Beata Zatwarnicka-Madura
Wybrane aspekty ochrony
środowiska a postawy konsumentów
Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 32, 287-297
2013
NR 777 PROBLEMY ZARZĄDZANIA, FINANSÓW I MARKETINGU NR 32 2013
BEATA ZATWARNICKA-MADURA1
Politechnika Rzeszowska
WYBRANE ASPEKTY OCHRONY ŚRODOWISKA
A POSTAWY KONSUMENTÓW
Streszczenie
Celem artykułu jest analiza postaw konsumentów wobec wybranych aspektów ochrony śro dowiska. W artykule zaprezentowano: działania podejmowane przez oferentów w celu kreowania wizerunku firmy dbającej o ochronę środowiska (ekologicznej), badania konsumentów odnośnie do aspektów ochrony środowiska oraz zależności pomiędzy płcią a ochroną środowiska.
Słowa kluczowe: ochrona środowiska, ekologia, postawy konsumentów
Wprowadzenie
Ochrona środowiska to całokształt działań mających na celu właściwe
wykorzystanie oraz odnawianie zasobów i składników środowiska naturalnego.
Pojęcie to jest niezwykle szerokie, dlatego w artykule poruszono tylko wybrane
aspekty ochrony środowiska. Ochronie środowiska często towarzyszy pojęcie
„ekologia”, która zajmuje się badaniem powiązań między organizmami żywymi
a środowiskiem. Jednak termin ten bywa używany w szerokim kontekście
znaczeniowym i utożsamiany jest niekiedy z ochroną środowiska. Celem
artykułu jest analiza postaw konsumentów wobec wybranych aspektów ochrony
środowiska.
Działania podejmowane przez oferentów
W ostatnim czasie coraz więcej firm podejmuje nierzetelne działania pro
mocyjne polegaj ące na informowaniu o swojej ekologicznej odpowiedzialności
w sp o só b , k tó ry n ie o d z w ie rc ie d la fak tó w . D o d z ia ła ń ty c h m o ż n a za lic z y ć np. u m ie sz c z a n ie n a o p a k o w a n ia c h p ro d u k tó w i w sp o tach re k la m o w y c h zn ak ó w lu b stw ie rd z e ń o d n o sz ą c y c h się do śro d o w isk a n a tu ra ln e g o i a sp e k tó w s p o łe c z n y ch . T eg o ty p u z jaw isk o , p o le g a ją c e n a n ie u z a sa d n io n y m k re o w a n iu e k o lo g ic z n e g o w iz e ru n k u w o d n ie sie n iu do d ó b r lu b u słu g (p rz e d sta w ia n y ch ja k o p rz y ja z n e śro d o w isk u ), o k reślan e j e s t m ia n e m g re e n w a sh in g u lu b „zielo n eg o k ła m s tw a ” .
F irm y sto su jące g re e n w a sh in g n ajczęściej w y k o rz y s tu ją d z ia ła n ia p o leg aj ące n a 2:
- n a d u ż y w a n iu n ic n ie z n a c z ąc y c h sfo rm u ło w a ń (jak np. o z n a c z an ie p ro d u k tó w m e tk ą „ e c o -frie n d ly ” b e z w y ja śn ie n ia , n a czy m p o le g a p rz y ja zn y śro d o w isk u c h a ra k te r p ro d u k tu ),
- b ra k u sp ó jn o ści p ro d u k tu z p o stę p o w a n ie m firm y (np. p ro d u k o w a n ie e n e rg o o sz c zę d n y c h ż a ró w e k w fa b ry ce, k tó ra z a n ie c zy s zc z a śro d o w i sko),
- sto so w a n iu z b y t p rz e ry so w a n y ch , su g e sty w n y c h o b ra z ó w (np. re k la m o w a n ie ek o lo g ic z n e g o sa m o c h o d u z w y k o rz y sta n ie m zdj ę c ia k w ia tó w w y latu j ą c y c h z ru ry w y d ech o w ej sam o ch o d u ),
- w ie lo z n a c zn o ś ci, n ie p re c y z y jn o ści sfo rm u ło w a ń (np. o k re śla n ie m ia n e m „ k rem n a tu ra ln y ” p ro d u k tu , k tó ry w sw o im sk ład zie z a w ie ra ty lk o
10% n atu ra ln y c h ek strak tó w ),
- sto so w a n iu żarg o n u n a u k o w e g o , n ie z ro z u m ia łeg o d la zw y k łeg o k o n su m en ta,
- b ra k u d o w o d ó w n a p o p a rc ie tw ie rd z e ń (np. g d y n a o p a k o w a n iu u m ie sz c z o n e s ą in fo rm a c je o e k o lo g ic z n o śc i p ro d u k tu , ale n ie m a on żad n e g o u z n a n e g o certy fik a tu ),
- sto so w a n iu sp rz e c z n y ch h a se ł ty p u „p e sty c y d y p rz y ja z n e d la ś ro d o w i sk a ” cz y „ e k o lo g iczn e p a p ie ro s y ”,
- sto so w a n iu fa łsz y w y c h o z n ak o w ań , d a n y c h m aj ący ch p o św ia d c z y ć e k o lo g ic z n o ść w y ro b u .
W ra m a c h U n ii E u ro p ejsk iej o b o w iązu j ą p ew n e p rz e p isy , k tó ry c h celem je s t e lim in o w a n ie d z ia ła ń z w ią z a n y ch ze z ja w isk ie m g re e n w a sh in g u . O d 2005
2 R. Horiuchi, R. Schuchard, L. Shea, S. Townsend, Understanding and preventing greenwash -
a business guide, BSR i Futerra, London 2009, s. 9-10, http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl/praktyka-
csr/aktualnosci/understanding-and-avoiding-greenwash,2755.html, Greenwashing a świadomość
ekologiczna konsumentów, http://www.crnavigator.com/art_e17/greenwashing_a_swiadomosc_
ro k u z a c z ę ła o b o w ią z y w a ć „ D y re k ty w a w sp raw ie n ie rz e te ln y ch p ra k ty k w h a n d lu ”, k tó ra n a w o łu je do m a k sy m a ln e g o u je d n o lic e n ia p rz e p isó w p ra w n y c h w z a k resie o c h ro n y k lie n ta 3.
P ro d u c e n c i, k tó rz y c h c ą p o d k re śla ć w a lo ry ek o lo g ic z n e sw o ich w y ro b ó w , m o g ą w y k o rz y sty w a ć zd e fin io w a n e z a p o m o c ą m ię d z y n a ro d o w y c h n o rm e ty k ie ty i d ek la ra c je śro d o w isk o w e. Z g o d n ie z d e fin ic ją (n a p o d sta w ie n o rm y P N - E N IS O 1402 0 :2 0 0 3 ) s ą to „ stw ie rd z e n ia o k reślające a sp e k ty śro d o w isk o w e w y ro b u lu b u słu g i, m o g ą c e p rz y b ie ra ć fo rm ę o św ia d c z e n ia , sy m b o lu lu b zn ak u g ra fic z n eg o n a w y ro b ie lub n a k le jc e n a o p a k o w a n iu , w p iśm ie n n ic tw ie d o ty c z ą c y m w y ro b u , w b iu le ty n a c h te c h n ic z n y ch , w o g ło sz e n iu lu b w re k la m ie ”4. S e ria n o rm IS O 14000 (p rz y ję ty c h ró w n ie ż ja k o n o rm y e u ro p e jsk ie E N i p o l skie P N ), d o ty c z ą c y ch sy ste m ó w z a rz ą d z a n ia śro d o w isk o w e g o , z a w ie ra d o k u m e n ty o k re śla ją c e w y ty c z n e d la e ty k ie t i d e k la ra c ji śro d o w isk o w y c h . S ą to 5:
- P N -E N IS O 14020 „E ty k ie ty i d e k la ra c je śro d o w isk o w e. Z a sa d y o g ó l n e ”,
- P N -E N IS O 14024 „E ty k ie ty i d ek la ra c je śro d o w isk o w e. E ty k ie to w a n ie śro d o w isk o w e I ty p u . Z a sa d y i p ro c e d u ry ”,
- P N -E N IS O 14021 „E ty k ie ty i d ek la ra c je śro d o w isk o w e. W ła sn e s tw ie rd z e n ia śro d o w isk o w e (E ty k ie to w a n ie śro d o w isk o w e II ty p u )” , - P N IS O 14025 „E ty k ie ty i d e k laracje śro d o w isk o w e. D e k la ra c je śro d o
w isk o w e III ty p u ” .
E ty k ie ty i d e k laracje śro d o w isk o w e I ty p u są sto so w an e n a zasad zie d o b ro w o ln o śc i i p rz y z n a w a n e p rz e z n ie z a le ż n ą trz e c ią stro n ę, p o sp e łn ie n iu o k re ślo n y c h w y m o g ó w . D zięk i n im , sp o śró d w ie lu arty k u łó w tej sam ej g ru p y k lie n t m o że ro z p o z n a ć te n ajb ard ziej p rz y ja z n e śro d o w isk u . E ty k ie ty i d e k laracje śro d o w isk o w e II ty p u są p rz y z n a w a n e p rz e z p ro d u c e n tó w i m o g ą z a w ie ra ć in fo rm a c je o sp o so b ie w y tw a rz a n ia o ra z d y stry b u c ji d an eg o to w a ru . E ty k ie ty i d e k laracje śro d o w isk o w e III ty p u są n a to m ia st c e rty fik a tam i o p a rty m i n a n o rm ie IS O 140 4 0 6.
3 Czy produkty ekologiczne są naprawdę ekologiczne?, http://rme.cbr.net.pl/index.php? option=com_content&view=article&id=249:czy-produkty-ekologiczne-s-naprawd-ekologiczne& catid=99:ekologia-i-rodowisko&Itemid=93 (12.02.2013).
4 Etykiety i deklaracje środowiskowe według norm ISO, http://www.muratorplus.pl/biznes/ prawo/etykiety-i-deklaracje-srodowiskowe-wedlug-norm-iso_68449.html (15.02.2013).
5 Ibidem.
Badania konsumentów odnośnie do aspektów ochrony środowiska
M o ż n a p rz y to c z y ć w ie le b a d a ń k o n su m e n tó w o d n o śn ie do a sp e k tó w z w ią z a n y c h z o c h ro n ą śro d o w isk a. B a d a n ia p rz e p ro w a d zo n e p rz e z T N S O B O P n a z lecen ie B an k u O c h ro n y Ś ro d o w isk a „P o sta w y P o la k ó w w o b e c o c h ro n y śro d o w isk a i o sz c z ę d z a n ia e n e rg ii” w y k a z a ły , że d w ó c h n a trz e c h P o la k ó w tw ie r dzi, że se g reg u je śm ieci, n a to m ia st 6 4 % b a d a n y c h k u p u je en e rg o o sz c zę d n e ża ró w k i o ra z sp rz ę t A G D i R T V o n isk ie j en e rg o c h ło n n o śc i. C ie k a w e w n io sk i w y c ią g n ię to z b a d a ń n a sta w ie n ia P o la k ó w do se g reg acji o d p a d ó w d o m o w y ch . A ż 7 5 % m ie sz k a ń c ó w w si d e k laru je zaa n g a żo w a n ie w ty m za k re sie , p o d czas g d y w m ia sta c h ( 1 0 0 -5 0 0 ty s. o só b ) ro b i to ty lk o zale d w ie co d ru g i b ad an y . Z b a d a ń T N S O B O P w y n ik a ta k ż e , że n ajw ięcej p o sta w p ro e k o lo g ic z n y c h m o ż n a z a o b se rw o w a ć w śró d o só b p o 30 ro k u życia. B ardziej p rz y ja z n e śro d o w isk u s ą k o b ie ty (53% . do 4 7 % m ężczy zn ). In te re su ją c y w y n ik to fakt, że z a le d w ie 4 0 % o só b d eklaruj ący ch się ja k o p ro e k o lo g ic z n e b y ło b y sk ło n n e z a p ła c ić w ięcej z a ek o lo g ic z n y p ro d u k t7.
Z in n y c h p rz e p ro w a d z o n y c h b a d a ń w y n ik a , że P o lacy cz ę sto d eklaruj ą z a a n g a żo w a n ie w sp raw y o c h ro n y śro d o w isk a, le c z d e k la ra c jo m n ie to w a rz y sz y s to so w n a w ie d z a (np. ja k a j e s t ró ż n ic a m ię d z y to r b ą b io d e g ra d o w a ln ą , czyli n ie e k o lo g ic z n ą - a z w y k łą to rb ą fo lio w ą) i zac h o w a n ie (k u p u je się n ie rzad k o p ro d u k ty n a d m ie rn ie o p ak o w an e) B a d an ie p rz e p ro w a d zo n e p rz e z In sty tu t n a R z e c z E k o ro z w o ju w 2 0 0 8 ro k u w y k a z a ło , że ty lk o 11% k o n su m e n tó w z w ra c a u w ag ę n a ek o lo g ic z n e p o c h o d z e n ie d an eg o p ro d u k tu . N a jw a ż n ie jsz y m i k ry te ria m i w y b o ru b y ły n a to m ia st c e n a i ja k o ś ć 8. Z b a d a ń tra c k in g o w y c h n a te m a t św ia d o m o śc i i z a c h o w a ń ek o lo g ic z n y c h m ie sz k a ń c ó w P o lsk i p rz e p ro w a d zo n y c h w 2011 ro k u w y n ik a , że w w ie lu o b sza ra c h d e k la ro w a n a św ia d o m o ść e k o lo g ic z n a P o la k ó w b y ła sto su n k o w o w y so k a 9. P o n a d 80% p y ta n y c h sąd ziło , że c z ło w ie k m a w p ły w p o p rz e z sw o je in
7 Badanie zrealizowano w 2010 roku techniką bezpośrednich wywiadów na grupie tysiąca osób powyżej 15 roku życia. Za: Jesteśmy coraz bardziej świadomi, http://wiecejtlenu.pl/2010/11/24/ jestesmy-coraz-bardziej-swiadomi/ (12.02.2013)
8 Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków
w 2008 r., red. A. Bołtromiuk, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2008, s. 14.
9 Pierwsza edycja cyklicznych badań świadomości i zachowań ekologicznych Polaków reali zowana była w ramach nowego wieloletniego programu badawczego Ministerstwa Środowiska. Został on zainicjowany w 2011 roku pogłębionym badaniem eksploracyjnym. Jego celem było wypracowanie takich pytań i metodologii badań, które pozwolą na skuteczne uchwycenie zmian postaw i zachowań Polaków na przestrzeni kolejnych lat. Wśród uwzględnionych w badaniu trackingowym tematów znalazły się m.in. proekologiczne zachowania konsumenckie. Badanie zostało zrealizowane metodą wywiadu indywidualnego wspomaganego komputerowo (CAPI); na
d y w id u a ln e d z ia ła n ia n a stan z a so b ó w n atu ra ln y c h . Je d n o c z e śn ie 5 6 % b a d a n y c h w c o d z ie n n y m ż y c iu n ie za sta n a w ia ło się n a d ty m , c z y to , co ro b i, m a w p ły w n a śro d o w isk o , a n a jczęściej p o d e jm o w a n y m i d zia ła n ia m i n a rzecz je g o o c h ro n y b y ły te, k tó re w y m a g a ją n ie w ie lk ie g o za a n g a żo w a n ia , a ic h efe k ty m ia ły w p ły w n a stan fin a n só w g o sp o d a rstw a d o m o w eg o . O k o ło 4 0 % osó b tw ie rd z iło , że u ż y w a n o w y c h , je d n o ra z o w y c h to re b co n ajm n iej c z ęsto (4 2 % rzad k o , 14% w cale). N a jczęściej te n ty p z a c h o w a n ia d o ty c z y ł o só b n a jm ło d szy ch (do 29 lat) o ra z m ie sz k a ją c y c h w n a jw ię k sz y c h m ia sta c h (pow yżej 500 ty s.). T o rb y je d n o ra z o w e b y ły co n ajm n iej c z ęsto u ży w a n e w ie lo k ro tn ie p rz e z p o n a d 6 0 % P o la k ó w (2 2 % rzad k o , 13% w c a le )10 11.
W p rz y p a d k u in n y c h z a c h o w a ń k o n su m e n c k ic h , p o sta w y p ro śro d o w isk o w e b y ły rz a d sz e , ale m o g ły d o ty czy ć c z y n n o śc i w y m a g a ją c y c h za ró w n o w iększej św ia d o m o śc i ek o lo g ic z n e j, ja k i w ię k sz y c h d o ch o d ó w . C o trz e c i b a d a n y (3 4 % ) co n ajm n iej c z ęsto z w ra c a ł u w ag ę n a o z n a c z e n ia e k o lo g iczn e n a p ro d u k ta c h (4 2 % rzad k o , 19% w cale). O so b am i zw racaj ący m i u w a g ę n a te o z n a c z e n ia b y ły zazw y czaj o so b y n ajlep iej w y k sz ta łc o n e . D ro ższe, ale je d n o c z e ś n ie bardziej p rz y ja z n e d la śro d o w isk a to w a ry w y b ie ra ło co n ajm n iej cz ę sto 2 7 % osó b (4 8 % rzad k o , 19% w c a le )11.
W 2 0 1 2 ro k u b a d a n ia n a te m a t św ia d o m o śc i i z a c h o w a ń e k o lo g ic z n y c h z o stały zre a liz o w an e p o raz d ru g i, ch o ć w n ieco innej fo rm ie n iż re a liz o w a n e ro k w c z e śn ie j. W y n ik i b a d a ń z 2011 ro k u p o z w o liły m .in . n a d o p re c y z o w a n ie k w e stio n ariu sza. D o b a d a n ia z a c h o w a ń k o n su m e n c k ic h z w ią z a n y ch z o c h ro n ą ś ro d o w isk a p o słu ż o n o się w 20 1 2 ro k u n a stę p u ją c y m i p y ta n ia m i12:
- C zy i n a ile z w ra c a się u w ag ę n a o z n a c z e n ia z w iązan e z e k o lo g ią i ś ro d o w isk ie m ?
- Ja k a je s t zn a jo m o ść o z n a c z eń /c e rty fik a tó w z w ią z a n y ch ze śro d o w i sk iem ?
- C zy i n a ile z w ra c a się u w ag ę n a m ie jsc e w y tw o rz e n ia (o k o lica) p ro d u k tó w , k tó re są k u p o w a n e ?
losowej ogólnopolskiej, reprezentatywnej próbie mieszkańców Polski w wieku 15 i więcej lat liczącej 1004 osób. Za: http://www.mos.gov.pl/g2/big/2012_03/6f4b864a50640230814e14c647 ed91de.pdf (2.03.2013).
10 Badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski, Raport TNS OBOP, Warszawa 2011, http://www.mos.gov.pl/artykul/4770_badania_swiadomosci/18296_badanie_ swiadomosci_ekologicznej.html (2.03.2013)
11 Ibidem.
12 Badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski, Raport TNS Polska dla Ministerstwa Środowiska, Warszawa 2012, http://www.mos.gov.pl/artykul/4770_badania_ swiadomosci/18296_badanie_swiadomosci_ekologicznej.html (2.03.2013)
- C zy i n a ile z w ra c a się u w ag ę n a sp o só b o p a k o w a n ia p ro d u k tó w (e k o lo g iczn y )?
- C zy i n a ile k o rz y s ta się z to re b w ie lo k ro tn e g o u ży tk u ? - C zy i n a ile w p o lsk ic h d o m ach m a rn u je się ży w n o ść? - C zy i n a ile z w ra c a się u w ag ę n a o g ra n ic z a n ie z u ż y c ia w o d y ?
- Jak ie d z ia ła n ia p o d e jm o w a n e s ą w zw ią z k u z o sz c z ę d z an ie m en erg ii? - Ja k a je s t g o to w o ść do p o n o sz e n ia k o sz tó w z w ią z a n y ch z o c h ro n ą śro
d o w isk a, np. p ła c e n ia w ięcej z a p ro d u k ty /u słu g i bardziej e k o lo g iczn e? - C zy i n a ile P o la c y u c z e s tn ic z ą się w a k c ja c h p ro e k o lo g ic z n y c h ? Jed n y m z z a c h o w a ń k o n su m e n c k ic h m a ją c y c h n a celu o ch ro n ę śro d o w isk a je s t zw ra c a n ie u w a g i p o d c z a s z a k u p ó w n a o z n a c z e n ia z w iązan e z e k o lo g ią
i śro d o w isk iem . T e g o ty p u zac h o w a n ie za d e k la ro w ało aż trz y czw arte P o la k ó w (7 3 % ), z czeg o n a jw ię k s z ą g ru p ę (3 7 % ) sta n o w iły o so b y , k tó re rzad k o sp ra w d z a ją o z n a c z e n ia n a p ro d u k ta c h . N a d ru g im m ie jsc u z n a le ź li się ci, k tó rz y o c e n ia ją , że w y k o n u ją tę c z y n n o ść cz ę sto (3 0 % ). T y lk o 6 % b a d a n y c h zaw sze sp raw d za, ja k d an y p ro d u k t w p ły w a n a śro d o w isk o . B a d a n ie w y k a z a ło ró w n ież, że aż co c z w a rty re sp o n d e n t (2 3 % ) n ig d y n ie z w ra c a u w ag i n a o z n a c z e n ia ek o -lo g ic z n e 13.
W p o ró w n a n iu z w y n ik a m i z 2011 ro k u n ie z n a c zn ie w z ró sł o d se te k osó b , k tó re d eklaruj ą, że n ig d y n ie spraw dzaj ą, cz y n a o p a k o w a n iu znajduj ą się o z n a c z e n ia z w iązan e ze śro d o w isk ie m (z 19 do 23% ). T y m sa m y m sp ad ł o d setek ty c h , k tó ry m z d a rz a się to ro b ić (z 76 do 73% ). B a d a n ia w y k a z a ły , że m ę ż c z y ź n i częściej n iż k o b ie ty n ie zw racaj ą u w a g i n a o z n a c z e n ia z w iązan e z e k o lo g ią (2 6 do 2 0% ). Z n a c z e n ie m a ró w n ie ż w y k sz ta łc e n ie - im j e s t n iż sz e , ty m c z ę ściej re sp o n d e n c i p rz y z n a ją , że n ie je s t to d la n ic h w ażn e (o d 13% w śró d osób z w y k sz ta łc e n ie m w y ż sz y m do 4 0 % z w y ższy m ). P o n a d to w y k a z a n o , że o so b y o n iż sz y c h d o c h o d a c h nie spraw d zaj ą o z n a c z eń n a p ro d u k ta c h 14.
S p o śró d p o k a z a n y c h re sp o n d e n to m o z n a c z eń z w ią z a n y ch z e k o lo g ią i ś ro d o w isk ie m n ajb ard ziej zn a n y o k a z a ł się z n a k „ N ad aje się do re c y k lin g u ” - ro z p o z n a ła g o p o n a d p o ło w a a n k ie to w a n y c h (53% ). D ru g im p o d w z g lę d e m ro z p o z n a w a ln o śc i j e s t „Z n a k e k o lo g ic z n y E K O ” - w sk a z a ło g o 4 0 % b ad an y ch . M niej n iż 3 0 % a n k ie to w a n y c h zn an e s ą o zn aczen ia: „E n e rg y S ta r” (2 9 % ), „ B e z p ie c zn y d la o z o n u ” (2 8 % ) o raz „ P ro d u k c ja e k o lo g ic z n a (U E )” (2 7 % ). Co p ią ty b a d a n y (2 1 % ) w id z ia ł z n a k „ S to k ro tk a ” , 12% resp o n d e n tó w ro z p o zn aje
13 Ibidem. 14 Ibidem.
znak „FSC”, co dziesiąty (10%) „Fairtrade” i 8% - „Znak MSC”. Osoby, które
deklarowały, że zwracają uwagę na oznaczenia (zawsze lub często) - rozpo
znawały znaki ekologiczne znacznie lepiej od nieskładających podobnych de
klaracji. Jednakże wśród respondentów znalazły się osoby, które - mimo że
deklarowały zwracanie uwagi na oznaczenia związane z ekologią - spośród
pokazanych znaków znały co najwyżej jeden15.
Najpopularniejszym zachowaniem konsumenckim wspieraj ącym ochronę
środowiska okazało się korzystanie z toreb wielokrotnego użytku. Co czwarty
badany zawsze korzysta z tego typu toreb, połowa zaś robi to często. Z toreb
wielokrotnego użytku nie korzysta 6% Polaków. W porównaniu do 2011 roku
wzrósł udział osób często używających toreb wielokrotnego użytku z 45 do
51%.
Osoby, które częściej wykonują czynności mające na celu ochronę środowi
ska, maj ą bardziej rozwiniętą postawę proekologiczną, z czym wiąże się regu
larne segregowanie śmieci czy gotowość do ponoszenia wyższych kosztów na
rzecz rozwiązań ekologicznych.
Ochrona środowiska a płeć
Badania z ostatnich lat pokazują wyraźnie zależności między płcią a sto
sunkiem do przyrody. L. Zelezny ze współpracownikami dokonała metaanalizy
badań przeprowadzonych w dekadzie lat dziewięćdziesiątych XX wieku16. Wy
nika z niej, że w czterech z sześciu badań stwierdzono u kobiet istotnie wyższy
niż u mężczyzn wskaźnik pozytywnej postawy wobec środowiska (NEP). Jeśli
chodzi o wpływ płci na zachowania prośrodowiskowe, Zelezny przeanalizowała
trzynaście badań. W dziewięciu z nich kobiety osiągały wyniki wyższe niż
mężczyźni, w trzech nie zanotowano różnic między płciami, w jednym męż
czyźni manifestowali więcej prośrodowiskowych zachowań. Metaanaliza po
zwoliła na określenie wpływu płci na poziomie r = 0,10.
15 Ibidem.
16 Badania dotyczyło lat 1988-1998. Metaanaliza została dokonana na podstawie 32 badań do tyczących wpływu płci na postawy i zachowania prośrodowiskowe. Podstawowym narzędziem do badania postaw prośrodowiskowych była skala Nowego Paradygmatu Ekologicznego (New Eco logical Paradigm - NEP) użyta w sześciu badaniach, a zachowania prośrodowiskowe były mie rzone za pomocą różnych kwestionariuszy bazujących na samopisie. Za: L.C. Zelezny, Ch. Poh- Pheng, Ch. Aldrich, Elaborating on gender differences in environmentalism, „Journal of Social Issues” 2000, No. 56, s. 443-457, za: R. Kulik, Ziemia jest kobietą, czyli o płci, przyrodzie
i ekologii, w: W kręgu gander, red. E. Mandal, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007,
In te re su ją c e w y n ik i b a d a ń w p ły w u p łc i n a p o sta w y i z a c h o w a n ia p ro śro d o - w isk o w e d zieci ze szk ó ł p o d sta w o w y c h o ra z g im n a z ja ln y c h o sią g n ię to w b a d a n ia c h p rz e p ro w a d zo n y c h w la ta c h 1994 i 1995. Z a k a ż d y m ra z e m d zie w c z y n k i m a n ife sto w a ły b ard ziej p o zy ty w n e p o sta w y w o b e c śro d o w isk a (N E P ) o ra z c h a ra k te ry z o w a ły się w ię k s z ą n iż c h ło p c y o s o b is tą o d p o w ie d z ia ln o śc ią z a p o p ra w ę sta n u śro d o w isk a. D o ty c z y ło to głó w n ie z a n ie p o k o je n ia zw ią z a n eg o z z a ś m ie ca n ie m o ra z w ię k s z ą g o to w o ś c ią do sto so w a n ia re c y k lin g u zaró w n o w d om u, j a k i w szkole. W y n ik i u z y sk a n e w ty m b a d a n iu w sk a z u ją , że w p ły w p łc i n a z a a n g a żo w a n ie w p ro b le m a ty k ę śro d o w isk o w ą p rz e ja w ia się sto su n k o w o w c z e śn ie, co p rz e c z y p o g lą d o m , ja k o b y k o b ie ty w y k a z y w a ły w ię k sz e z a a n g a ż o w a n ie w ty m w z g lę d z ie n iż m ę ż c z y źn i d o p ie ro w m o m e n c ie , g d y d o ś w ia d c z a ją m a c ie rz y ń stw a i - o p ie k u ją c się sw o im i d z iećm i - z w ra c a ją b a c z n ie js z ą u w ag ę n a z a g ro ż e n ia e k o lo g ic z n e 17.
B a d a n ia p ro w a d z o n e w 14 k ra ja c h (A rg en ty n a, K an ad a, K o stary k a, K o lu m b ia , E k w ao r, S alw ad o r, D o m in ik a n a , M ek sy k , P an am a, P a ra g w a j, P eru , H is z p a n ia , S tan y Z je d n o c z o n e , W e n e z u e la ) s ta n o w ią p o tw ie rd z e n ie w cześn iej u z y sk a n y ch w y n ik ó w b a d ań . W zd ecy d o w an ej w ię k sz o śc i k o b ie ty p re z e n to w a ły w ię k sz e z a a n g a żo w a n ie w o b szarze za ró w n o p o sta w p ro śro d o w isk o w y c h (N E P ), j a k i z a c h o w a ń p ro śro d o w isk o w y c h 18.
K o lejn e b a d a n ia p o tw ierd zaj ące w c z e śn ie jsz e zale ż n o śc i p rz e p ro w a d zo n o w śró d a m e ry k a ń sk ic h stu d en tó w . W b a d a n ia c h ty c h ró w n ie ż k o b ie ty c h a ra k te ry z o w a ły się w y ż sz y m i w sk a ź n ik a m i p o sta w p ro śro d o w isk o w y c h n iż m ę ż c z y ź ni. A n a liz a p rz y c z y n ty c h w sk a ź n ik ó w p o k a z a ła , że k o b ie ty s ą b ard ziej u s p o łe c z n io n e , co w y ra ż a się w p rz y jm o w a n iu w w ię k sz y m sto p n iu p e rsp e k ty w y d ru g ie g o c z ło w ie k a o ra z c h arak tery zu j ą się w y ż sz y m p o z io m e m o d p o w ie d z ia l n o śc i s p o łe c z n e j. W y n ik i u k a z a ły is to tn ą rolę w y m ia ru k o b ie c o śc i i m ę sk o śc i w k w e stii śro d o w isk o w e j. K o b ie c o ść b y ła p o z y ty w n ie sk o re lo w a n a z p o s ta w ą p ro śro d o w isk o w ą , m ę sk o ść b y ła n a to m ia st sk o re lo w a n a z tą p o sta w ą n e g a ty w - n ie 19.
Interesuj ące b a d a n ia d o ty c z y ły ró w n ie ż w p ły w u p łc i n a z a c h o w a n ia p ro śro - d o w isk o w e , k tó re m a n ife s tu ją się w o b szarze p ry w a tn y m i p u b lic z n y m . Z b a d a ń ty c h w y n ik a , że k o b ie ty częściej n iż m ę ż c z y źn i angażuj ą się w p ro śro d o w isk o - w e z a c h o w a n ia, k tó re d o ty c z ą sfery p ry w a tn e j. S ą to ta k ie d ziałan ia, ja k so rto w a n ie o d p ad ó w , k u p o w a n ie p ro d u k tó w e k o lo g ic z n y c h cz y rzad sze k o rz y sta n ie
17 R. Kulik, Ziemia jest..., s. 24.
18 L.C. Zelezny, Ch. Poh-Pheng, Ch. Aldrich, Elaborating..., s. 443-457. 19 Ibidem, s. 25.
z sam o ch o d u . M ę ż c z y ź n i n a to m ia st częściej n iż k o b ie ty a n g a ż u ją się w p u b lic z n e d z ia ła n ia słu żące śro d o w isk u , ta k ie j a k u c z e stn ic tw o w sp o tk an iach z in n y m i lu d źm i c z y w o lo n ta ria t20.
P o tw ierd zaj ą to ró w n ie ż b a d a n ia p rz e p ro w a d zo n e w P o lsc e p rz e z T N S O B O P w 2 0 1 2 roku. B ad an o m .in. u d z ia ł w k a m p a n ia c h i a k c ja c h p ro e k o lo g ic z n y c h , k tó ry je s t raczej rz ad k im z ja w isk ie m w P o lsce - je d y n ie co d z ie sią ty a n k ie to w a n y (1 0 % ) p o d e jm u je te g o ty p u ak ty w n o ść. D o d a tk o w o o d se te k te n sp a d ł o 8% w p o ró w n a n iu z b a d a n ie m w 2011 ro k u i ty m sam y m w z ró sł o d s e te k o só b , k tó re n ie u c z e s tn ic z ą w a k c ja c h p ro e k o lo g ic z n y c h . J a k po k azu j ą dan e, u d z ia ł w k a m p a n ia c h i a k c ja c h p ro śro d o w isk o w y c h n ie za le ż y o d w ie k u , w y k s z ta łc e n ia ani o d m ie js c a za m ie sz k a n ia. Z a le ż y n a to m ia st o d p łc i - m ę żczy źn i częściej n iż k o b ie ty b io rą u d z ia ł w k a m p a n ia c h i a k c ja c h p ro e k o lo g ic z n y c h (13 do 8% )21.
B a d a n ia m ię d z y k u ltu ro w e p rz e p ro w a d zo n e w 22 k ra ja c h p o tw ierd zaj ą z a le ż n o śc i w y stęp u j ące p o m ię d z y p łc ią a zac h o w a n iam i p ro śro d o w isk o w y m i w o b szarze p ry w a tn y m i p u b lic z n y m . W w ie lu z ty c h k ra jó w k o b ie ty częściej m a n ife sto w a ły z a c h o w a n ia p ro śro d o w isk o w e w sferze p ry w a tn e j, n iż ro b ili to m ę ż c z y źn i. Je d n o c z e śn ie je d n a k za ró w n o k o b ie ty , ja k i m ę ż c z y źn i w n ie w ie l k im sto p n iu an g a ż o w a li się w z a c h o w a n ia p ro śro d o w isk o w e , k tó re d o ty c z y ły sfery p u b lic z n e j. Je d n y m z w y ją tk ó w o k a z a ła się P o lsk a, g d z ie k o b ie ty a n g a ż o w a ły się śred n io w 4 % m o ż liw y c h d la n ic h d z ia ła ń w sferze p u b lic z n e j, p o d czas g d y m ę ż c z y źn i u c z e stn ic z y li w 9 % ta k ic h d ziałań . O d w ro tn a zale ż n o ść w y s tą p iła w H o la n d ii, A u stra lii i N o w ej Z e la n d ii, g d zie k o b ie ty w p o ró w n a n iu z m ę ż c z y zn a m i częściej a n g a ż o w a ły się w d z ia ła n ia p ro śro d o w isk o w e w sferze p u b lic z n e j. Z a o b se rw o w a n o te ż , że n ajw ię k sz e ró żn ice m ię d z y z a a n g a ż o w a n ie m k o b ie t i m ę ż c z y zn w sferze p ry w atn ej w y stęp u j ą w k ra ja c h o n a jw y ż sz y m p o z io m ie d o b ro b y tu , m ie rz o n y m w sk a ź n ik ie m P K B p e r capita. T o w ty c h k ra ja c h k o b ie ty z n aczn ie częściej n iż m ę ż c z y źn i z a c h o w u ją się w d o m u p ro śro d o
-w isk o -w o 22.
Id e n ty fik a c ja z r o lą p łc io w ą p rz y c z y n ia się do w y k o rz y sty w a n ia ste re o ty p o w y c h c h a ra k te ry sty k p rz y o p isie w łasn ej o so b y , co o sta te c z n ie m a n ifestu je się w za c h o w a n iu je d n o stk i. K o b ie c o ść i m ę sk o ść w sw y ch tra d y c y jn y c h u ję
20 D.B. Tindall, S. Davies, C. Mauboule, Activism and conservation behavior in an environ
mental movement: the contradictory effects o f gender, „Society and Natural Resources” 2003,
No. 16, s. 909-32, za: R. Kulik, Ziemia jest..., s.25. 21 Badanie świadomości i zachowań ekologicznych....
22 L.M Hunter, L. Hatch, A. Johnson, Cross-national gender variation in environmental behav
cia c h m a ją zw ią z e k z k w e stia m i śro d o w isk o w y m i. U d o w o d n io n o b o w ie m w w ie lu b a d a n ia c h , że k o b ie c o ść je s t z n aczn ie b liż s z a te m u , co o k re śla się e k o lo g iczn y m , w sp ó ln o to w y m czy e m p a ty c z n y m sp o so b e m fu n k c jo n o w a n ia . M ę sk o ść n a to m ia st j e s t z n a czn ie b liż s z a n ie z a le żn o ści, ry w a liz a c ji, d o m in acji czy d b a n iu o w ła sn y in teres. T e m ę sk ie c e c h y w c ią ż d o m in u ją w e w sp ó łc z e sn y m św iecie, w y zn aczaj ąc g łó w n y n u rt p ro c e só w e k o n o m ic z n y c h i sp o łeczn y ch , co w p ły w a ró w n ie ż b e z p o śre d n io i p o śre d n io n a stan śro d o w isk a n atu raln eg o . P ra w d o p o d o b n ie ró w n o w a g a m ię d z y ty m , co m ęsk ie i k o b ie c e - m o że w p ły n ą ć n a p rz e ła m a n ie św iato w eg o k ry z y su 23.
Podsumowanie
Z o sta tn ic h b a d a ń z 2 0 1 2 ro k u w y n ik a , że P o la c y do śro d o w isk a i je g o o c h ro n y n a sta w ie n i s ą p o z y ty w n ie , n a p rz y k ła d 9 1 % u w aża, że o c h ro n a p rz y ro d y p o w in n a b y ć p rio ry te to w y m d z ia ła n ie m c z ło w ie k a w o b e c śro d o w isk a n a tu raln eg o . A ż 8 4 % re sp o n d e n tó w sądzi, że c z ło w ie k m a w p ły w p rz e z sw o je in d y w id u a ln e d z ia ła n ia n a stan z a so b ó w n atu ra ln y c h . P o m im o ty c h d e k la ra c ji, 5 6 % b a d a n y c h w co d z ie n n y m ży c iu n ie z a sta n a w ia się n a d ty m , cz y to , co robi m a w p ły w n a śro d o w isk o . J e st to je d e n z w ie lu p rz y k ła d ó w n a o g ro m n e ró żn ice m ię d z y p o z io m e m d e k la ra c ji a z a c h o w an iam i. T ru d n o je d n a k o k reślić, ja k ie są ró żn ice m ię d z y d e k la ra c jam i k o n su m e n tó w o d n o śn ie do z a in te re so w a n ia k w e stiam i o c h ro n y śro d o w isk a a zac h o w a n iam i zak u p o w y m i.
K o n ie c z n e j e s t stałe p o d n o sz e n ie św ia d o m o śc i ek o lo g iczn ej sp o łe c z e ń stw a o ra z p o sz e rz a n ie w ie d z y n a te m a t efe k ty w n e g o z m n ie jsz a n ia n e g a ty w n y c h sk u tk ó w o d d z ia ły w a n ia n a śro d o w isk o . P o sta w y p o lsk ic h k o n su m e n tó w ew oluuj ą w b a rd z o sz y b k im te m p ie i ju ż n a p rz e strz e n i k ilk u la t m o ż n a za u w a ż y ć p e w n e z m ian y w ic h sty lu życia.
C ie k a w y c h w y n ik ó w d o sta rc z a a n a liz a za le ż n o śc i p o m ię d z y p łc ią a sto su n k ie m do o c h ro n y śro d o w isk a. W n io sk i p ły n ą c e z ty c h a n a liz p o w in n i w y k o rz y sty w a ć o fe re n c i w sw o ic h d z ia ła n ia ch m aj ą c y c h n a celu w ła śc iw ą k o m u n ik a c ję z k o n su m e n ta m i.
CHOSEN ASPECTS OF ENVIRONMENTAL PROTECTION
VS. CONSUMERS' ATTITUDES
Summary
The purpose of the paper is to analyze consumer behavior towards the selected aspects of environmental protection. The paper presents: actions taken by the suppliers in order to create the image of a company that cares about the environment (ecological company), consumer research on environmental issues and the relationship between gender and the environment.
Keywords: environmental protection, ecology, consumer attitudes
