Z badań nad kapitałem łódzkim na Kaukazie na przełomie XIX i XX wieku

IRENEUSZ IHNATOWICZ

Z badań nad kapitałem łódzkim na Kaukazie na przełomie

XIX i XX w ieku

N iek tóre p race dotyczące h isto rii gospodarczej sch y łk u X IX i po­ czątk u X X w. z a w iera ją in fo rm acje o działalności p rzem ysłow ców łódz­ kich zm ierzającej do u tw o rzen ia n a K auk azie i w T u rk ie stan ie w łasnych p la n ta c ji b aw ełn y lub do zorganizow ania tam zakładów zajm u jący ch się oczyszczaniem su ro w ej baw ełn y i dostaw ian iem jej do Łodzi b In fo rm a ­ cje te, zw ykle dość lakoniczne, podaw ane są bądź w kontekście in nych danych, dotyczących im perialistycznego c h a ra k te ru p rze m y słu łódzkiego i in te rp re to w a n e jako p rz e ja w e k sp o rtu k ap ita łu , bądź też pozbaw ione są jakiegokolw iek oceniającego k o m en tarza. N a podstaw ie ty ch d ru k o ­ w an y ch opraco w ań tru d n o jed n a k w y robić sobie pogląd w kw estii łódz­ k ich p la n ta c ji baw ełn y n a K aukazie i w T u rk ie stan ie . N a szczęście p ew ­ nych in fo rm acji d o starczają różne, dość luźne i k ró tk ie w zm ianki w ów ­ czesnej prasie, d ru k o w a n e s p ra w o z d a n ia 2, a co najw ażn iejsze, rów nież

zachow ana część a k t dotyczących ow ych p la n ta c ji'3. Są to jed y n ie frag m en ty , a i to a k t nie zawsze p o w stały ch w sam y ch p la n ta c ja c h i za­ k ład ach kaukaskich, lecz rów nież a k t p rzed siębio rstw łódzkich, k tó ry ch w łasność te p lan ta cje stanow iły. K ilk a tek stó w , pochodzących z ty ch akt, zostało opub lik o w any ch w „T ekach A rc h iw a ln y c h “ b N a podstaw ie ty ch w szystkich, w części ty lk o dotychczasow ej lite ra tu rz e znan ych źródeł, ry su je się n a stę p u ją c y obraz spraw y:

P ró b y zorganizow ania w łasn y ch p la n ta c ji b a w e łn y podejm ow ali przem ysłow cy łódzcy ju ż dużo w cześniej, bo w lata ch sześćdziesiątych

1 P. K o r z e c , H. К a t z, M i e j s c e i rola ł ó d z k i e j k l a s y r o b o t n i c z e j w r e w o l u c j i 1905 ro ku, Ł ó d ź 1955, s. 6; I. P i e t r z a k - P a w ł o w s k a , K r ó l e s t w o P o ls k i e w p o ­ c z ą t k a c h i m p e r i a l i z m u 1900— 1905, W arszaw a 1955, s. 45—46, 199—203; P. K o r z e c , Z d z i e j ó w r o b o t n ic z e g o m i a s t a , Łódź 1951, s. 24; J. W a r ę ż a k, A r c h i w u m Z a k ł a ­ d ó w P r z e m y s ł o w y c h L u d w i k a G e y e r a w Ł o d z i, „A rch eion “ t. X V , 1937— 1938, s. 26— 34; F a b r i c z n o - z a w o d s k a j a p r o m y s z l i e n n o s t w J e l i s a w i e t p o l s k o j gu bern i w 1909 д., „ W iestn ik F in a n só w “, .[cyt. W F] 1910, nr 28, s. 68— 69; P ie r e r a b o t k a c h ł o p k o w o g o s y r ia w B u ch a rie, W F 1901, n r 29, s. 125— 128; A. O p p e 1, D ie B a u m ­ w o ll e , L eip zig 1902, s. 90, 100— 104, 543; K. S c h w e i k e r t, D ie B a u m w o l l i n d u s t r i e R u s s i s c h - P o le n s , ih r e E n t w i c k l u n g z u m G r o s s b e t r i e b u n d die L ä g e d e r A r b e i t e r , Z ü rich—L eip zig 1912, s. 204.

2 S p r a w o z d a n i a Ł ó d z k i e g o K o m i t e t u G i e ł d o w e g o z a la ta 1901— 1910, Łódź b. d.; E. B r i n c k e n h o f f , S p r a w o z d a n i e z p o d r ó ż y do T u r k i e s t a n u p o d j ę t e j w k w e s t i i p l a n t a c j i b a w e ł n y , Łódź b. d.

3 W A P Łódź, w zesp ołach ak t Z jed n o czo n y ch Z a k ła d ó w P rzem y słu B a w e łn ia ­ n eg o K. S ch eib lera i L. G rohm anna '[cyt. S ch eib ler i G rohm ann], Z a k ła d ó w P r z e ­ m y s łu B a w e łn ia n e g o L. G ey era [cyt. G eyer] i K o m ite tu G iełd o w eg o Ł ódzkiego.

4 I. I h n a t o w i c z , M a t e r i a ł y a r c h i w a l n e d o t y c z ą c e s t a r a ń p r z e m y s ł o w c ó w ł ó d z k i c h o ź r ó d ł a s u r o w c ó w na K a u k a z i e w 1903, 1904 i 1908 r., „T eki A r c h iw a ln e ” t. V II, s. 567— 613.

PR Z E G iL Ą O H IS T O R Y C Z N Y

K A PIT A Ł Ł Ó D ZK I NA K A U K A ZIE ₅₉₃ ubiegłego s tu le c ia 5. G łów nym in ic ja to re m im p rezy b y ł L u dw ik G eyer, jed e n z n ajw ięk szy ch podów czas fa b ry k a n tó w łódzkich. A kcja jego n a ­ stą p iła w okresie, gdy R osja po blokadzie w czasie w o jn y k ry m sk iej i po „głodzie b a w e łn ia n y m “ , w y w o łan y m przez w o jn ę w A m eryce Północ­ n ej, żyw o in te reso w ała się zap ew n ien iem sobie n ale ż y ty c h do staw su ­ row ca dla p rze m y słu baw ełnianego. M imo to, s ta ra n ia G ey era n ie p rz y ­ n iosły po zy ty w n y ch w yników , p rze d e w szy stkim ze w zględu n a niedo­ stateczn e jeszcze opanow anie u p ra w y b a w e łn y w południow ych częściach Im p e riu m R osyjskiego, a tak że z pow odu tru d n o ści k o m u n ik acy jn y ch i in ­ n y ch podobnych.

W zupełn ie in n y ch okolicznościach p o djęto podobną ak cję p la n ta c y j­ n ą pod koniec X IX w ieku.

P o w ierzch n ia zasiew ów b aw ełn y w R osji w zrosła z 61 000 dziesięcin w 1887 r. do 136 000 dziesięcin w 1893 r. i blisko 200 000 dziesięcin w 1899 r . e. A nalogicznie zbiory b a w e łn y w R osji w 1887 r. w yniosły już 2 900 000 pudów , a w 1893 r . 6 500 000 p u d ó w 7. U p raw a b aw ełn y w Ro­ sji ro zw in ęła się w ięc znacznie, zdobyto pew ne dośw iadczenia w ty m za­ kresie, w prow adzono nowe, b a rd z iej w y d a jn e o d m ian y baw ełny, ulepszo­ no też nieco k o m u n ik ację m iędzy głów nym i o kręgam i u p ra w y a ośrod­ kam i p rzem y słu w łókienniczego. W ty c h w a ru n k a c h fab ry k a n c i łódzcy podjęli now e p ró b y naw iązu jące do g eyerow skich p ro je k tó w sp rzed la t trzydziestu . Rozwój p rze m y słu łódzkiego i znaczna a k u m u la cja k a p ita łu g w aran to w ały śro d k i finansow e n iezbędne dla te j im prezy.

U p raw a b aw ełn y w Rosji k o n cen tro w ała się w dw óch głów nych r e ­ jonach: n a rozleg ły ch te re n a c h położonych n a w schód od m orza K a­ spijskiego i na p ołudnie od K aukazu.

P ierw szy rejo n , znacznie w iększy i d a ją c y w iększe z b io r y 8, b ard ziej jed n a k o dd alo n y od K ró lestw a Polskiego, tru d n ie js z y k o m u n ik acy jn ie ze w zględu n a koszty tra n s p o rtu , m n iej b y ł d la p rze m y słu łódzkiego a tr a k ­ cyjn y . Intereso w an o się nim m im o to, p rzed e w szy stkim ze w zględu n a znacznie w iększy zasięg i lepsze w a ru n k i u p raw y . Chociaż przem y słow ­ cy łódzcy podejm ow ali pew n e k ro k i w celu urząd zen ia n a ty c h te re n a c h w łasnych p la n ta c ji b aw ełny , nie p rzy n io sły one je d n a k żadny ch k o n­ k re tn y c h w yników , jeśli nie liczyć założenia k ilk u n iew ielk ich zakładów oczyszczających su ro w ą b a w e łn ę 9. S iłą rzeczy poczynania p rzem ysło w ­ ców łódzkich w ty m zak resie k iero w ać się m u sia ły k u tere n o m bliższym , m ianow icie k u K aukazow i. M imo iż tra d y c je u p ra w y b aw ełn y w G ru zji i A rm en ii sięgały staro ży tno ści, u p ra w a k tó ra m o głab y m ieć znaczenie

3 A G A D , A k ta R ad y A d m in istra cy jn ej K ró lestw a P o lsk ie g o nr 6802 (zn isz­ czone).

*'K. S c h w e i k e r t , op. cit., s. 202— 203, 282 n.

7 T am że. Id zie o b a w e łn ę n ieoczyszczon ą. O d p o w ied n ie liczb y d la b a w e łn y oczyszczan ej w y n o sz ą 973 000 p u d ó w i 2 100 000 pu d ów . In fo rm a cje o te c h n ic e u p ra ­ w y , rod zajach w łó k n a , a ta k że o sp o so b ie o czy szcza n ia b a w e łn y i p rzy g o to w a n ia jej do przerobu zob. S. C u n g e , B a w e łn a n a r y n k a c h ś w ia ta , Ł ódź 1948; A. O p p e l , op. cit.

8 W roku 1890 ok oło 91 000 d z iesięcin z a sie w ó w i około 1 294 000 p u d ó w zbiorów , w 1897 r. o d p o w ied n io około 140 000 d ziesięcin i ponad 3 000 000 pud ów . K. S c h w e i ­ k e r t , op. cit., s . 199 n.; A. O p p e l , op . cit., s. 90— 91, 100— 104; I. K r a s n o p i e -

r o w , M iro w o je p r o iz w o d s tw o c h ło p k a , W F 1913, n r 6, s. 248— 250.

9 E. B r i n k e n h o f f , S p r a w o z d a n ie z p o d r ó ż y do T u r k ie s ta n u p o d ję t e j w k w e ­ s t ii p la n ta c ji b a w e łn y , Ł ód ź b. d.; I. I h n a t o w i c z , op cit.; ta k że liczn e w ia ­

594 IR E N E U SZ IH NATO W ICZ

dla p rzem y słu rozpoczęła się ta m później niż w środkow ej Azji, bo do­ piero w d ru g iej połow ie X IX w. i nie osiągnęła w ielkich rozm iarów .

U sch y łk u X IX w. zasiew ano tu b aw ełn ą około 40 000 dziesięcin, a więc cz te ro k ro tn ie m n iej niż w środkow ej Azji, z b ie rają c około 1 000 000 p udów suro w ej b a w e łn y 10. Podobnie ja k i w p ierw szy m re jo ­ nie up raw y , rów nież i tu m ożliw ości b y ły znacznie w iększe. W początku X X w. oceniano bowiem , że obszar n a d a ją c y się do u p raw y 'baw ełny w p rzy p a d k u dostatecznego naw odnienia m ó głby w ynosić około 700 000 dziesięcin, tj. blisko dw adzieścia raz y w ięcej niż g ru n ty z ajęte podówczas pod u p raw ę n . K au kaz b ył też o w iele b ard ziej dogodny kom unikacy jnie. Podczas gdy koszt tra n s p o rtu jednego pu d a b aw ełn y do Łodzi z teren ó w z ak aukaskich w ynosił w końcu X IX w. koło 50 kop., to w środkow ej A zji około 68 kop. O dpow iednie liczby dla M oskw y w ynosiły około 30 i 46 k o p .12.

Z ty ch więc pow odów a k cja przem ysłow ców łódzkich koncen tro w ała się głów nie na te re n a c h zakaukaskich. Szła ona dw om a to ram i: drogą działalności poszczególnych p rzed sięb io rstw i drogą działalności zbio­ row ej.

Pierw sze w iadom ości o akcji in d y w id u aln ej pochodzą z 1887 r., kiedy to jedno z n ajw ięk szy ch łódzkich p rzed sięb io rstw — Z ak ład y P rz em y słu B aw ełnianego J. K: Poznańskiego, a kilka lat później rów nież Z akłady K. Scheiblera, zorganizow ały w m iejscow ości A gdasz w g u b ern i J e łi- saw etpo lskiej (K aukaz) oczyszczalnię b a w e łn y 13. D ziałalność tego za­ k ładu, podobnie zresztą ja k i in n y ch tego ty p u później uru ch am ian y ch , polegała na sk u p y w an iu od m iejscow ych p lan ta to ró w surow ej baw ełny, od dzieleniu w łókien b aw ełn ian y ch od nasion i w y sy ła n iu do Łodzi oczyszczonego w te n sposób surow ca. P la n ta to ra m i byli najczęściej d ro b ­ ni rolnicy, chociaż w m a ją tk a c h carskich i obszarniczych rów nież u p ra ­ w iano baw ełnę.

Początkow o p rzem ysłow cy łódzcy nie p o djęli w ięc p ró b utw o rzenia w łasn y ch p lan ta cji, ograniczając się do sk u p u i oczyszczania baw ełny. O strożność ta w y n ik ała z b ra k u zo rien to w an ia w m iejscow ych stosun­ kach, nieznajom ości sposobu u p raw y baw ełn y i znacznego ry zy k a. Do­ p iero po k ilk u la ta c h zam ierzano rozszerzyć zakres d z ia ła ln o śc i14. Z bie­ giem la t w z ra sta ła też liczba oczyszczalni b aw ełn y na te re n a c h z a k au k a­ skich. S ta n ich i rozm ieszczenie w 1904 r. p rzed staw ia tab e la 1 15.

Prócz w y m ienionych tu oczyszczalni, czynnych było jeszcze k ilk a ­ naście m aszy n w ypożyczonych przez przem ysłow ców łódzkich m iejsco­ w y m p la n ta to ro m z w arun k iem , że cała oczyszczona na ty ch m aszynach b a w e łn a będzie sp rzed aw an a w łaścicielom m aszyn 16.

10 A. O p p e 1, op. cit., s. 100— 101; W A P Ł ódź, S ch eib ler i G rohm ann nr 8051, k. 1— 11. 11 W A P Ł ódź, S c h e ib le r i G rohm ann nr 8051, k. 1— 11; P r o j e k t y o ro s ze n i ja M ug a n i, przedruk z g a z e ty „ K a w k a z s k o j e S ie l s k o j e C h o z j a j s t w o “, T y flis 1901; N. P. T a r a t y n o w , U s ł o w i j a p r o i z w o d s t w a c h ło p k a w S o je d i n i o n n y c h S z t a t a c h i w Z a k a w k a z i e , M osk w a 1887. 12 K. S c h w e i k e r t, op. cit., s. 208.

13 W A P Ł ódź, S ch eib ler i G rohm ann nr 8051, к. 1— 4. 14 I. I h n a t o w i с z, op. cit., s. 569—572.

is W A P Ł ódź, S ch eib ler i G rohm ann nr 8051, k. 2— 6. 19 T am że, k. 2—4.

O c z y sz c z a ln ie bawełny w 19 04 r-"T a b e la 1 ( k r o p k a o z n a c z a b r a k i n f o r m a c j i ) W ty ch m a s z y ­ n ac h p ił 120 12 0 6 0 6 0 12 0 2 0 0 12 0 l Il o ść m a s z y n j do o c z y s z c z a n ia Μ Μ M — N M — — W ła śc ic ie l o c z y s z c z a ln i T u m a n ja n d z P in c z e w sk i (Ł ó d ź ) P o z n a ń sk i (Ł ó d ź ) C z im is z k ja i; 3 P in c z e w sk i (Ł ó d ź ) A rs u m a n o w K e w o rk o w R z ą d o w a S ta c ja D o ś w ia d c z a ln a W e si ro w K ia n d z u n c e w D a d ia n i S c h e ib le r (Ł ó d ź ) S c h e ib le r (Ł ó d ź ) M ie js c o w o ść T e rt e r C h a lf a ra d in M is u sl i A jr id ż a E li sa w e tp o l K a rą ja s y H in d a rc h y L ja k i D z e w a t J e w la c h P a ri o g la r W ty ch m a s z y ­ n ac h p ił 18 0 2 0 0 12 0 1 0 0 65 ₁₂₀ 75 75 60 12 0 2 2 0 12 0 85 60 Il o ść m a s z y n do o c z y sz c z a n ia m <ν γί <N с ч с ч с ч — W ła śc ic ie l o c z y s z c z a ln i i 1 P o z n a ń sk i (Ł ó d ź ) B a d io r A rs u m a n o w S u łt a n ó w S a m e d o w Ja ro sł a w sk a M a n u ­ fa k tu ra 1 P o z n a ń sk i (Ł ó d ź ) B a d io r A g a b e g o w P o z n a ń sk i (Ł ó d ź ) B a d io r B ra cia A n o p o w T ar a W e rd ij e w 2 B a d io r M ie js c o w o ść A g d a sz G e o k c z ą j U d z ia ry B a rd y 1 W r o k u 1 9 0 4 o c z y s z c z a ln i a s p r z e d a n a I . K . P o z n a ń s k i e m u z Ł o d z i . W A P Ł ó d ź , S c h e i b l e r i G r o h m a n a n r 8 0 5 1 , k . 2 -4 . а O c z y s z c z a ln i a d z i e r ż a w i o n a p r z e z I. K . P o z n a ń s k i e g o . P o r . t a m ż e * O c z y s z c z a l n ia d z ie r ż a w i o n a p r z e z I. K . P o z n a ń s k i e g o . P o r . t a m ż e

596 IR E N E U SZ IH N ATO W IC Z

M apa I

1 — linie kolejowe, 2 — rejony uprawy 1 oczyszczania bawełny, w któryob. dzia­ łali przemysłowcy łódzcy

G eograficznie rozm ieszczenie rejonów , w k tó ry c h d ziałały przed się­ bio rstw a należące do przem ysłow ców łódzkich p rzed staw ia załączona m ap k a.

Po p ew n y m zaznajo m ieniu się z lok aln ym i w a ru n k a m i i po zdobyciu n iezb ęd ny ch dośw iadczeń p rzem ysłow cy łódzcy około 1904 r. p o djęli p ró b y rozszerzania z a k re su sw ej działalności n a K au kazie ró w nież n a u p raw ę baw ełny. W in d y w id u aln e j ak c ji w ty m k ie ru n k u rów nież n ajw ięcej in ic ja ty w y p rz e ja w ia ły zak ład y S ch eib lera i Poznańskiego. W ydzierża­ w iono u jednego z m iejscow ych p la n ta to ró w g ru n ta o obszarze około 270 h a i odpow iednie pom ieszczenia gospodarcze 11. T e re n p la n ta c ji m ia ł być w przyszłości rozszerzony, w p ra k ty c e jed nak , z pow odów o k tó ry c h niżej, nie doszło do pow ażniejszego rozw o ju w łasn y ch p lan ta cji. P o ­ w ierzch n ia ich, ja k się w y d aje, n ig d y nie p rzek ro czy ła k ilk u se t h e k ta - taró w , a w ięc w zestaw ien iu z ogólną pow ierzch nią k a u k ask ich p la n ta c ji b aw ełn y (na p o czątku X X w. szacow anych na k ilk ad ziesiąt ty sięcy h e k ­ tarów ) i z m ożliw ościam i w ty m w zględzie (ponad 700 000 ha) nie o d gry­ w ała po w ażniejszej roli.

Inaczej nieco potoczyła się ak cja zbiorow a, p o d jęta przez g ru p ę fa ­ b ry k a n tó w z Łodzi p rz y w spółdzielę Łódzkiego K o m ite tu Giełdowego.. W łaśnie w ram a ch tego K o m ite tu p o w sta ły pierw sze p ro je k ty w spólnej akcji p la n ta c y jn e j.

Po' p rzep ro w ad zen iu w stęp n y ch rozm ów , d n ia 19 g ru d n ia 1903 r., podpisano um ow ę w te j sp raw ie m iędzy p rzed staw icielam i 23 n a jw ię k ­ szych p rze d sięb io rstw w łókienniczych z Łodzi i łódzkiego o k ręg u p rz e ­ m ysłow ego, re p re z e n tu ją c y c h blisko δΟ0/« w rzecion b aw ełn ian y ch c z y n

K A PIT A Ł Ł Ó D ZK I NA K AUK AZIE ₅₉₇ nych w ty m o kręg u. Z w raca uw agę b ra k zakładów I. K. Poznańskiego i w aru n k o w e p rzy stą p ie n ie zakładów K. Scheib lera, a w ięc ty ch p rz e d ­ siębiorstw , k tó re m ia ły już w łasne oczyszczalnie na K aukazie 18.

U m ow a stw ierd zała, iż zeb ran i p rzedstaw iciele p rzęd zalń baw ełn ia­ n ych doszli do w niosku, że p rzed p odjęciem w łaściw ej k o n k re tn e j akcji należałob y przepro w ad zić na m iejscu, w środkow ej Azji, (T urkiestan, B uchara, P e rsja ) o dpow iednie b ad an ia. W celu po k ry cia kosztów ty ch bad ań zeb ran i zobow iązali się do w płacenia sk ład k i w w ysokości po 6 kop. od w rzeciona, co· w efekcie przyniosło, ja k m ożna szacować, około 50 000 rb na koszta w stęp n y ch b ad ań 19.

N astęp n ie delegow ano do T u rk ie sta n u d y re k to ra g eyerow skiej p rz ę ­ dzalni — B rin k en h o ffa, k tó ry po pow rocie z podróży złożył spraw ozd a­ nie ry su ją c e w n iez b y t jasn ych b a rw a ch p e rsp e k ty w y poczynań w śro d ­ kow ej A z ji20. Z apew ne n a sk u te k tego spraw ozdania, jak i w zw iązku z in n y m i u zyskan ym i in fo rm acjam i, postanow iono n a ty m te re n ie akcji zaniechać i skierow ano z a in tereso w an ia na K aukaz. Rozpoczęła się ko­ resp o n d e n c ja z zap rzy jaźn io n y m i p rzedsiębio rstw am i w B aku i w in n ych m iastach tego re jo n u 2V, k ilk a k ro tn ie delegow ano też n a m iejsce swoich p rz e d s ta w ic ie li22.

W re z u lta c ie dość d łu g o trw a ły ch badań, dnia 26 m arca 1908 r. p o sta­ now iono odstąpić od z a m iaru założenia p la n ta c ji n a K auk azie i w T u rk ie ­ stanie, k o n so rcju m rozw iązać, a pozostałą' resztę fu n d u sz u składkow ego w kwocie 30 312,55 rb zw rócić sy g n atariu szo m u m o w y 23. T ak w ięc zbio­ ro w a a k cja fa b ry k a n tó w łódzkich nie przy n io sła żad n ych k o n k retn y c h w yników , a poczynania in d y w id u aln e rów nież d a ły re z u lta ty m niejsze od zam ierzonych. P rz y cz y n y tego- sta n u b y ły zbieżne w o b y d w u p rz y ­

p adkach.

Z akład an ie i prow adzenie p la n ta c ji w ym agało nie tylko w iedzy fa ­ chow ej i dośw iadczenia k iero w n ictw a, lecz rów nież dobrej znajom ości m iejscow ych stosunków , bez k tó re j u p adały, n aw et n a m ocnych po d sta­ w ach finansow ych bu d ow ane zakłady, stanow iące w łasność p rzyby szów z c e n tra ln e j R osji i z in n y ch te r e n ó w 2i. G łów ne jed n a k przeszkody s ta ­ now iły: b ra k d o stateczn ej ilości rą k roboczych niezb ędnych dla ra c jo ­ n a ln e j u p raw y b aw ełn y 25, n ied o stateczna ilość i p ry m ity w iz m urządzeń n aw ad n iający ch pola, m ożliw ych do ulepszenia jed y n ie w p rz y p a d k u szeroko zak ro jo n ej p rzeb ud o w y całego sy ste m u irry g acy jn eg o . P rz e ­ budo w a ta k a p rzek raczała m ożliw ości i zain tereso w an ia poszczególnych p la n ta to ró w i m ogła być p o d jęta ty lko przez w ładze, k tó re w te j

dzie-18 W A P Ł ódź, G eyer n r 2399, k. 1.

19 N a p o d sta w ie liczb y w rzecio n pod an ej p rzez K. S c h w e i k e r t a , op. cit.,. s. 142— 156 i A . T r o j a n o w s k i e g o , H is t o r ia r o z w o j u p r z e m y s ł u b a w e łn i a n e g o w K r ó l e s t w i e P o ls k i m , W arszaw a 1910, s. 6— 14 oraz S. K o s z u t s k i e g o , R o z w ó j e k o n o m i c z n y K r ó l e s t w a P o ls k i e g o w o s t a t n i e m t r z y d z i e s t o l e c i u (1870— 1900), W ar­ sza w a 1905, s. 48— 55; c zęścio w e in fo rm a cje o e fe k ty w n ie zebranej k w o cie zob. W A P Ł ódź, G ey er nr 2399. 20 E. B r i n k e n h o f f , op. cit.; S p r a w o z d a n i e Ł ó d z k i e g o K o m i t e t u G ie łd o w e g o z a r o k 1903, Ł ó d ź [1904], s. 29. 21 W A P Ł ódź, G eyer nr 2399, k. 2— 4. 22 T am że. 28 T am że, k. 5 n. 24 T am że, k. 2— 4. 25 T am że. P a trz ró w n ież: P ie r i e s i e l e n i j e w Z a k a w k a z i e , W F 1910, nr 50, s. 470— 471; S p r a w o z d a n i e Ł ó d z k i e g o K o m i t e t u G ie łd o w e g o z a r o k 1912, Łódź [1913], s. 15 ; P: P i e t r o w i с z, S o s t o ja n i e c h ł o p k o w y c h p l a n t a c j i w Z a k a w k a z i e к naczału. si e n t j a b r i a 1913 goda, T y flis 1913.

598 IR E N E U SZ IH N ATO W IC Z

dżinie nie p rze jaw ia ły w iększej in ic ja ty w y 26. Rów nież n iek tó re p rz e ­ p isy dotyczące żeglugi rzecznej sta ły na przeszkodzie rozw iązan iu tego prob lem u .

N a ro k p rzed w y b u ch em p ierw szej w o jn y św iatow ej sy tu a c ja nie w yk azyw ała isto tn iejszy ch z m ia n 27. S ilne pozostałości g ospodarki fe u ­ d aln ej w ro ln ictw ie sp la ta ły się z k a p ita listy c z n ą fo rm ą p ro d u k cji w oczy­ szczalniach baw ełny, pow iązanych z w ielkim p rzem y słem w łókienniczym i ham ująco w p ły w a ły n a dalszy rozw ój u p raw y baw ełny.

B aw ełnę u p raw ia li p rzed e w szystkim dro b n i ro ln icy m iejscow i, k tó ­ rz y m ogli obyć się bez ro b o tn ik a najem neg o i rzad ziej m iejscow i o b szar­ nicy. Z eb ran ą b aw ełn ę sp rzedaw ano w łaścicielom oczyszczalni. P ocząt­ kowo sprzedaż ta o d b y w ała się bezpośrednio n a targ ach , jednakże w m ia ­ r ę ja k w z ra sta ł p o p y t n a b aw ełn ę i w m ia rę ja k pow staw ało coraz w ięcej oczyszczalni, w y tw o rzy ła się p o śred n ia form a sprzedaży teg o surow ca. P o jaw ili się wów czas w ęd ro w n i p ośred nicy -k om isjo nerzy, k tó rz y sk u p y ­ w a li od p la n ta to ró w baw ełn ę i dostarczali ją do oczyszczalni, po b ierając za to o p łatę lu b p ra c u ją c n a w łasne ry zy ko i n a w ła sn y rac h u n e k . W la ­ tach , w k tó ry c h przem y sło w cy łódzcy podjęli sw ą zbiorow ą in icjatyw ę, istn ia ł ju ż ca ły sy ste m p o średnictw a, n iek ie d y n a w e t k ilk u p iętro w y , znacznie podnoszący cenę b a w e łn y i co w ażniejsza, w połączeniu z in ­ n y m i czynnikam i, pow ażnie d ezo rg an izu jący u p raw ę 28.

Szyb k ie i znaczne skoki cen b a w e łn y n a giełdach w E uropie, zależne od dostaw z A m ery k i i w yższe p rzed sam ym i zbioram i, a sp adające gw ałtow nie z chw ilą rozpoczęcia zbiorów, w yw oływ ały, rów nież podobne w a h an ia n a te re n ie nas in te r e s u ją c y m 29. Różnice cen sta ły się pożyw ką dla ro zw o ju sp ek ulacji, a w z ra sta ją c y p o p y t spraw ił, że pośrednicy, chcąc zapew nić sobie dostaw y, w ypłacali p la n ta to ro m w ysokie zaliczki, za­ k u p u ją c baw ełn ę na p n iu z zobow iązaniem d o płaty do ceny obow iązu­ jącej w chw ili realizacji dostaw y. W re z u lta c ie p la n ta to rz y z ain tereso ­ w ani byli w ja k n ajw cześn iejszy m d ostarczen iu b aw ełn y i zbierali ją z b y t w cześnie, p o g arszając ty m sam ym g a tu n e k w łókna. W ysiew anie w ro k u n a stę p n y m ty ch przedw cześnie zeb rany ch n asio n degenerow ało g a tu n e k b aw ełny. P o śred n icy zain tereso w an i w w y cofaniu w ypłaco­ nych zaliczek dostarczali do oczyszczalni b aw ełn ę m ożliw ie szybko, su ­ sząc ją sztucznie, zw iększając ciężar przez dodaw anie piasku, kam ieni i inne m ach in acje. Zaliczki p o b ieran e przez pośredników od oczyszczalni często b y ły d efraudow ane.

W rez u lta c ie tego chaosu i sp ek u lacji stale zm niejszały się zbiory z h e k ta ra i pom im o w z ro stu o bszaru zasiew ów nie w z ra sta ła odpow iednio ogólna w ysokość z b io ró w 30. Zaciekła k o n k u ren c ja m iedzy oczyszczal­ n iam i b a w e łn y u niem ożliw iała jak ąk o lw iek so lid arn ą a k cję i w y elim i­

28 W A P Ł ódź, S c h e ib le r i G rohm ann nr 8051, k. 5— 11. !7 P. P i e t r e w i c z , op. cit.

28 W A P Łódź, S ch eib ler i G rohm ann nr 8051, k. 4— 8.

28 H. E. T h o m a n n, D ie B a u m w o l l s p e k u l a t i o n u n d ih r e B e k ä m p f u n g , Zürich 1905; A. O p p e l , op. cit.; S. С u n g e, op. cit.

30 O koło roku 1900 p rzeciętn y zbiór b a w e łn y z d z iesięcin y w gub. je liz a w e t- p o lsk iej w y n o sił około 45 p u d ó w , w 1904 r. ra cjo n a ln ie u p ra w ia n a b a w e łn a d aw ała ta m zbiory w g ra n ica ch 40—60 pu d ów , zd arzało się to jed n a k rzadko, p rzeciętn y zbiór n ie p rzek raczał 40 p u d ó w z d ziesięcin y , w 1906 r. w y n o s ił 42,5 puda, a w 1910 r. już ty lk o 26 pud ów . N a 1913 r. p rzew id y w a n o p rzeciętn ie zbiory w g ran icach 20—30 pu d ów . W A P Ł ódź, S ch eib ler i G rohm ann nr 8051, k. 5— 11; A. I z e n b e r g, S. S z a - w a r s a ł o w , C h ło p o k w 1911 godu, W F 1912, nr 52, s. 562— 573; P. P i e t r o w i c z, ■op. cit., s. 18— 20.

K A PIT A Ł ŁÓ D ZK I NA K AUK AZIE ₅₉₉ now anie pośredników ; w alk a m iędzy p o średn ikam i doprow adzała do licy tow ania się w w ysokości udzielan y ch zaliczek i do dalszego pogłę­ biania chaosu 31.

Chociaż obszar zasiew ów nieco w zrastał, u p raw a b aw ełn y n a K a u k a ­ zie zaczynała chylić się k u upadkow i 3a, a istn iejące oczyszczalnie p rz y ­ nosiły coraz gorsze re z u lta ty i o g ran iczały sw oją d z ia ła ln o ść 33. P rz e d pierw szą w o jn ą św iatow ą zlikw idow ano rów nież k ilk a oczyszczalni s ta ­ now iących w łasność fab ry k a n tó w łódzkich.

*

Spotkać się m ożna n iek ied y z poglądem , że p lan ta cje i oczyszczalnie b aw ełn y n a K au kazie o rganizow ane przez przem ysłow ców łódzkich są p rzejaw em e k sp o rtu k ap itału . P ogląd te n n a b ie ra ty m w iększych cech praw dopodobieństw a, że przecież w ty m sam ym m n iej w ięcej okresie podejm ow ane b y ły in n e akcje, k tó re , -jak się w y daje, m iały w y raźn e ce­ chy ek sp o rtu k a p ita łu (np. sp raw a u działu w Z akładach K ram atorskich ). D la o k reślen ia c h a ra k te ru opisanego tu przedsięw zięcia je st więc rzeczą w ażną zbadanie jego stro n y finan so w ej i w yników , jakie w ty m w zględzie ono przyniosło. W iadom o bowiem , że te n d e n c je do ek sp o rtu k a p ita łu zjaw ia ją się p rzed e w szystkim tam , gdzie o p eracja ta ro k u je w idoki na w yższy zysk niż pozostaw ienie k a p ita łu na m iejscu.

T a b e l a I I B ilans oczyszczalni baw ełny w Jew lachu za 1907 r. (w ru b lac h )

B ilan z-K o n to A n D e b ito re n -K o n to R b A n S aeck e-K o n to A n P ack m a terialien -K o n to A n M a terial ien -K o n to A n R o h w o lle-K o n to

A n R o h w o lle-K o n to Pinczew ski A n S am en -K o n to Pinczew ski A n S a m en -K o n to

R b 37 016,04 R b 37 016,04

W zachow anych ak tach dotyczących p la n ta c ji i oczyszczalni baw ełny z n a jd u je się kilk a bilansów . Z apew ne dalsze poszukiw ania w ak tach go­ spodarczych w arch iw u m w Łodzi, p rzyniosą w ięcej in fo rm acji o sp ra ­ w ie tu om aw ianej, jed n ak że i ta, obecnie z n an a już, do k u m en tacja fi­ n ansow a m oże służyć za podstaw ę do sfo rm u łow an ia p ew n ych w niosków . W eźm y przy kłado w o łączn y b ilan s Scheiblerow skich oczyszczalni ba­ w e łn y w Je w la c h u i w P a rio g la rz e za ro k 1907 34. P rz ed sta w ia go za­

łączona ta b e la II.

31 W A P Ł ódź, S ch eib ler i G rohm ann n r 8051.

32 T am że; S p r a w o z d a n i e Ł ó d z k i e g o K o m i t e t u G i e ł d o w e g o z a r o k 1912, Łódź [1913], s. 15 n.; P. P i e t r o w i c z , op. cit.; F a b r i c z n o - z a w o d s k a j a p r o m y s z l i e n n o s t , s. 68— 69; A. I z e n b e r g , C h ło p o k w 1912 godu, W F 1913, nr 37, s. 458—468; B j u - l e t e ń c h ł o p k o w o g o k o m i t i e t a , S. P etersb u rg 1914.

33 F a b r i c z n o - z a w o d s k a j a p r o m y s z l i e n n o s t , s. 68— 69. 34 W A P Łódź, S ch eib ler i G rohm ann nr 8051.

19 790,27 8 688,85 6 592,79 700.57 731,00 42,43 431.58 38,55 P er M a n u fa k tu r von K a rl Scheibler R b 14 784,15 P er A n io rtisatio n s-K o n to 22 231,89

600 IRE N E U SZ IHNATOW ICZ

. W y n ik a ją z tego b ila n su pew ne w nioski ogólne c h a ra k te ry z u ją c e za­ kład. M ianow icie zw raca uw agę w ysoka sum a n a koncie „d łu żn icy “ (19 790,27 rb), stan o w iąca około połow y su m y bilansow ej. Są to owe za­ liczki w y p łacane p la n ta to ro m i pośrednikom , ta k często później nie­ ściągalne. P rzy p uszczen ie to p o tw ierd za dołączona lista d łu żn ik ó w -p lan - tato ró w obciążonych niew ielkim i kw otam i, k tó ry c h sądow e dochodzenie nie zaw sze się opłacało 35.

D ru g im zasadniczym ele m en te m akty w ó w bilan su są m a te ria ły i w o r­ ki używ ane do pak o w an ia b aw ełn y (8 688,85 rb i 6 592,79 rb). Pozostałe pozycje po stro n ie akty w ó w w p ro p o rcji do ty ch trz e ch nie o d g ry w a ją isto tn iejszej roli. W skazyw ałoby to na n iezw yk ły p ry m ity w iz m te c h ­ n iczn y w ty c h zakładach, gdyż b ra k tu pow ażniejszych m aszyn i u rz ą ­ dzeń, poza bardzo p ro sty m i u k ry ty m i w ogólnej pozycji „ m a te ria ły “. O braz ulega p ew n ej korekcie, jeżeli się go uzu pełn i in form acją, że część u rząd zeń b y ła księgow ana nie w rachunkow ości oczyszczalni, ale w cen­ tra li łódzkiej. K o re k ta ta nie jest znaczna i nie zm ienia fak tu , że w a r­ tość środków trw a ły c h nie p rzek raczała 1 000 ru b li. T ak zresztą działo się i w inn y ch oczyszczalniach, gdyż om aw iana oczyszczalnia w Je w la - ch u n ależała do w iększych i lepiej w yposażonych. P rz e c ię tn y koszt w y ­ posażenia i u ru ch o m ien ia oczyszczalni w ynosił u sch y łk u X IX w. od 3 do 15 ty sięcy ru b li, w liczając w to ró w n ież w ysokie w sto su n k u do po­ zostałych składnik ó w koszty m ate ria łó w służących do pak ow an ia b a­ w e łn y 36.

W su m ie w ięc p odstaw ow ą fo rm ą użycia k a p ita łu było przeznaczenie go n a środki obrotow e. Pozycje po s tro n ie b iern e j n ie w y m a g a ją w y ja śn ie ­

n ia prócz tego, że p ierw sza (14 784,15 rb) nie stanow i, rzecz oczyw ista, zy sk u w łaścicieli, a w d ru g iej (22 231,89 rb) m oże być u k ry ty jak iś zysk w postaci zby t w ysokich staw ek am o rty zacjn y ch , jed nak że jeżeli n aw et zysk te n w ystępow ał, to zapew ne b y ł nieznaczny.

W zestaw ien iu z k ap ita łe m zaan g ażow an ym w zakładach S cheiblera w Łodzi (w 1897 r. k ap itał: zakładow y 9 000 000 rb, o b ligacy jn y 4 385 000 rb, zapasow y 1 862 625 rb , a m o rty z a c y jn y 8 046 401 rb 37, a w ięc ogółem 23 000 000 ru b li), do k tó ry c h n ależały b a d an e tu oczyszczalnie, ud erza n isk a sum a ich bilan su . Ju ż ty lk o na p o dstaw ie te j pro p o rcji budzi się w ątpliw ość, czy rzeczyw iście szło· tu o ek spo rt k a p ita łu . Ja k iż bow iem in te re s m ieć mogło* jedno z n ajw ięk szy ch w Im p e riu m p rzed sięb io rstw w an g ażo w an iu się w d ro b n ą im prezę w y m agającą n a od ległym te re n ie w ciągu k ilk u la t in w esty cji n ie p rzek ra cz a ją c y c h w ysokością ty ch obrotów , jak ic h d okonyw ano w m acierzy stych zakład ach w Łodzi w ciągu jed n e j godziny? N a p y tan ie to b ilan s w te j form ie odpow iedzieć nie może, podobnie jak i na n ie k tó re in n e podobne k w e stie sta w ia n e przez historyków . S korzy stać trzeb a z te j okazji, b y zauw ażyć, że zarów no w p rak ty c e a rc h iw a ln e j p rz y ję te j p rz y ocenie i b rak o w a n iu a k t gospo­ darczych, jak też w p ra k ty c e badaw czej histo ry k ó w k o rzy sta ją c y ch z ak t gospodarczych, b ila n se sp o ty k a ją się z n a d m ie rn ą p refe re n c ją . B yć m oże w y nik a to* z ich w iększej dostępności (to w arzy stw a a k c y jn e obow iązane b y ły je ogłaszać drukiem ), a b y ć m oże z p ra k ty k i stosow anej w p rz e ­ m yśle, gdzie dla zapoznania się z a k tu a ln y m sta n e m p rzed siębio rstw a

35 W A P Łódź, S ch eib ler i G rohm ann nr 8051.

36 C h ł o p k o w o d s t w o i c h ło pkow aja. p r o m y s z l i e n n o s t w S a m a r k a n d s k o j o b ła sti, W F 1897, n r 9, s. 586— 592.

K A PIT A Ł ŁÓ D ZK I NA K AUK AZIE ₆₀₁ sięg ano zw y k le do bilan su . W y starczał on czasem, gdy szło o s tw ie r­ dzenie s ta n u statycznego, b y ł je d n a k n ied o stateczn y bez załączników , g dy badano n iek tó re in n e kw estie.

W sp raw ie n a s in te re su ją c e j sięg n ijm y do ra c h u n k u s tr a t i zysków z a k ła d u w J e w la c h u i w P a rio g la rz e 38. P rz e d sta w ia go załączona ta ­ blica III.

T a b e la I I I Rachunek strat i zysków oczyszczalni bawełny w Jewlachu w 1907 r. (w rublach)

Gewinn- und Verlust-Konto

An Arbeitslöhne Konto Rb 3 900,15 Per Rohwolle-Konto Rb 31 917,01

An Gehalt-Konto 6 300,00 Per Rohwolle-Konto Pinczewski 5 364,07

An Motorbetriefcs-Konto 2 090,61 Per Säeke-Konto 93,75

An Miete-Konto 2 400,00 Per Reserve-Konto 191,83

An Material icn -Konto 145,11 j

An Unkosten-Konto 3 921,17 / An Fuhrlöhne-Konto 4 527,86 / An Reparaturen-Konto 480,38 / An Provisions-Konto 4178,45 / An Packmaterialien-Konto 1 570,05 / An Reinigungslohn-Konto Pinczewski 3 670,50 / An Fuhrlöhne-Konto Pinczewski 38,00 / An Amortisations-Kon'o A 354.38 / Rb 37 566,66 Rb 37 566,66

D la ścisłości zauw ażm y, że w pozycji „ M o to rb etrieb s-K o n to “ m ieszczą się jedy nie koszta p aliw a i sm arów , pozycja n a stę p n a dotyczy dzierżaw y b u dy nk ów i te re n u , w pozycji „ U n k o sten -K o n to “ z a w a rte są koszta po­ dróży, ubezpieczeń itp., w pozycji „ F u h rlö h n e -K o n to “ u ję te są koszta tra n s p o rtu b a w e łn y od p lata to ró w do oczyszczalni, że konto prow izji do­ ty czy prow izji dla pośredników , a konto „R einigungslohn-K onto P iń - czew ski“ o b e jm u je o p ła ty jed n e m u z agentów , k tó ry p row adził za­

k ład pom ocniczy, że w reszcie p rzy o bliczaniu am o rty zacji zastosow ano staw k ę 20°/o jako ogólnie p rzy jętą.

R ach un ek zysków i s tr a t w y k a z u je łączną s tra tę w wysokości 191,83 rb i um acn ia w ątpliw ość n asu w ającą się już przy b ad a n iu b ilansu co do tego, czy rzeczyw iście m ogło tu chodzić tylk o o ek sp o rt k ap itału . W ątpliw e, ab y po długich bad aniach w stęp n y ch i p rz y n ale ż y te j ostroż­ ności podejm ow ano akcję, k tó ra nie ty lk o nie przy no siła zysku lecz spo­ w odow ała s tra ty , naw iasem m ów iąc, dla w łaścicieli zupełnie nieodczu­ w alne. N asu w ają się zatem n a stę p u jąc e w ątpliw ości:

1. zbadane m a te ria ły są fałszyw e lu b niepraw dom ów ne;

2. sta n z 1907 r. nie jest re p re z e n ta ty w n y dla in ny ch lat (np. z po­ w odu n ieu rod zaju);

3. zb adan y b ila n s i ra c h u n e k w y ników n ie są re p re z e n ta ty w n e dla in n ych oczyszczalni.

602 IR E N E U SZ IH NATO W ICZ

A d 1. S p ra w a au ten ty czn o ści źródła p rz y n a jb a rd z ie j w y ostrzonej podejrzliw ości i s k ru p u la tn y c h b ad aniach nie może podlegać kw estii. K o n fro n ta c ja z in n y m i m a te ria ła m i w yk lucza niepraw dom ów ność. Nie w idać też żadnego m oty w u , dla którego źródło to m iało by być fałszyw e lub niep raw d om ó w ne — było ono przeznaczone w yłącznie dla potrzeb w e w n ętrzn y c h przed sięb io rstw a.

K o rz y sta jąc ze sposobności w y p ad a zauw ażyć, że często spotkać m ożna rozpow szechnione m niem anie, jak o b y a k ta fab ry czn e z re g u ły b y ły fał­ szyw e lu b niepraw dom ów ne. W ydaje się, że p rzeko nan ie tak ie w znacz­ nej liczbie k o n k re tn y c h p rzy p ad k ó w nie jest uzasadnione i że źródła te w ym agają, podobnie ja k i w szelkie inne, odpow iednio kry ty czn eg o b a­ dania, n ato m ia st to co się niesłusznie w ty m p rz y p a d k u nazyw a „fałszy- w ością“, zdarza się n iek iedy w postaci term inologicznego i in te r p re ta ­ cyjnego u k ry w a n ia faktycznego sta n u rzeczy i w ym aga ty lk o odpow ied­ niej in te rp re ta c ji zapisu. W p rz y p a d k u tu ta j b ad an y m nie m a żadnych podstaw , aby podw ażać p rzed staw io n y bilans i ra c h u n e k zysków i stra t. Z resztą p rzy jak ie jk o lw ie k in te rp re ta c ji nie m a sposobu, aby k w o ty w y ­ m ienione w ty ch dw u te k sta c h podnieść do w ysokości odczuw alnej w skali zakładów S cheiblera.

A d 2. U ro d zaje b a w e łn y w 1907 r. w g u b ern ii Jelisaw etp o lsk iej w y ­ p a d ły w praw dzie, ta k ilościowo, ja k i jakościow o, gorzej niż należało

się spodziew ać n a podstaw ie obszaru z a sie w ó w 39 (na sk u te k deg eneracji b aw ełn y z przyczyn, o k tó ry c h była już m owa), jednakże w zestaw ieniu z ro k iem po przed n im (globalnie) zb iory b aw ełn y na ty m te re n ie b y ły w yższe 40, a cena w skali rocznej rów nież wyższa.

P e w n y m m ie rn ik iem „typow ości“ ro k u m oże być .w łaśnie cena. K ształto w ała się ona w g u b ern ii Jelisaw etp o lsk iej n astęp u jąco : (średnia roczna za p u d )41: 1904 — 8,5 rb, 1905 — 9,5 rb, 1906 — 9 rb, 1907 — 10,0 rb , 1908 — 10 rb, 1909 — 10,2 rb. N ie zachow ały się n ie s te ty do­ stateczn ie szczegółowe m ateriały ,, k tó re pozw alałyby p rze p ro w a d z ić po­ ró w n an ie w yn ik ó w w całym ty m o kresie, jed nak że zachow ane bilanse, rac h u n k i zysków i s tra t, a tak że fra g m e n ta ry c z n e inn e m a te ria ły dla różnych la t tego o k re su pozw alają stw ierdzić, że rok 1907 nie odbiegał w znaczniejszym sto p n iu od sta n u przeciętnego, a w yniki w ów czas osiąg­ n ięte h arm o n izo w ały z ogólną te n d e n c ją pogarszania się s ta n u u p raw y na K aukazie. Sam a oczyszczalnia w Je w la c h u w 1907 r. m iała w praw dzie p rze sto je z pow odu aw arii urządzeń, jed n ak że nie odbiło się to w sposób isto tn y na w y n ikach p ro d u kcji.

A d . 3. O czyszczalnie należące do zakładów S ch eib lera w y różn iały się, m im o niskiego poziom u technicznego, k o rzy stn ie w śró d podobnych zakładów n ależących do au to ch to n ó w lub do kupców rosyjskich . Je d y n ie oczyszczalnie, k tó re stan o w iły w łasność Poznańskiego, a w ięc drugiego z fab ry k a n tó w łódzkich, przew y ższały je technicznie i n a w e t w pew nym okresie w p ro w ad ziły jako pierw sze pew n e ulepszenia techniczne 42. J e d ­ nakże w szelkie zachodzące tu różnice techniczne nie zm ien iały w sposób isto tn y c h a ra k te ru ty ch zakładów , w szystkie one b y ły dość p ry m ity w n e .

39 W A P Ł ódź, S c h e ib le r i G rohm ann nr 8051.

10 A. I z e n b e r g i S. S z w a r s a l o w , op. cit., s. 562— 573.

41 F a b r i c z n o - z a w o d s k a j a p r o m y s z l i e n n o s t , s. 68— 69; S ch eib ler i G rohm ann nr 8051; G ey er nr 2399.

42 P i e r i e r a b o t k a c h l o p k o w o g o s y r ia w B u ch arie , s. 125— 128; C h ł o p k o w o d s t w o i c h ł o p s k o w a j a p r o m y s z l i e n n o s t , s. 586— 592; F a b r i c z n o - z a w o d s k a j a p r o m y s z l i e n n o s t ,

K A PIT A Ł Ł Ó D Z K I N A K A U K A ZIE ₆₀₃ W ażniejsze w ty c h w a ru n k a c h b y ły b y jak iek olw iek in ne różnice w p ły ­ w ające n a ekonom iczne e fe k ty działalności oczyszczalni. W spom niana p ły n ność sy tu a c ji i o s tra k o n k u re n c ja m iędzy zakładam i, a także po­ m ięd zy pośredn ikam i, tw o rzy ła w ty m k o n k re tn y m p rz y p a d k u jed n a k sw oistą p rzeciętn ą: u tru d n ia ła p o w stan ie w iększych rozpiętości m iędzy sy tu a c ją poszczególnych zakładów .

N a w szystkie trz y p ostaw ione p y ta n ia należy w ięc udzielić odpow ie­ dzi potw ierd zającej poprzednio w y su n ię te w nioski, co do c h a ra k te ru ekonom icznego i w y n ik ó w działalności oczyszczalni b aw ełn y należących do fa b ry k a n tó w łódzkich n a K auk azie. O dpow iedź ta k a podw aża ocenę te j im p rezy jako e k sp o rtu k a p ita łu , w y w o łu je je d n a k rów nocześnie p y ­ tan ie o m o ty w y ak cji, skoro m o ty w em ta k im n ie je s t e k sp o rt k a p ita łu .

W p rzed staw io n y m w yżej ra c h u n k u zysków i s tr a t jako g łów na po­ zycja po stro n ie p ra w e j fig u ru je konto „B aw ełn a" (31 917,01 r b i 5 364,07 rb , tj. razem 37 281,08 rb). D la w y ja śn ie n ia działan ia oczyszczalni b a ­ w e łn y n ależałob y zbadać s ta n i zapisy tego k o n ta rep re z en tu ją c e g o p rz e ­ cież zasadniczą p ro d u k cję zakładu. Z estaw ien ie sporządzone n a jego podstaw ie d a je tab lic a I V 43.

T a b e l a I V W y ciąg z k o n ta „B aw ełn a ” Z ak u p io n a baw ełn a nieoczyszczana oczyszczana 6.3 457 p u d . n a sum ę 1 0 1 2 4 „ „ „ 250 447,64 rb 134 097,10 rb R azem 384 544,74 rb 384 544,74 rb S aldo 37 281,82 rb O gółem 421 825,82 rb

D o staw y oczyszczonej b aw ełny (w g cen ry n k o w y ch ) d la Z ak ład ó w Scheibłera S p rzed aż n asio n i o d p a d k ó w

28 412 p u d . n a sum ę 396.366,67 rb 25 459,15 rb

O gółem 421 825,82 rb 421 825.82 rb

J u ż n a p ierw sz y r z u t o ka u d e rz a w ysoka, w z estaw en iu z su m ą b i­ lan su , su m a obrotów (421 825,82 rb ) n a ty m koncie. In n y m i słow y: p rzy n isk im k a p ita le , a szczególnie p rz y m ałej w artości śro dk ów trw ały c h , prow adzono znaczną „ p ro d u k c ję “, poleg ającą n a oczyszczaniu sk u p y - w a n e j b aw ełn y . P o tw ie rd z a się postan o w ion y ju ż w niosek o p ry m ity - w iźm ie tech n iczn y m .

T a w ysokość o brotów , ju ż licząca się tak ż e w p ro p o rcji do fin an so ­ w y ch efek tó w działalności zakładów m ac ierz y sty c h w Łodzi, stw arza pew n ą n ad zieję w y ja śn ie n ia p rzyczyn, dla k tó ry c h tw orzono te oczysz­ czalnie. M usiały ta m odbyw ać się o p e ra c je n a znaczną skalę, choć n ie przynoszące b ezpośrednio zysku, gdyż ja k w yn ikało z refero w an eg o ju ż

604 IR E N E U SZ IH NATO W ICZ

ra c h u n k u zysków i s tr a t saldo z k o n ta „B aw ełn a“ (37 281,08 rb) zostało w całości skon su m o w an e przez koszty. B adane przez n a s dw a zakłady d o starczy ły do Łodzi, ja k w y n ik a z zapisów n a koncie „B aw ełn a“, 28 412 p ud ów oczyszczonej baw ełny, w ty m 10 124 p u d y z zak u p u i reszta z p rze ro b u w łasnego. J a k p rzed staw iało się to w z e staw ien iu z p rac ą po­ zostałych oczyszczalni i z zużyciem b a w e łn y przez p rzem y sł łódzki? B rak dostatecznie dokład n y ch i p ełn y ch in fo rm a c ji nie pozw ala sporządzić takiego zestaw ien ia i zm usza do szacunkow ego obliczenia łącznej p ro ­ d u k c ji oczyszczalni.

P rz y ta c za liśm y ju ż zestaw ien ie tego rodzajów zakładów fu n k c jo n u ­ jący ch n a K au k azie w 1904 r. Było ich w te d y około 30, w ty m 8 należą- żących do przem ysłow ców łódzkich. D la la t późniejszych liczbę zakładów p rze d staw ia poniższa tab e la V 44. W tab e li nie zostały uw zględnione d ro b ­ n e zak ład y stan o w iące w łasność m iejscow ych chłopów i p rac u jąc e n ie­ re g u la rn ie i w n iew ielk im zakresie.

T a b e l a V K a u k a s k ie oczyszczalnie baw ełn y w lata ch 1902— 1913

R o k Ilo ść oczyszczalni baw ełn y n a K a u k a z ie

O gółem W tym należących d o przem ysłow ców łó dzkich

1902 5

1904 30 11

1906 10

1908 46

1910 15 (ty lk o g u b e rn ia jelizaw etp o lsk a ) 8 (tylko g u b e rn ia jelizaw e tp o lsk a)

1912 39 10

1913 32

W przy to czo n y m uprzed nio zestaw ien iu ilości oczyszczalni w 1904 r. podano rów nież liczbę podstaw ow ych m aszyn (gins) i liczbę p ił w ty c h m aszynach. Z b ra k u dan y ch trz e b a to p rzy ją ć za podstaw ę szacunku. W scheib lero w skich oczyszczalniach b a w e łn y w J e w la c h u i w P ario g la- rze w ro k u 1907— 08 było 5 m aszy n o 320 piłach. M aszyny te oczyściły 63 457 pu dów su ro w ej b aw ełny, co dało 18 288 pudów czystego w łókna (28 412 pudów w łó k n a dostarczonego do Łodzi, m n iej 10 124 p u d y w łók­ n a zakupionego w s ta n ie o czy szczo n y m )45.

M ożna w ięc p rzyjąć, że n a jed n ą m aszy nę o 60 piłach przy p ad ło w ro ­ k u 1907— 08 w ty ch zakładach około 12 700 pudów su rę w ej baw ełny, w zględnie około 3 600 pudów czystego w łókna. Poniew aż w ro k u 1904— 05 z a k ła d y te m ia ły nieco* w yższą p ro d u k cję, a i k ie ro w n ik ich uw ażał, że n o rm a ln a zdolność p ro d u k cy jn a je s t nieco w y ż s z a 46 m ożna p rzy ją ć za

44 Z esta w io n o n a p o d sta w ie: S ch eib ler i G rohm ann nr 8051; F a b r ic z n o -z a w o d s k a ja p r o m y s z lie n n o s t, s. 68— 69; A. M a r k o w , C h ło p k o w o j w o p r o s , W F 1912, nr 10, s. 447— 448; M a s s a l s k i j, C h ło p k o w o d s tw o , o ro s z ie n iję g o s u d a r s tw ie n n y c h z ie m ie l i c z a s tn a ja p r e d p r ijm c z iw o s t, W F 1907, nr 24, s. 401— 405; nr 26, s. 6— 11; n r 34, s. 207— 209; n r 37, s. 293— 296; F a b r ic z n o -z a w o d s k a ja p r o m y s z lie n n o s t w Z a - k a w k a z ie ; W F 1912, nr 31, s. 209— 210. 45 Por. w y c ią g z k on ta „ B a w e łn a “. 46 W A P Ł ódź, S c h e ib le r i G rohm ann nr 8051.

K A PIT A Ł ŁÓ D ZK I NA K AU K A ZIE ₆₀₅ podstaw ę dalszych rozw ażań około 15 000 pudów s u ro w e j'b a w e łn y lub około 4000 p udów czystego w łókna roczn ie n a jed n ą ta k ą m aszynę. M ożna w yniki tego obliczenia zw eryfikow ać. W 1907 r. w g u b ern ii J e lisa w e t- p olskiej, a w ięc na tere n ie , na k tó ry m działa większość tu om aw ianych zakładów n ależących do fa b ry k a n tó w łódzkich, w ypro d uko w an o łącznie 80 600 p udów czystego w łó k n a b aw ełnianego 47. Istniało tam podówczas ogółem 15 oczyszczalni, w ty m 9 łódzkich. P rz ec iętn ie n a jed n ą oczysz­ czalnię p rzy p a d a w ięc około 5 400 p ud ów czystego w łókna. Poniew aż n iek tó re oczyszczalnie m iały po dw ie m aszyny, a n ie k tó re po jed n ej, po­ tw ierd zało b y to p oprzednie obliczenia śred n ie (4 000 pudów na jed n ą m aszynę).

P rz y jm u ją c tę norm ę za p od staw ę i m nożąc je przez liczbę m a s z y n 48 zain stalo w an y ch w e w szy stk ich oczyszczalniach kau k ask ich należących do fa b ry k a n tó w łódzkich w 1904 r., o trzy m am y jako roczną ich p ro ­ d u k cję 15 000 p u dó w X 23 m aszy n y = 345 000 pudów su ro w ej baw ełny, lu b 4 000 pudów X 23 m aszy n y = 92 000 p udów czystego w łókna. P o ­ niew aż zak ład y te zak u p y w a ły stale rów nież pew ne ilości w łókna już oczyszczonego i ekspediow ały je do Łodzi 49, m ożna szacować, że z K a u ­ k azu za ich p o śred n ictw em szło rocznie do Łodzi 120 000— 150 000 p u ­ dów czystego w łó k n a baw ełnianego. Liczbę tę p o tw ierd z ają zachow ane fra g m en ta ry c z n e in fo rm acje w ak tach z in n y ch l a t 50. W o sta tn im pię­ cioleciu om aw ianego o k resu z przyczyn, o k tó ry c h m ow a w pierw szej części a rty k u łu , ilość ta się zm niejszyła. W spom niane łódzkie oczysz­ czalnie b aw ełn y w środkow ej A z ji51, o znacznie m n iejszy m p o ten cjale p ro d u k cy jn y m , zw iększały się d ostaw y o dalszych 20 000— 30 000 pudów rocznie. P ra w ie w szy stk ie łódzkie oczyszczalnie baw ełny, w yjąw szy kilka, n ależały do dw u p rzedsiębiorstw : Z akładów P rz em y słu B aw ełnianego K. S ch eib lera i Z akładów P rz e m y słu B aw ełnianego I. K. Poznańskiego. M ożna więc p rzy jąć, że te dw a najw iększe w Łodzi przed sięb io rstw a uzyskiw ały tą drogą rocznie około 120 000— 130 000 p udów czystego w łó k­ n a baw ełnianego. W sto su n k u do ogólnego użycia baw ełny, jak ie w y k a ­ zy w ały one w ty m czasie 52, stanow iło to około 15— 20% rocznie. J e d ­ n akże w sto su n k u do· b a w e łn y ro sy jsk ie j zużyw anej przez nie w ciągu ro k u b aw ełn a u zy sk iw an a przez te p rzed sięb io rstw a z w łasn y ch oczysz­ czalni stan ow iła około 30— 40% , a w n iek tó ry ch lata ch n a w e t połowę, odgry w ała więc ilościowo w ich z a o p atrzen iu w ażną rolę. Ilościow y jej u d ział nie tłu m aczy je d n a k jeszcze p odejm ow ania całej akcji, skoro nie p rzyn o siła ona bezpośredniego zysku. W yjaśnien ia trz e b a szukać więc w sy tu a c ji surow cow ej p rzem y słu łódzkiego.

Szybki rozw ój p rzem y słu w łókienniczego w ty m okręgu, g ru p u ją c y m

47 F a b r i c z n o - z a w o d s k a j a p r o m y s z l i e n n o s t , s. 68— 69. 48 Por. z e sta w ie n ie w p o czą tk o w ej części artyk u łu .

49 p r z y k ła d ch oćb y w p r z ed sta w io n y m w y c ią g u z k on ta „ B a w ełn a “. 5° W A P Łódź, S c h e ib le r i G rohm ann nr 8051. 51 P i e r i e r a b o t k a c h ło p k o w o g o sy r ia , s. 125— 128 ; C h l o p k o w o d s t w o i c h ł o p k o w a j a p r o m y s z l i e n n o s t w S a m a r k a n d s k o j o b ła s ti w 1896 go du, s. 586— 592; M a t i e r i a ł y к c h a r a k t i e r i s t i k i e n a ro d n o g o c h o z j a j s t w a w T u r k ie s ta n i e . P r il o ż e n i je к o t c z i e t u po r e w i z j i T u r k i e s t a n s k o g o к raja, p r o i z w i e d i e n n o j p o w y s o c z a j s z i e m u p o w i e l i e n i j u s e ­ n a t o r o m g o f m e j s t e r o m g r a f o m K. K . P a le n o m , S. P etersb u rg 1911; A K a s a t k i n , C h l o p k o w o d s t w o w C h o d ż e n t s k o m u j e z d i e S a m a r k a n d s k o j g u b e r n i w g. 1905— 1909, W F 1909, nr 26, 575— 576. 52 K. S c h w e i k e r t, op. cit., s. 287. 4

606 IR E N E U SZ IH NATO W ICZ

w lata ch 1880— 1914 od 70 do 95% przed sięb io rstw i p ro d u k cji b aw eł­ n ian e j K r ó le s tw a 53 pow odow ał ró w n ie szybki w zro st zużycia b aw ełn y .

P rz em y sł sam ej Łodzi zużyw ał w łókna baw ełnianego w p u d a c h 34 :

w roku

1886 — 1 400 000 1901 — 3 012 361 1910 — 3 141 545

C ały łódzki o kręg przem ysłow y zużyw ał n ato m ia st baw ełn y w p u ­ dach 55 :

w roku

1894 — 1 543 014 1899 — 2 928 254 1910 — 3 815 707

G łów nym i źródłam i d ostaw te j b aw ełn y b y ły początkow o S ta n y Z je d ­ noczone A m ery k i P ółnocnej, później zaczęto sprow adzać rów nież ba­ w ełn ę ro sy jsk ą . Po raz p ierw szy w ysłano do Łodzi n iew ielk ą p a rtię b a w e łn y egipskiej w 1885 r., nie o d g ry w ała ona jed n a k dla o k ręg u łódz­ kiego nigd y po w ażniejszej roli, gdyż b y ła zb y t droga i z b y t dobra, aby używ ać je j do p ro d u k cji ta n ic h tk a n in w y ra b ia n y c h w Łodzi s6. Z in n y ch w zględów rów nież nie o d g ry w ała tu w iększej ro li b a w ełn a in d y jsk a.

P rz y cz y n y stojące na przeszkodzie sp ra w n em u z a o p a try w a n iu Łodzi w b aw ełnę b y ły dw ie: w zra sta ją c e św iatow e zapotrzebow anie, p rz e k ra ­ czające zbiory o raz ro sy jsk a p o lity k a celna i taryfow a.

P ierw sza sp raw a, ogólniejszej n a tu ry , pow odująca stale tru d n o śc i na św iatow ym r y n k u b aw ełn ian y m , u d erzała w m n iejszy m sto p n iu w ośrod­ ki p rzem ysłow e lep iej geograficznie usy tu o w an e (angielski i niem iecki przem y sł w łókienniczy), a w w iększym sto p n iu Łódź 37.

D ru g a sp raw a, dotycząca określonego te re n u , w y n ik a ła z ogólnych m otyw ów ro sy jsk ie j p o lity k i gospodarczej; nie bez znaczenia t u b yła jed nak że sprzeczność in teresó w m iędzy p rzem ysłem zgru po w anym w łódzkim o k rę g u przem ysłow y m a p rze m y słe m w łó kienniczym Im pe­

riu m . W iększość p ań stw euro p ejsk ich, w ty m w szystkie k ra je o rozw i­ n ięty m p rzem y śle b aw ełn ian y m w końcu X IX w., nie stosow ała ceł w w o­

53 W. Z a ł ę s k i , K r ó le s tw o P o lsk ie p o d w z g lą d e m s t a ty s t y c z n y m cz. II, W ar­ sza w a 1901, s. 166 n; S. K o s z u t s k i , op. cit., s. 250— 252; A. T r o j a n o w s k i , , op. cit., ta b e la V III; K. S c h w e i k e r t op. cit., s. 268— 272.

54 K. S с h w e i k e r t, op. cit., s. 199, 201, 287. 55 K. S с h w e i k e r t, op. cit., s. 200, 286. 56 „D zien n ik Ł ó d zk i“ 1885, nr 55, s. 2. 57 A . O p p e l , op. cit., s. 185 n; A. M a r k o w , Ch lo p k o w o j w o p ro s, W F 1912, n r 10, s. 447— 448; J. B ü r g e r m a n n , D ie S p in n e r e i, ih r e R o h s to ffe , E n tw ic k lu n g u n d h e u tig e B e d e u tu n g , L e ip z ig 1899; M ie ż d u n a r o d n y j c h lo p k o w o j r y n o k w 1910 g o d u , W F 1911, nr 44, s. 199— 205; A . I z e n b e r g i S. S z w a r s a ł o w , op. cit., s. 562— 573; A. I z e n b e r g , op. cit., s. 458— 468; E. W u r s t e r , D ie B a u m w o llk r is e v o r d e m W e ltk r ie g , B a y r e u th 1919; S. C unge op. cit.; K. S c h w e i k e r t , op. cit.; H . E. T h о m a n n , op. cit.; A . Z i s c h k a , D e r K a m p f u m d ie W e ltm a c h t B a u m ­

w o lle , L eip zig 1937; P. К o e n i gA A . Z e l l e , D ie W e ltw ir ts c h a f t d e r B a u m w o lle ,.

K A PIT A Ł Ł Ó D ZK I N A K A U K A ZIE ₆₀₇ zow ych n a im p o rto w an e w łókno b a w e łn ia n e 58. W tym że czasie R osja sta le podw yższała w ysokość o p łat celny ch od sp row adzanej baw ełny. Cło w ynosiło w ru b la c h złotych od p u d a 59:

w l a t a c h 1879— 1880 — 0,40 1881— 1885 — 0,45 1886— 1889 — 1,15 1890— 1893 — 1,35 1893— 1894 — 1,55 1894 — 1,40 1894— 1901 — 2,10 o d 1901 — 4,15

Istn iały te n d e n c je do dalszego p o d n esienia sta w ek c e ln y c h 60, n a w e t do 8 ru b li od p u d a sp row adzanej b aw ełn y . W rez u lta c ie łódzki przem ysł baw ełn iany , podobnie ja k i p rzem y sł rosy jsk i, nie m ógł konkurow ać z przem y słem zag ran iczn y m i w części w y ró w n y w a ł w ysoki koszt suro w ca niskim i kosztam i robocizny i n isk im i n ak ład am i in w esty cy jn y m i. N ie ulega w ątpliw ości, że p rzem y sł o k rę g u m oskiew skiego k o rzy stn ie j u sy ­ tu o w a n y k o m u n ik acy jn ie w sto su n k u do głów nych rejo n ó w u p ra w y b a­ w ełn y w Rosji, m n ie j odczuw ał tru d n o ści w zap o atrz e n iu w baw ełnę a m e ry k ań sk ą. W yrazem tego było w z ra sta ją c e zużycie b a w e łn y ro sy j­ skiej przez p rze m y sł Im p e riu m poza K ró lestw em . J a k przed staw iało się ono ob razu je ta b e la V I 61.

T a b e i a V I Z użycie baw ełny rosyjskiej p rzez p rzem ysł Im p eriu m p o za K ró lestw em (w m ilio n ach pu d ó w )

Rok 1890 Rok 1899 Rok 1910

0/_{/0 %}

₁

%

Bawełna rosyjska 1,98 25 4,17 32 3,39 63

Bawełna importowana 5,98 75 10,95 6 8 1,96 37

Razem 7,96 1 0 0 16,12 1 0 0 5,35 1 0 0

W rez u lta c ie zm ian w sto su n k ach gospodarczych niem ieck o -ro sy j- skich i ogólnego zao strzenia p o lity k i celnej, a tak ż e n a s k u te k p re sji kół przem y sło w y ch ro sy jsk ich, k o n k u ru ją c y c h z p rzem y słem o k ręg u łódz­ kiego, w prow adzono w 1883 r. zróżnicow anie cła n a g ran ic y lądow ej

i m o rsk iej. B aw ełn a sp ro w ad zan a do R osji przez gran icę lądow ą (przede w szystkim z N iem iec) obciążona została cłem o 15 k o p ieje k od p u d a w yższym niż p rzed staw io n e w y żej staw ki, k tó re u trz y m an o jako obo­ w iązu jące w przy w o zie m orsk im . Doszło do tego n iek o rz y stn e d'la Ło­ dzi u k sz ta łto w an ie ta r y f kolejow ych. Spow odow ało ono podw yżkę kosz­ tó w p rzyw ozu b a w e łn y do Łodzi przez ro sy jsk ie p o rty B a łty k u i przez Odessę.

58 A . O p p e l , op . cit., s. 295— 302.

59 K. S c h w e i k e r t , op. cit., s. 122— 125; A . O p p e l , op. .cit., s. 301— 302. 90 S p r a w o z d a n ie Ł ó d z k ie g o K o m ite tu G ie łd o w e g o z a ro k 1912, Ł ódź [1913] s. 15— 17.

11 K. S c h w e i k e r t , op. cit., s. 202, 286. D a n e dla 1910 r. d oty czą ty lk o ok ręg u m o sk iew sk ieg o .

608 IR E N E U SZ IH NATO W ICZ

Poniew aż do o k ręg u łódzkiego sprow adzano b aw ełnę głów nie przez g ranicę lądow ą, a baw ełn a im p o rto w an a przeznaczona dla p rzem y słu rosyjsk ieg o p rzy b y w a ła głów nie przez g ranicę m orską, p rzeto w re z u lta ­ cie ty c h posu n ięć u leg ła k o n k u re n c y jn a pozycja p rze m y słu łódzkiego

d alszem u po gorszeniu i ty m b ard ziej w ażna sta ła się sp ra w a poszuki­ w a n ia now ych źródeł surow ca. N ie p rzy p a d k o w y w ięc b y ł w o sta tn ic h la ta c h X IX w . w zro st zain tereso w an ia baw ełną ro sy jsk ą ze stro n y p rz e ­ m y słu łódzkiego. Je d n a k ż e n a s k u te k w yższych kosztów tra n s p o rtu i in ­ ny ch w a ru n k ó w u tru d n ia ją c y c h k o n k u ren c ję z p rzem y słem rosy jsk im w te j dziedzinie, a tak ż e na sk u te k cen, m im o w szystko n iek o rzy stn y ch w zestaw ien iu z b a w ełn ą a m e ry k ań sk ą, zużycie b a w e łn y ro sy jsk ie j w Ło­ dzi i w łódzkim o k ręg u przem ysłow ym kształto w ało się odm ienn ie 62.

T a b e l a V I I Z użycie baw ełn y w o k rę g u łó d zk im i w R osji w edle ź ró d eł p o c h o d ze n ia su ro w ca

R o k 1894 R o k 1899 R o k 1910

R o d z aj baw ełny o k rę g łódzki R o sja

(1890) o k ręg łódzki R o sja o k rę g łó d zk i o k ręg m o s­ kiewski p u d ó w % % p u d ó w o/_/o o/_{/o p u d ó w} 0_/0/ _% B aw ełna im p o rt. - 842 290 55 75 1 909 385 65 68 3 056 145 80 37 B aw ełna rosyjska 700 724 45 25 1 018 869 35 32 759 562 20 63 w ty m z A zji Ś ro d k o ­ wej 525 851 34 737 175 25 728 185 19 z K a u ­ k azu 174 873 11 281 694 10 31 377 1 B aw ełna ogółem 1 543 014 100 100 2 928 254 100 100 3 815 707 100 100

W globalnej ilości b aw ełn y d o starczanej do o k rę g u łódzkiego w z ra ­ sta ł udział b aw ełn y im p o rto w an ej, a spadał udział baw ełn y ro sy jsk iej. W m asie d ostarczan ej b aw ełn y ro sy jsk ie j w z ra sta ł udział surow ca po­ chodzącego z środkow ej Azji, a spad ał udział su row ca kaukaskiego. Działo się to na s k u te k przy czy n w spom nianych w p ierw szej części a rty k u łu , k tó re spow odow ały u p ad ek zakładów organizo w any ch przez p rzem y ­ słow ców łódzkich na K aukazie. Z ak łady te nie ro zw iązały tru d n o śc i su ­ row cow ych w p rzem yśle łódzkim ; p ró b ą rozw iązania ty c h tru d n o ści, a nie

ek sp o rtem k a p ita łu należy też tłum aczyć całą im prezę. A ni ro zm iary fi­ nansow ych nakładów , ani też znikom ość b ezpośrednich zysków nie uza­ sa d n ia ją tra k to w a n ia jej jako p rz e ja w u e k sp o rtu k a p ita łu . S y tu a c ja su ­ row cow a p rze m y słu łódzkiego, w znacznej m ierze spow odow ana ro s y j­ ską p o lity k ą celną, w y d aje się n ato m ia st w iele bardziej p rze k o n y w ają ­ cym w y jaśn ien iem . Że przedsięw zięcie całe ułatw iało pro sp ero w an ie w iel­ kich przed sięb io rstw łódzkich i pośrednio, dzięki zapew nieniom dostaw surow ca, przyczyniało się do p odniesienia zysków osiąganych przez te