związana z doświadczeniem transgresji, prag-nienie czerpie swą siłę i dynamikę z przekraczania - p r z y n a j m n i e j w sferze wy-obrażonego - kulturowych norm i zakazów. Przedmiotem pożądania ze strony nar-ratora staje się żona przyjaciela, a więc kobieta niedostępna na mocy społecznych konwencji (D, s. 165), zaś jeszcze bardziej drastycznym przełamaniem

cywiliza-cyjnych i etycznych tabu jest samo dopuszczenie myśli o popełnieniu gwałtu na kobiecie, z którą narrator spotykał się jeszcze w Anglii (D, s. 68).

Z tej dychotomii amor sacer - amorprofanus dość wyraźnie wyłamuje się bogaty i złożony obraz matki. Z postacią tą związane jest prawdziwe przywiązanie (D, s. 41), poczucie troski (D, s. 52), często pojawiający się niepokój o jej los podczas działań wojennych na terytorium Polski (D, s. 22, 59,165). Oprócz tych pozytyw-nych i, by tak rzec, mieszczących się w społecznej konwencji odczuć, wydaje się, że matka budzi także w narratorze niejasne poczucie winy, związane ze sferą seksu-alną. Myśl o matce pojawia się bowiem w dość zaskakującym kontekście wspo-m n i e ń o dawnej kochance, stanowiącej przede wszystkiwspo-m przedwspo-miot fizycznego pożądania: „Wciąż kocham [...] - ale nie świadomie, nie wprost; zbyt mało ją znam. Ale fizycznie - moje ciało tęskni za nią. Myślę o Matce [...] niekiedy [...]" (D, s. 16). W najciekawszych bodaj zapiskach poświęconych matce, dokonanych już po jej śmierci i kończących dziennikową narrację, postać ta urasta do roli sym-bolu pełni duchowej i egzystencjalnej, budzącego w narratorze poczucie winy z wodu woli uniezależnienia się, odrębności, indywidualizacji oraz pragnienie po-wrotu, zjednoczenia się z archetypem, pozbycia się ciężaru istnienia jednostkowe-go: „Dziwne uczucie - iść do Matki, połączyć się z nią w nicości. Wspominam rze-czy, które zwykła mówić o śmierci. Wspominam niezliczone okazje, gdy celowo od-cinałem się od Matki, by być samotnym, niezależnym - nie czuć się częścią całości - wściekły żal, poczucie winy" (D, s. 297).

Narratorowi Diary nieobce są również pewne doznania homoseksualne: „Po-szedłem potem na plażę, podziwiając ciało bardzo przystojnego chłopca, który szedł przede mną. B i o r ą c p o d u w a g ę pewne residuum homoseksuali-z m u w ludhomoseksuali-zkiej naturhomoseksuali-ze, kult ludhomoseksuali-zkiego ciała odpowiada definicji danej prhomoseksuali-zehomoseksuali-z Stendhala" (D, s. 256).

Zarysowana w Diary bogata sfera doznań erotycznych, w której odnaleźć można miłość czysto duchową oraz miłość czysto fizyczną, Erosa oraz Thanatosa, kobietę łagodną oraz kobietę demoniczną, wątki autoerotyczne oraz homoseksualne, a tak-że różnorodne formy seksualnej transgresji, współtworzy wizerunek dziennikowe-go podmiotu jako jednostki wewnętrznie rozdartej, dręczonej sprzecznościami, wyobcowanej, przeżywającej duchowy kryzys oraz, jednocześnie, poszukującej wciąż nowych, silnych wrażeń. W wizerunku tym n i e t r u d n o odnaleźć wiele stereo-typowych wyobrażeń, klisz, konwencji, sposobów autokreacji, znamiennych dla okresu Młodej Polski1 0.

1 0/ Na rolę konwencji „przybyszewszczyzny" w Diary zwrócił uwagę Andrzej Paluch,

Wstęp..., s. 17. O istotnym znaczeniu światopoglądu modernistycznego w kształtowaniu

się osobowości naukowej Malinowskiego pisze Jan Jerschina w artykule Modernizm

a osobowość Bronisława Malinowskiego (w: Między dwoma światami. Bronisław Malinowski),

utożsamiając jednak modernizm przede wszystkim z prądami neoromantycznymi i rozumiejąc go jako zespól pewnych obiegowych przekonań, tematów, wątków, takich jak zainteresowanie kulturami pozaeuropejskimi i tym, co egzotyczne, egotyzm, indywidualizm, skłonność do introspekcji, motywy erotyczne.

N a r r a t o r Diary jednak nie tylko biernie k o n t e m p l u j e swoje stany duchowe i psychiczne oraz emocjonalne potrzeby, lecz także p o d e j m u j e nieustannie wysiłek organizowania swojej osobowości, walki z zagrażającą mu na różny sposób decen-tracją, rozpadem i chaosem1 1. Na planie somatycznym eliminacji złego samopo-czucia i negatywnych nastrojów psychicznych m a j ą służyć wykonywane z samoza-parciem ćwiczenia fizyczne, gimnastyka (D, s. 115, 125, 155, 176); na planie inte-lektualnym - pełnej koncentracji na pracy badawczej i wykonywaniu zawodowych obowiązków etnografa ma pomóc eliminacja bezpłodnych pogawędek ze znajomy-mi (D, s. 116), przede wszystkim zaś - rezygnacja z lektury bezwartościowych po-wieści, służących jedynie rozrywce, ucieczce od poważnych zadań i zabijaniu cza-su (D, s. 131,161,249); wreszcie, na planie moralnym, skupienie się na uczuciach do narzeczonej wymaga rezygnacji z przygodnych miłostek, wykorzenienia nieładu w życiu seksualnym, a nawet porzucenia myśli o innych kobietach (D, s. 161, 180, 181, 183).

Diary Malinowskiego jest więc, po pierwsze, zapisem duchowych zmagań

nar-ratora, bowiem pokątne przyjemności lekturowe oraz erotyczne, zakazane, a przez to niezwykle pociągające, stanowią, co wydaje się znamienne, dwie najczęściej po-jawiające się dzienniku figury sil rozpadowych, grożących podmiotowi, całej jego osobowości upadkiem moralnym i dezintegracją sil intelektualnych. Po drugie, sam dziennik stanowi swego rodzaju exercitium, ćwiczenie duchowe, ma pełnić rolę i n s t r u m e n t u duchowej sanacji.

Ta pierwsza, psychologiczna funkcja dziennika z n a j d u j e wyraz w licznych mo-mentach introspekcyjnych (D, s. 31, 171, 247), umożliwiających autoanalizę, badanie życia wewnętrznego oraz obserwację psychologiczną. Funkcja druga, etyczna, przejawia się w kierowanych ku samemu sobie napomnieniach narratora, analizie niepowodzeń, próbach wprowadzenia w osobowości ładu moralnego, porządkowaniu życia (D, s. 130), nadawania mu nieustannie egzystencjalnej głębi (D, s. 121,170). Wreszcie, dziennik czyni możliwym doświadczenie autentyczno-ści, pojęte tu jednak dynamicznie, jako pewne zadanie, ponawiany wciąż wysiłek budowania siebie samego: „Muszę się pozbierać, muszę wrócić do pisania dzienni-ka, muszę pogłębić siebie. Moje zdrowie jest dobre. Czas pozbierać się i być sobą"; „Tego ranka wydało mi się, że celem pisania dziennika i prób kontrolowania życia oraz myśli musi być, w każdej chwili, konsolidacja życia, scalanie myślenia, unika-nie fragmentaryzacji problemów" (D, s. 175).

Narrator Diary waha się pomiędzy wolą autentyczności, szczerości, powiedze-nia o sobie wszystkiego, nawet najdrobniejszych i najbardziej intymnych szcze-gółów, a nieustanną autokreacją. Sam dziennik, jako d o k u m e n t , nieustannie oscy-luje pomiędzy formą spontanicznego zapisu a przemyślaną, świadomą konstruk-cją. Z jednej strony, ma wynikać z samego życia, stanowić jego kontynuację, przedłużenie, zaś sam akt pisania ma być czynnością zwykłą, naturalną, niczym

1 Podobny wątek walki z chaosem wewnętrznym zagrażającym narratorowi w „chwilach

nie różniącą się od innych, codziennych dziaiań: „Rano pracowałem, ale także zaj-mowałem się dziennikiem, etc., bez potrzeby jakichś szczególnych stymulacji. Ro-bię to do pewnego stopnia spontanicznie, jako rzecz oczywistą [matter of course]" (D, s. 174); z drugiej jednak strony, dziennik poddany jest, dokonywanemu ex post, wysiłkowi konstrukcji, nanoszone są w nim bowiem poprawki i wprowadzane ulepszenia (D, s. 155).

Ten konstrukcyjny dylemat ma zasięg o wiele szerszy, odzwierciedla bowiem pewien istotny problem metodologiczny, przewijający się, pod różnymi postacia-mi, przez całe dzieło Malinowskiego i tkwiący, w formie zalążkowej, już w Diary. To tu właśnie zostaje sformułowany teoretycznie, bodaj po raz pierwszy w sposób tak dobitny i wyraźny, przedmiot badań i zainteresowań przyszłego twórcy antro-pologii f u n k c j o n a l n e j . Formula „żywy człowiek, żywy język, żywe, pełnokrwiste fakty" oraz retoryczne pytanie: „dlaczego nie obrać życia za pierwszy przedmiot analiz i rozumienia i następnie dzięki temu światłu nie docierać do innych, skry-tych spraw?" (D, s. 255) wskazują jednoznacznie na prymat kategorii życia, tego, co konkretne, faktyczne, empiryczne, dane bezpośrednio poznaniu, doświadcze-niu i rozumiedoświadcze-niu jako na przedmiot badań, uprzywilejowany, pierwotny oraz pod-stawowy, zarówno w porządku chronologicznym, jak i metodologicznym.

Jednocześnie to właśnie osobiste doświadczenie pisarskie narratora prowadzi go do sformułowania brzmiących zgoła odmiennie, metodologicznych postulatów:

Myśli: pisanie dziennika retrospektywnego nasuwa wiele refleksji: dziennik jest „hi-storią" wypadków, które są w pełni dostępne obserwatorowi, a jednak pisanie dziennika wymaga głębokiej wiedzy i pełnego treningu [thorough training]; zmiana z teoretycznego p u n k t u widzenia, doświadczenie w pisaniu prowadzi do całkowicie odmiennych wyni-ków, nawet jeśli obserwator pozostaje ten sam - nie mówiąc już o wypadkach, kiedy jest wielu obserwatorów! Konsekwentnie - nie możemy mówić o faktach istniejących obiek-tywnie: to teoria stwarza fakty. W konsekwencji nie istnieje rzecz taka jak „historia" jako nauka niezależna. [D, s. 114]

Ten krótki, choć doniosły manifest teoretyczny, wychodząc od zakwestionowa-nia pełnej wiarygodności narracji dziennikowej, poprzez zakwestionowanie statu-su interstatu-subiektywnych danych empirycznych, aż po zakwestionowanie możliwo-ści historii jako dyskursu w pełni obiektywnego, podkreśla w sposób wyraźny pry-mat metody nad faktem oraz obranego p u n k t u widzenia - nad „czystym" przed-miotem analizy.

Jedność dzieła etnograficznego.

Diary a monografie terenowe

Twórczość Malinowskiego jest, jak się wydaje, zasadniczo jednorodna w swych aspektach podstawowych; dziennik można uznać za takie samo d z i e ł o antro-pologiczne czy też etnograficzne, jak Argonautów Zachodniego Pacyfiku bądź też

wątków intelektualnych, które występują w dziełach późniejszych, lecz także sta-nowi, na równi z innymi pracami antropologa, próbę opisania tubylczej rzeczywi-stości kulturowej oraz pozwala na prześledzenie rodzących się podczas pracy tere-nowej metod badawczych1 2; monografie terenowe można natomiast uznać za an-tropologiczne czy też etnograficzne t e k s t y, w których zostały zastosowane licz-ne chwyty konstrukcyjlicz-ne oraz narracyjlicz-ne, zbliżające te prace do literackiej formy

Diary oraz pozwalające uznać je, oczywiście w pewnych granicach i na pewnym

po-ziomie abstrakcji, za swoistą autobiografię, za kontynuację, udoskonalenie, prze-formułowanie narracji dziennikowej.

Otwierający zarówno Życie seksualne dzikich (D II, s. 153), jak i Ogrody koralowe (D IV, s. 36) wątek przybysza, wkraczającego do Omarakany, głównej wioski archi-pelagu oraz siedziby wodza, to nie tylko f u n k c j o n a l n y chwyt fabularny, lecz także symboliczny gest, który, po pierwsze, otwiera narrację i i n a u g u r u j e etnograficzny dyskurs; po drugie, legitymizuje go, nadając mu walor autentyczności, weryfiko-walności przez wskazanie na miejsce jego początku i empiryczne źródło; po trzecie wreszcie, stanowi także, analogiczny do pierwszego zdania Diary, moment nie-ciągłości, zerwania, bowiem narrator, p o m i j a j ą c tu całkowicie informacje do-tyczące zdarzeń uprzednich, sugeruje, iż przybywa jakoby „znikąd", bez balastu kulturowych uprzedzeń, uformowanych apriorycznie pojęć, teorii, koncepcji. Chwyt ten stanowi, jak można sądzić, konstrukcyjny ekwiwalent wyrażonego w przedmowie do Zwyczaju i zbrodni w społeczeństwie dzikich metodologicznego stulatu „indukcyjnego zbadania faktów, przeprowadzonego bez żadnych z góry po-wziętych koncepcji czy gotowych definicji" (D II, s. 22).

Wątek spaceru, swobodnej, pozornie bezcelowej wędrówki po okolicy (D IV, s. 37, 102, 103) f u n k c j o n u j e jako metafora pierwszego kontaktu z rzeczywistością kultury obcej, pozwala także zarysować miejsce akcji oraz tlo wydarzeń, usytu-ować je w konkretnej scenerii oraz kontekście (D IV, s. 51, 55).

Dla narratora monografii terenowych, podobnie jak dla narratora Diary, rzeczy-wistość trobriandzka stanowi przedmiot nie tylko analizy naukowej, lecz także oglądu estetycznego. Przybiera on różne postaci: usiłuje być neutralny, rejestrując bogate efekty kolorystyczne trobriandzkiego stroju (D II, s. 168); wprost zdradza swe uwarunkowania kulturowe, uchwytując kubistyczne efekty konstrukcji ogro-dowej (D IV, s. 191-192); wreszcie, usiłuje utożsamić się z oglądem krajowców, by

' 1 3

zrozumieć specyfikę ich estetycznej wrażliwości (D IV, s. 198-199) .

Z n a m i e n n y m przykładem estetycznej percepcji rzeczywistości są fotografie Malinowskiego, podporządkowane całkowicie kategorii malowniczości,

pittore-1 2 / Oprócz wspomnianych już zagadnień metodologicznych pojawia się tu także postulat

rozumienia innej kultury (D, s. 119), sformułowany również później, w sposób dość podobny, w Życiu seksualnym dzikich (D II, s. 113).

1 3/ O kategorii „tubylczego punktu widzenia", istotnej dla całej twórczości Malinowskiego,

pisze, nawiązując m.in. do Diary, Clifford Geertz w szkicu „From the Native's Point of

View": On the Nature of Anthropological Understanding, w: tenże Local Knowledge. Further Essays in Interpretive Anthropology, New York 1983.

sque. Uwzględniają one bowiem nie tyle f u n k c j ę , ile formalne walory

przedstawio-nych obiektów, co odbiera im, zdaniem etnografa, status źródła naukowego, ska-zując na rolę „sentymentalnego d o k u m e n t u " , skupionego na „wydarzeniach dra-matycznych, wyjątkowych i sensacyjnych" (D IV, s. 663). Fotografia, stanowiąc wykroczenie przeciw dwóm f u n d a m e n t a l n y m dla metody Malinowskiego zasa-dom: zasadzie p r y m a t u funkcji nad formą oraz zasadzie prymatu tego, co regular-ne i normatywregular-ne, nad tym, co wyjątkowe i ekscentryczregular-ne (D II, s. 123), jest więc tym, co wobec dominującego porządku naukowego zewnętrzne, afunkcjonalne, marginalne. Jednocześnie zespół metafor, zbudowanych na odniesieniach do foto-grafii oraz filmu pełni istotną rolę w narracji Malinowskiego, służąc budowaniu panoptycznych, perspektywicznych wizji. W Życiu seksualnym dzikich „kinemato-graficzny obraz przesuwającego się przed naszymi oczyma życia społecznego" (D II, s. 185-186) służy uplastycznieniu narracji oraz budowie tła dla przyszłych rozważań. W Ogrodach koralowych przeprowadzona zostaje paralela pomiędzy ru-chem kamery, rejestrującej rzeczywistość, a budową samej narracji, postępującej od analizy do syntezy, od tego, co szczegółowe, ku temu, co ogólne, od fragmenta-rycznych, izolowanych faktów ku większej całości, faktowi wyższego rzędu (D II, s. 546-549).

Spojrzenie z daleka, z perspektywy odległej, to jeden aspekt metafory oka, nośnej i częstej w pismach Malinowskiego; aspekt drugi reprezentuje oko voyageur'a, w którego rolę wciela się zwłaszcza narrator Życia seksualnego dzikich, podpatrujący, a jednocześnie komentujący i i n t e r p r e t u j ą c y poczynania krajow-ców, to, co w ich zachowaniach osobiste, jednostkowe, indywidualne: „Będziemy śledzić ich przygody miłosne i sprawy małżeńskie; będziemy wypatrywać ich do-mowych skandali i wchodzić w tajniki ich życia" (D II, s. 159); „Dotychczas trzy-maliśmy się w dyskretnym oddaleniu od ich prywatnego zachowania się, od moty-wów i uczuć kochanków. Nigdy też nie próbowaliśmy śledzić ich w chwilach na-miętnych pieszczot. Obecnie s p r ó b u j e m y zrekonstruować historię ich romansu, zrozumieć pierwsze wrażenia wywołane pięknem i wdziękiem i śledzić rozwój na-miętności aż do jej końca (D II, s. 375-376).

Radykalna opozycja pomiędzy Diary a monografiami terenowymi jako opozy-cja otwartego procesu myślowego i skończonego wytworu myśli, swobodnych nota-tek, prezentujących czysto subiektywny, silnie naznaczony emocjami p u n k t wi-dzenia i naukowego opusu, dającego ogląd intelektualny, eliminującego w sposób całkowity perspektywę osobistą, jest, jak się wydaje, niemożliwa do utrzymania, różnica ma bowiem charakter raczej ilościowy niż jakościowy. Dzieło „musi w mi-niaturze odtwarzać stopniowe, długie i ż m u d n e stadia pracy terenowej" (D II, s. 113), nie tylko więc przedstawia wyniki badań, lecz także sam proces dochodze-nia do nich, przeradzający się nierzadko w „odyseję pomyłek w pracy terenowej" (D IV, s. 476), wielostronicową (D IV, s. 646-696) relację o popełnionych i niemożli-wych do poprawienia pomyłkach i błędach, lukach w informacjach, nie-ścisłościach, pominiętych, w rezultacie pośpiechu bądź też niedoskonałości stoso-wanych metod, aspektach tubylczej rzeczywistości, a więc o tym wszystkim, co

nie-uchronnie stracone, zagubione, nie wyrażone, tworzące niejako negatyw narracji. Sam dyskurs etnograficzny jest zaś, do pewnego stopnia, autobiografią (D IV, s. 474), relacją narratora o jego „zmiennych kolejach losu w terenie" (D IV, s. 476-477), wspomnieniem osobistych przeżyć i doświadczeń oraz tak dobrze zna-nych z Diary momentów załamań i depresji (D II, s. 369-370). Podmiot b y n a j m n i e j nie ukrywa też osobistego stosunku do krajowców, określając jednego ze swoich in-formatorów mianem kanalii (D IV, s. 477), innych zaś - nieco łagodniejszymi epi-tetami ociężałych i opieszałych (D II, s. 369)1 4.

Na pograniczu dwóch kultur

. Narracja w Polowaniu

na duchy na morzach południowych oraz w Argonautach

Zachodniego Pacyfiku

Jednym z najbardziej charakterystycznych przykładów zastosowania form nar-racyjnych w etnograficznej twórczości Malinowskiego jest Polowanie na duchy na

morzach południowych. Co interesujące i godne podkreślenia, d o m i n u j ą c y tu wątek

kontaktu ze światem duchów, z rzeczywistością ponadzmyslową został przez Mali-nowskiego opracowany dwukrotnie, w artykule „Baloma" - duchy zmarłych na

wy-spach Trobrianda (1916) oraz w Życiu seksualnym dzikich (D II, s. 494-502). Różnice

w ujęciu niekiedy tych samych, niekiedy zaś bardzo podobnych motywów są jed-nak uderzające, o ile bowiem w „Baloma" oraz w Życiu seksualnym dzikich d o m i n u j e ton naukowej relacji, skupionej na jak najpełniejszym i obiektywnym przedsta-wieniu istotnego aspektu kultury trobriandzkiej, o tyle w Polowaniu... wydobyty został dramatyczny, niezwykły, sensacyjny aspekt wydarzeń, co pozwala określić ten krótki utwór jako etnograficzną powiastkę.

Narracja w Polowaniu na duchy jest nieciągła, utwór został rozbity na szereg ra-czej luźno związanych ze sobą scen, co podkreślają incipity poszczególnych roz-działów: „Pewnego wieczoru" (D VII, s. 276); „Innego wieczoru" (D VII, s. 277); „Gdy przebywałem daleko" (D VII, s. 280); „Pewnego wieczoru niedługo potem" (D VII, s. 288).

Pierwszy akapit Polowania na duchy, wystylizowany w konwencji impresjoni-stycznej, uderzający obfitym opisem egzotycznego krajobrazu i wyrafinowanych efektów kolorystycznych, zarysowuje tło akcji, wprowadza wątek przybysza, wchodzącego w kontakt z nie znaną m u rzeczywistością, oraz, jednocześnie, wątek tajemnicy, tego, co niezwykle, ukryte, czekające na wyjaśnienie, kontrastujący ze spokojnym, pogodnym i przyjaznym nastrojem krajobrazu: „Było rześkie, dosko-nale spokojne popołudnie, gdy po raz pierwszy ujrzałem wioskę O b u r a k u . Przez

1 4 / Co interesujące, w Argonautach... taka sama ocena charakteru Trobriandczyków zostaje

określona jako przesąd (A, s. 197).

1 5 / Zdanie to jest cytatem z Argonautów... (A, s. 59), gdzie jednak nie odnosi się do

pogranicza kultur melanezyjskiej i europejskiej, lecz do różnic pomiędzy wschodnimi a zachodnimi częściami Nowej Gwinei. Tu używam formuły Malinowskiego w znaczeniu metaforycznym.

otwarte wejście na zachód, ponad wpadające w odcień mchu zielone wody laguny tryskały gorące promienie zachodzącego słońca. Padały na brzeg, rozświetlając ścianę mangrowców, grając na błyszczących liściach ciężkiej zieleni, nadając brązowemu błotu wybrzeża kolor ciemnej czerwieni, barwiąc w łagodne, ciepłe od-cienie wdzięczne pnie palm kokosowych, i l u m i n u j ą c poniżej ich pierzastych wierzchołków głębokie, tajemnicze wnętrze lasu" (D VII, s. 273).

Jasnowidz i m e d i u m , Tomwaywe Lakbwabulo, postać zupełnie marginalna w „Baloma" i ukazana tam, co więcej, raczej w negatywny sposób, w Polowaniu na

duchy staje się głównym bohaterem, obdarzonym niezwykłą mocą i inteligencją,

a także artystycznym talentem (D VII, s. 277). Charakterystyka bohatera jest bu-dowana stopniowo, z uwzględnieniem zasady suspense 'u. Pierwsza wzmianka przy-nosi jedynie informację o bliżej nie określonej i nie wymienionej z imienia, lecz dość tajemniczej i wybitnej postaci, z którą narrator pragnie się spotkać; wzmian-ka druga daje fizyczną charakterystykę tej postaci, na pierwszy rzut owzmian-ka zwyczaj-nej, nie wyróżniającej się, lecz jednocześnie naznaczonej szczególnym piętnem, kierującym uwagę czytelnika ku sferze zjawisk duchowych, transcendentnych: „Niski, krępy, o pospolitym wyglądzie, oszpecony był dodatkowo oznakami żałoby po żonie - śladami węgla na skórze i małą mycką ze słomy" (D VII, s. 273); dopiero trzecia wzmianka oraz sentencjonalne zdanie o przemijalności sławy ujawniają w pełni cechy bohatera, jego nadzwyczajne właściwości i wyróżniony status w społeczności wioski (D VII, s. 274).

Zasada stopniowania napięcia została zastosowana również w budowie zda-rzeń f a b u l a r n y c h . Wątek k o n t a k t u z d u c h a m i i rzeczywistością pozazmysłową po-jawia się w opowieściach jasnowidza, relacjonowanych przez narratora, który wy-s t ę p u j e tu w roli wy-słuchacza oraz tłumacza, lecz dopiero dramatyczne wydarzenia związane ze śmiercią lokalnego wodza oraz obrzędami pogrzebowymi, podczas których Tomwaywe Lakbwabulo pełni istotną f u n k c j ę m e d i u m spirytystycznego, stanowią k u l m i n a c j ę i rozwiązanie fabuły, pozwalają bowiem narratorowi na zde-maskowanie jasnowidza jako zręcznego szarlatana, dając jednocześnie „żywy przejaw" (D VII, s. 280) lokalnych wierzeń, niezbędny dla ich właściwego zrozu-mienia.

Dramatyzacji fabuły, niezwykłości i patosowi wydarzeń (D VII, s. 282,283) to-warzyszy także dramatyzacja scenerii, w której wydarzenia te się odbywają. W opi-sach pojawiają się bowiem zjawiska wzrokowe oraz słuchowe dalekie od spokojnej, nastrojowej tonacji wstępnego akapitu, oparte na dysonansie, kontraście, współtworzące atmosferę niepokoju i tajemniczości: „Przeszywające zawodzenie wiatru wydawało się pełne głosów i dziwnych hałasów, niemal ludzkich w swej me-lodyjnej nieustępliwości, tej charakterystycznej zapowiedzi sztormu" (D VII, s. 277); „Malowniczo postrzępiony k o n t u r brzegu wyłonił się z mroku z dziwną ostrością, tak charakterystyczną dla tropikalnego brzasku" (D VII, s. 281); „Fanta-styczne, wibrujące tony tej złożonej muzyki wznosiły się wysoko w górę, czasem w niespodziewanej harmonii, czasami w ostrym dysonansie, jak gdyby zestrojone z błyskającymi ognikami drgającymi nad całą scenerią" (D VII, s. 284).

Narratora Polowania na duchy cechuje znamienne rozdwojenie, ujawniające się w jednoczesnym stosowaniu przez niego dwóch sposobów tłumaczenia rzeczywi-stości, heterogenicznych względem siebie i opartych na całkowicie odmiennych przesłankach. Z jednej strony bowiem, niezwykle wydarzenia, towarzyszące po-grzebowym obrzędom, usiłuje on tłumaczyć w sposób racjonalny, odwołując się do praw fizyki, psychologii, do powtarzalności i regularności zachodzenia pewnych zjawisk przyrodniczych (D VII, s. 286-287), a więc w sposób właściwy dla współczesnego wykształconego Europejczyka; z drugiej jednak strony, p r z y j m u j e perspektywę społeczności tubylczej i akceptowany przez nią magiczny sposób in-terpretacji faktów: „Krytyczny i zimny zmysł obserwacji, cechujący antropologa, popadł na chwilę w stan utajenia. Byłem w harmonii z wydarzeniami tej nocy i przez m o m e n t widziałem wyraźnie, dlaczego stanowią one dla tubylców niezbity dowód autentyczności duchów i ich świata" (D VII, s. 288).

Polowanie na duchy jawi się więc, ostatecznie, jako narracja własnej niespójności

podmiotu, jego zawieszenia pomiędzy dwiema tożsamościami, dwiema k u l t u r a m i oraz dwoma typami racjonalności; konflikt tych ostatnich nie układa się jednak b y n a j m n i e j w przejrzystą dychotomię prawdy i fałszu, tego, co rozumne i tego, co nierozumne, lecz przekształca się w grę wzajemnej demaskacji, ponieważ racjo-nalność naukowa okazuje się tak samo fikcyjna jak racjoracjo-nalność magiczna:

Chytrze stworzona fikcja wywierała na m n i e w istocie coraz większe wrażenie. W szczelnym przedziale antropologicznego samookłamywania się i udawania świat du-chów przybrał dla mnie postać przedziwnej rzeczywistości. [D VII, s. 280]

N a r r a t o r Diary był dotknięty sprzecznościami egzystencjalnymi i psychologicz-nymi, narrator Polowania na duchy doświadczał braku tożsamości kulturowej; w Argonautach Zachodniego Pacyfiku niespójność dotyczy także, jak się wydaje, sa-mego projektu metodologicznego oraz narracyjnego. W przedmowie do pierwszej z wielkich monografii terenowych Malinowskiego zostaje zarysowana istotna, wie-loaspektowa dychotomia, której członami są, z jednej strony, postępowanie nauko-we, z n a j d u j ą c e swój wyraz instytucjonalny w profesjonalnym tekście etnograficz-nym, odznaczające się charakterem metodycznym i systematycznym (A, s. 33-34), oparte na sprecyzowanych podstawach teoretycznych i dążące do ujawnienia tego, co w b a d a n e j rzeczywistości kulturowej normatywne i systemowe, czyli spójnych całości i s t r u k t u r społecznych oraz symbolicznych; z drugiej strony - postępowa-nie postępowa-nienaukowe, zainteresowane jedypostępowa-nie izolowanymi, wyrwanymi z kontekstu faktami, tym, co sensacyjne, niezwykłe, egzotyczne (A, s. 30-31) oraz amatorskie relacje podróżniczo-przygodowe.

Ta ostatnia klasa tekstów posiada jednak pewną istotną przewagę nad facho-wym opracowaniem etnograficznym, ponieważ, właśnie dzięki swemu nieprofe-sjonalnemu statusowi i charakterowi, pozwalają one uchwycić to, co nieuchronnie umyka próbom oglądu teoretycznego i metodycznego - egzystencjalny konkret, życie w jego różnorodności, aktualności i faktyczności (A, s. 40, 41, 42, 225, 470, 602), to, co w ludzkim zachowaniu jednostkowe, niepowtarzalne, indywidualne,

intymne, nietypowe (A, s. 4 1 , 4 2 , 4 3 ) , wreszcie to, co ekscentryczne, wykraczające poza sztywne normy prawne, obyczajowe, kulturowe, którymi kieruje się tubylcza społeczność (A, s. 40, 44)1 6.

Argonauci m a j ą więc spełniać jednocześnie postulat profesjonalizmu i

amator-stwa, być dziełem naukowym i tekstem literackim, „ekspresyjnym materiałem" (A, s. 44)1 7, spełniać wymogi metody oraz przekazywać „żywy obraz wydarzeń" (A, s. 602) . Ta dychotomia przejawia się także w konstrukcji samego narracyjnego dyskursu Argonautów. N a r r a t o r bowiem, z jednej strony, „włącza się w nurt co-dziennych wydarzeń", „zanurza się w życiu" (A, s. 44-45), występuje więc w roli członka tubylczej społeczności, biorącego udział w wyprawie Kula, odbywającego ją od początku do końca i opisującego wydarzenia w ich ścisłym porządku chrono-logicznym; z drugiej strony, nieustannie zawiesza i opóźnia narrację różnymi za-biegami retardacyjnymi (A, s. 208, 325), przerywa ją częstymi dygresjami, które przeradzają się w minitraktaty etnograficzne (A, s. 197,348,357,542), antycypuje pewne wydarzenia (A, s. 71). Z jednej strony, p r z y j m u j e tubylczy p u n k t widzenia i utożsamia się z nim (A, s. 142), a nawet przemawia głosem wyimaginowanego krajowca (A, s. 126), spełniając metodologiczny postulat empatii (A, s. 48), z dru-giej jednak strony, zwłaszcza w późniejszych partiach tekstu, d o k o n u j e nieustan-nego przekładu i interpretacji wyobrażeń oraz zachowań Trobriandczyków na po-jęcia wypracowane przez tradycję etnograficzną, tworzy teoretyczne uogólnienia, które, jak sam wyznaje, są całkowicie niedostępne i niezrozumiałe dla tubylców

1 6 / Podobny problem teoretyczny pojawia się też wielokrotnie w innych dziełach

Malinowskiego. W tym miejscu mogę jedynie wspomnieć o jego podstawowych aspektach i wersjach. W Życiu seksualnym dzikich głosi się niemożność wyeliminowania przesądów oraz konieczność ujawniania własnych założeń metodologicznych (D II, s. 458-459); w Ogrodach koralowych mówi się o niezbędnej roli teorii dla dokonania poprawnych obserwacji (D IV, s.669); w „Baloma"- duchy zmarłych na Wyspach Trobrianda oddziela się interpretację fałszywą, rozumianą jako hipotetyczna spekulacja, od interpretacji właściwej, polegającej na dostrzeganiu w zbiorach faktów - praw ogólnych, które uznaje się za właściwe fakty naukowe (D VII, s. 254-255); z drugiej strony, podkreśla się, że to osobista i bezpośrednia obserwacja pozwala uchwycić to, co konkretne, indywidualne, nie mieszczące się w normach i prawach (D II, s. 366, 373) oraz uznaje się prymat „poznania rzeczywistego życia" nad badaniem „obiektywnych dokumentów" (D II, s. 375), a także śledzi procesy magiczne „oczami krajowców" (D IV, s. 212). O występującym w koncepcji Malinowskiego napięciu pomiędzy czystą relacją o faktach a tworzeniem teorii pisze E. Leach The epistemological..., s. 134-135, wspominając również o znamionującej, zwłaszcza późną fazę twórczości etnografa, próbie wyjścia z dychotomii tego, co w kulturze ogólne (teoria, system etc) i tego, co indywidualne (s. 137).

1 7/ J u ż sam podtytuł dzieła Relacja o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei -odczytać można jako aluzję do konwencji literatury podróżniczej i sensacyjnej. W Życiu

seksualnym dzikich co najmniej dwukrotnie można odnaleźć aluzje do konwencji romansu

(D II, s. 147, 377).

1 8/ C . Geertz (Zaświadczające ja..., s. 82) mówi, w podobnym kontekście, o dychotomii Absolutnego Kosmopolity i Doskonałego Badacza.

(A, s. 2 2 9 , 2 3 1 , 2 3 3 , 2 3 7 , 3 6 2 , 4 6 7 , 4 7 1 ) , swobodnie p a r a f r a z u j e ich relacje i opowie-ści (A, s. 352,387), wreszcie posługuje się metaforami, zaczerpniętymi z własnego kręgu kulturowego, porównując górę na jednej z wysp do gotyckiej budowli (A, s. 324), zaś grupę biorącą udział w wyprawie Kula - do bohaterów homeryckich (A, s. 355).

Wyrafinowany esteta, koneser egzotycznych wrażeń - to trzecia, obok bieguno-wo opozycyjnych bieguno-wobec siebie ról świadka oraz uczonego, rola narratora

Argonau-tów, dominująca zwłaszcza w dwóch pierwszych rozdziałach utworu.

Rzeczywi-stość f u n k c j o n u j e tu przede wszystkim jako przedmiot kontemplacji estetycznej, która wydobywa z krajobrazu elementy malownicze, walory kolorystyczne i świetl-ne (A, s. 58, 64, 66, 70, 7 1 , 7 2 , 7 5 , 76, 83)1 9. N a r r a t o r relacjonuje przede wszystkim osobiste wrażenia z podróży (A, s. 61,73,110), w swoim pierwszym kontakcie z tu-bylcami zwraca uwagę zwłaszcza na to, co w nich egzotyczne, tajemnicze: „Miesz-kańcy tej wioski i czterech pozostałych na archipelagu są dziwnymi ludźmi" (A, s. 73); „ciemnoskórzy, małego wzrostu, z dużymi głowami, robią oni na przybyszu dziwne wrażenie jakby jakichś karzełków, gnomów" (A, s. 66; o Dobuańczy-kach)2 0. Wreszcie, co może najbardziej z n a m i e n n e , fałszywy i fikcyjny dla narra-tora-etnografa pogląd o nie skrępowanej żadnymi n o r m a m i , radosnej, swobodnej egzystencji krajowców (A, s. 209), dla narratora-estety okazuje się prawdziwy: „od-nosimy wrażenie, że wizja pradawnego i szczęśliwego dzikiego życia została nagle urzeczywistniona - chociażby jedynie w krótkim przemijającym wrażeniu" (A, s. 60-61).

Narrator tej części Argonautów nie ukrywa także fikcyjności swego dyskursu, o czym świadczą, paradoksalnie, te właśnie zabiegi, które m a j ą służyć jego upraw-dopodobnieniu, nadaniu mu plastyczności i konkretności, jak choćby wielokrotne odwoływanie się do wyobraźni czytelnika (A, s. 23-24), teatralizacja przedstawia-nych wypadków (A, s. 70, 74,112), czy wreszcie chwyt imaginacyjnego spaceru po okolicy (A, s. 82,218).

Dyskurs Argonautów Zachodniego Pacyfiku, zawieszony pomiędzy podejściem teoretycznym a podejściem empirycznym, pomiędzy abstrakcją a konkretem, po-między relacją naukową a literacką fikcją, bliższy jest mimesis procesu niż mimesis wytworu, „naśladuje" bowiem kolejne fazy kontaktu narratora z kulturą Trobrian-dów, przebiegającego od percepcji estetycznej, skupionej na rejestracji estetycz-nych impresji tego, co malownicze, egzotyczne, niezwykłe, ku pogłębionej, świa-domej swych założeń refleksji etnograficznej2 1.

Jest rzeczą znamienną, że w późniejszych partiach tekstu fragmenty takie pojawiają się już o wiele rzadziej.

Przeciwnie jednak sami Trobriandczycy - sprawiają oni uspokajające wrażenie „poprawnych, zadowolonych z siebie mieszczuchów" (A, s. 61). Narrator więc stosuje zarówno chwyt uniezwyklenia, jak i upodobnienia.

21/1 Problem „przedstawienia procesu badawczego w produkcie badawczym" Geertz

W dziele autora Ogrodów koralowych rolę nadrzędną wobec wszystkich innych ról pełni jednak, ostatecznie, rola narratora - twórcy m o n u m e n t a l n e j opowieści; skoro bowiem „Etnograf jest .własnym kronikarzem, a zarazem i historykiem w jednej osobie" (A, s. 22-23), jedyną dostępną mu rzeczywistością jest jego własny dyskurs, który nieuchronnie skazany jest, z jednej strony, na interpretację nie-trwałych, efemerycznych danych i wciąż umykających źródeł, które same stanowią interpretację (A, s. 23), z drugiej zaś strony - na bycie zamaskowaną autobiografią.