6. J Ó Z E F D U T K I E W I C Z
WOJNA PERSK0-AF6AŃSKA 1 8 3 7 - 8 R.
A SPRAWA POLSKA
O p r a c o w a n i a . B ezpośrednio dotyczy mego tematu rozpraw a
Massalskiego p. t. „P ierw szy Polak w Afganistanie", zam ieszczona
w Przeglądzie geograficznym 1924 r.
Bliskie i pokrew ne sprawy
omawia W iderszal
„Spraw y kaukaskie
w polityce
europejskiej
w 1. 1831— 1864", W arszawa 1934 *), dając dość szeroki rys angiel
skiej i rosyjskiej polityki na bliskim W schodzie.
W iderszal k orzy
stał do swej pracy z angielskich relacyj z Konstantynopola i P e
tersburga, z relacyj konsulów w O desie i Tyflisie, natomiast nie
uwzględnił korespondencji z Teheranu.
Na tem w yczerpuje się
bibljografia P olsk a 2).
Historię w ojny afgańskiej t. zn. pierwszej
w ojny angielsko a raczej może indyjsko-afgańskiej, dla której wojna
persko-afgańska lat 1836— 8 była wstępem, opracow yw ano paro
krotnie, najwięcej szczegółów zaw iera dwutomowa praca Kaye'a,
najnowszą zaś jest książka Forbesa 3). Politykę mocarstw na W sch o
dzie bliskim i średnim znaleźć można poza historią spraw zagra
1) P op rze d n io w krótkim k om u n ik acie na VII k on gresie h istoryczn ym w W a r szaw ie: La P o lo g n e au V I I con g rès intern a tion al, 1933, I, 205— 20.
2) M ożn a b y w y m ie n ić jeszcze b a rdzo z daleka d otyk a ją cy tych spraw arty kuł G r z e b i e n i o w s k i e g o o M isji L, Durhama d o Petersburga, D ro g a 1933, w . 9, książkę B y s t r o n i a , P o la c y w Z iem i św . S yrji i E gip cie 1929, oraz ostatnio L e w a k a , P o la c y w T urcji, 1936.
8) K a y e J. W . H isto ry o f the w ar in ^Afganistan, 1878, tom I; F o r b e s
The afghan w ar, 1896. P oza tem da w n iejsze op ra cow a n ia : S a l e , W a r in A fg h a n i stan, 1843; D u r a n d , F irst afghan w ar, 1879; E y r e , A retro sp ec t o f the afghan war, 1869 oraz tegoż autora K a b u l in su rrection , 1879; M o r r i s - M o w b r a y F irst afghan w ar, 1878, b ez w a rtości, broszura agitacyjn a pełn a b łę d ó w i n ieścisłości,
74 W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r. a spraw a polska. 2
nicznych Anglii w XIX w. wydaną przez W arda i G oocha z ramienia
uniwersytetu w C am bridge!) w książkach Hasenclevera, Guichena
i Rodkeya, tyczących prawie tego samego o k re su 2), w reszcie w og ól
niejszych opracow aniach stosunków angielsko-rosyjskich w A z ji 3).
Materiału dostarczają dalej historie A fganistanu4), P e r sji5), In d ii6)
a w reszcie biografie niektórych działających osobistości, a w ięc
Palmerstona 7), Urquharta e), A u k lan d a9), Dost M oham m eda10),
W y d a w n i c t w a ź r ó d ł o w e . Notatki kpt, Burnesa, który jeździł
do Kabulu i przeciw działał akcji W itkiew icza, wydał Buist u ). W artość
pamiętników posiadają: historia Sikhów Cunnikhama po raz pierw szy
wydana w r. 1849 12) oraz Harlana, India and the Afghans 1842,
Harlan był w służbie u maharadży Pendżabu i jeździł do Dosta do
') C am bridge h istory o f british foreign p o licy , W a r d & G o o c h , 1922,
tom II.
2) H a s e n c l e v e r , D ie o rien ta lisch e F r a g e in d, Jahren 1838— 41, 1914; G u i c h e n, L e crise d 'O rien t 1839— 41, 1924. O b ie te rozp ra w y ty czą przed e w szystkiem E giptu , M eh m ed A le g o i cieśn in, tak sam o jak rozp ra w a R o d k e y a ,
T u rco-a egyp tia n question 1832— 41, 1923. P oza tem naturalnie sięgn ąć n a leży do S t e r n a , G esch . E u ropa s t, V oraz S c h i e m a n n a, G esch . R usslands unter d. K a i
ser N icola u s I, tom III. P race K r a h m e r a R u ssla n d in M ittelasien 192S obejm uje
tylko pen etrację Rosji do S yrdarii i Turkestanu.
s) R a w l i s o n , E n gland and R u ssia in the E ust. 1875; C u r z o n , R u ssia
in C en tral A sia , 1889; M a r t e n s, ' R osija i A n g lja w carstw ow a n je N ik oła ja I, W iestn i k J ew ro p y 1898; N o y c e, England, India and A fgh an istan , 1902; R o n í t e · A n g leter re et la R u ssie en A s ie en X I X siècle, R ev u e de d eu x m on d es, 1902 oraz
p o rosyjsku w yda n e w M osk w ie 1924; T e r e n t j e w , Isto rja z a w o jew a n ja śred n iej
A z ji, 1906, to m .I; D a v i s , G rea t gam e in A s ie , P r o ceed in g s o f british A ca d em y,
1926; M c M u n n, A fgh an istan and India, A s ia tic R ev iew , 1923; C r a w l e y A n glo-
russian rela tion s 1815— 40, Cam bridge histor. J ourn al, 1929, Ostatnio В о I s o v e r P o n so n b y 8z the E astern q u estion , S lavon ic R ev iew , lip ie c 1934,
J) Starsze; F e r r i e r 1858, M a 11 e s o n 1878 — tegoż autora R u
sso-afghan question 1885, ty c z y cza s ó w p óźn iejszy ch , N ow sze op ra co w a n ia historii Afganistunu S n i e s a r e w 1921; G u r k o - K n i a z i n 1923; N i e d e r m e y e r 1924 (tutaj raczej ty lk o dan e g eog ra ficz n e); F o u r o n 1926; S i r d a r I k b a l A l i 1928.
5) W a t s o n 1866; M a r k h a m 1874; S y k e s 1921,
ß) T h o r t o n , B ritish E m pire in India, t o m VI; T r o t t e r 1886, tom I M u i r 1915 і K e e n e 1915,
7) G u e d a 11 a 1926. B e l l 1936. s) R o b i n s o n 1920,
**) T r o t t e r 1893; N e w , D urham , 1929 oraz k oresp on d en cja teg oż lorda w y d a ł R e i d 1906, 2 tom y, *
10) M o h a n L a l b ez daty w yd a n ia w d w ó ch tom ach, w ie le doku m en tów w tek ście; G r a n t , D o s i M oham ed, 1842 sła b e, nieduże.
n ) Edinburgh 1841 osob n o p o w ie ś ć C abobol, 1842, Por, D i v e r , H ero o f H era t, 1924, gd zie sp oro listów P ottin gera do Burnesa.
з W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r. a spraw a polska. 75
K abu lu 1).
Dyskusja w izbie gmin w sprawie w ojny afgańskiej
w marcu 1861 r, znajduje się w wielkim w ydaw nictw tie Hansarda
Parliamentary Paper t. 162.
Papiery Broughama, który stał na czele
Board of Control t. j. ministerstwa dla Indii i kolonii w 1. 1835— 1841
wydano w r, 1909. K orespondencja angielskiego posła w Teheranie
Mac Neilla została częściow o opublikow ana w r. 1910.
Oficjalne
dokumenty do historii wojny angielsko-afgańskiej były wydawane
dwukrotnie: najpierw na polecenie rządu w wyjątkach starannie d o
branych w r. 1839 p. t. C orrespondence relating Persia & A fgani
stan analitical narrative of events oraz na wniosek parlamentu w cał
kowitym brzmieniu dokumentów przez K aye'a p. t. Blue book of
Afganistan 1858 oraz Palriamentary Papers, A ccounts and Reports
1859, 2, X X V .
O sobno kompania indyjska wydała w yciągi ze sw ych papie
r ó w 2).
W spółczesne broszury polityczne: M c Neill, Progress of
Russia in Asia, 1841 oraz szereg artykułów w Port-folio 1836— 9.
Przeglądałem poza tym roczniki Timesa, parę czasopism p e riod y cz
nych angielskich, zajmujących się polityką zagraniczną, jak rów nież
szereg czasopism polskich em igracyjnych oraz broszur politycznych,
w których o sprawach W schodu znajdują się tylko gdzieniegdzie
skąpe wzmianki.
Przeglądałem też w yciągi z.ga zet francuskich, ro
bione w biurze Czartoryskiego.
Nieliczne wzmianki o wschodniej
polityce znajdują się w w ydanych papierach w icekanclerza Nessel-
rodego cvtow any F. O. jak rów nież w papierach Metternicha (tom I V ) 3).
Ź r ó d ł a r ę k o p i ś m i e n n e . Podstawowym materiałem są rela
cje i instrukcje angielskiph posłów z Teheranu, R ecord O ffice, Papiery
Foreign O ffice'u 4) dział 60, vol. 40 do 60 lata 1836— 38; instrukcje
i relacje z Petersburga z lat 1837— 39, dz. 65, vol. 231— 252 i dział
181, vol. 650. U Czartoryskich w Krakowie (skrót Cz.) przeglądałem
z papierów Ks. W ojew od y korespondencję z L. Durhamem 5453,
L, Stuartem 5473, 5517, Bellem 5451, Whitem 5526, Strangwaysem
5661, papiery Bystrzonowskiego 5549— 55, 5484 — Chrzanowskiego
5482 — Zam oyskiego 5541 — papiery w schodnie 5409— 10, tekę
Kaukaz 5437, rozm ow y Czartoryskiego 5294 oraz różne pisma poli
tyczne i drobną korespondencję rks, 5282, 5283, 5288— 90, 5322— 5,
5327— 8— 9, 5341, 5478, 5507, 5514, 5547, 5652— 8.
!) N iem niejszą w a rtość p rzed staw ia d zien n ik p o d ró ż y M a s s o n a, J ou rn ey
in B alooch istan and A fgh an istan , 1842. Zasługują rów n ież na w y m ien ien ie o p isy Heratu: L a n g 1 o i s 1864 oraz M a 11 e s o n 1880,
2) East India C om pany, C orresp on d en ce relatin g A fgh an istan , 1843. 3) W y d a n e także p o francusku.
76 W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r. a spraw a polska. 4
I.
P O L S K A A S P R A W A W SC H O D N IA W 1. 1836— 7.
Sprawa t, zw. Średniego W schodu (M iddle East) staje się ak
tualną w polityce angielskiej w r. 1836. W pływ y angielskie w Persji
zostały zachwiane od r. 1833, gdy Anglia okazała zupełną ob ojęt
ność w ob ec w ypraw y na Herat A bbas M irz y 1).
Bierność Anglii
popycha Persję również zresztą jak i Afganistan ku R o s ji2).
Poseł
Angielski w Teheranie Ellis współdziała z przedstaw icielem M ikołaja
gen. Simoniczem.
To współdziałanie bardzo szybko zamienia się
na asystę.
Simonicz zdradza dużo inicjatywy, zachęca szacha do
akcji i zyskuje p o s łu ch 3).
Persja, która napróżno w zyw ała pom ocy
Anglji przeciw Rosji w r. 1828, widzi teraz swój interes w ścisłej
w spółpracy z carem M ikołajem 4).
Szach miał wprawdzie Anglii
wiele do zaw dzięczenia, dzięki jej poparciu utrzymał się na tronie.
Dyplom acja angielska, popierając pretensje Mohameda do tronu, po
pełniła błąd.
Am bitny i w ojow niczo nastrojony władca wyzwala się
szybko z pod kurateli angielskiej, nie chce słuchać rad, polecających
umiarkowanie i pokój.
O dpow iadają mu raczej plany, podsuwane
przez posła rosyjskiego, akcji na W sch ód, ekspansji, która w Lon
dynie nie mogła być mile widziana, prow adziła bowiem w stronę
Indij 5).
A k cja perska przeciw afganom była ułatwiona przez walki
wewnętrzne między Dost M ohamedem, panującym w Kabulu i zdra
dzającym tendencje do panowania nad całością Afganistanu, a Szudżą
o Kandahar.
Spór ten sprawił utratę Peshawaru na rzecz. Sikhów.
Herat nie uznawał w ładzy Dosta c).
Prasa angielska uderzyła na alarm.
„Zatrw ażające postępy
w pływ ów rosyjskich w Persji i Turcji wymagają natychmiastowej
reakcji ze strony rządu brytyjskiego” — pisał T im e s7).
Gabinet
! ) S y k e s , P e rsia , II, 325,
2) T h o m a s , N égociation s de 1'A ngleterre et de la Russie au sujet de P er se, R ev u e de d eu x m ondes, 1845, s. 778.
3) U r q u h a r t , D ip lom a tie tra n sa ction s in C en tra l A sia , 1841, s. 18. 4) L on don C olon ial S o c iety R ep o rt 1842, s. 15— 21.
5) W a r d & G о о с h, II, 200; K a y e , A fgh an w ars, I, 160 cytu je d ep es zę El lis ч z 1 3 .X I.35.— O p op a rciu szacha M oh am eda p rzez A n g lię w iosn ą 1835, M a r k h a m , P ersia , 1726, krytyka tego kroku u U r q u h a r t a, 1. c, 18, — O za ch ęta ch d o agresji ze strony posła rosyjsk ieg o p isze E llis 8.1,36, C orresp on d en ce relating
P ersia and A fgh an istan , 6,— Sojusz z Rosją b y ł d la Persii „m o re con ven ia l and sa fe"
stw ierd za b ezstron n ie historyk angielski R a w l i s o n , E ngland & R u ssia , 54,
6) M a 11 e s o n, H isto ry o f A gh a n ista n , 356,
1) Tim es, s ty czeń 1836 cytu je R o d k e y , T u rco-á eg yp tia n question, 55. —
5 W ojn a persko-afgańska 1837— 8 r. a spraw a polska. 77.
zdecydow ał przede wszystkim zmienić ludzi.
O dw ołano guberna
tora Indii, lorda M etcalfe, którego postępowanie w ydało się zbyt
przesadnie ostrożn e1).
Jego następca Lord Auckland otrzymał in
strukcje, w których wskazywano na niebezpieczeństw o działalności
rosyjskiej w Persji i polecono poczynić kroki dla przeciwdziałania
wzrostowi w pływ ów rosy jsk ich 2).
Odwołano jednocześnie posła an
gielskiego z Persji Ellisa, posyłając na jego m iejsce osobę, która da
wała gwarancję, że jej nie zabraknie energii i stanow czości w para
liżowaniu akcji rosyjskiej w Persji. N ow o mianowany poseł M c Neill
był autorem gwałtownej broszury, wykazującej niepokojący wzrost
w pływ ów rosyjskich w A z ji 3).
W yb ór padł przytem na dyplomatę,
któremu W schód nie był ob cy .
Posłował już dwukrotnie do Persji
w 1. 1820 i 1823 *).
P rzecież rząd whigów, będą cy u steru w Lon
dynie na żadną energiczniejszą akcję przeciw R osji zdecydow a ć się
nie chciał, przeciwnie okazyw ał daleko idącą ustępliwość.
Instruk
cje nakazywały posłow i doprow adzić do porozumienia turecko-per-
skiego, zaw rzeć traktat handlowy, zlikw idow ać perskie długi w Rosji,
ofiarować m ediację w sporze z Afganistanem,
P olecono dalej M c
Neillowi utrzym ywać jaknajlepsze stosunki z Simoniczem, ale ostrze
gać Persów przed w ojną z Afganistanem.
„A nglia życzy sobie peł
nej niezawisłości Persji” — głosiła instrukcja — t. zn. niezależności
od w pływ ów rosyjskich.
Drugi jeszcze punkt instrukcji świadczył,
że nie była ona utrzymana w tonie przyjaznym dla Rosji jak p od ej
rzewają niektórzy historycy.
Miał m ianowicie poseł udzielić opieki
Polakom, którzyby schronili się d o P e rsji“).
Ta wzmianka pozwala
') M e tca lfe pow strzym a ł h a n d low ą misję do K abulu , aby nie w z b u d z ić p o dejrzeń w Petersburgu, K e e n e, H isto ry o f India, II, 135; W a r d & G o o c h , II, 201. ■
2) „U tm ost gravity and the dangerous ch aracter of russian action in P ersia ” . Instrukcja p oleca ła : „t o raise a tim ely barrier against the en croachm ents of Russia", W a r d & G o o c h , II, 203. — P alm erston przesła ł p rem ierow i L. M elb ou rn e m apę w skazującą "the sinister a d va n ce of Russia tow ards India fron tier", G u e d a l l a
P a lm erston, 197,
M e N e i l l , P r o g r e s s o f R u ssia in A sia , 1836: „R osja p ro w a d zi p olity k ę m ałych u łam k ow ych n ab ytk ów , w yzysku ją c i utrzym ując sła b ość T u rcji i P e r s j i '., . K ażdy krok Rosji na W sch ód , to w zrost p r a w d op od ob ień s tw a ataku Rosji na In die" (134), „R osja jest groźn iejszą n iż N a p o le o n ” (146). „N ie za w is ło ś ć Persji jest n ie zbędna dla n ie p o d le g ło ś ci In d ji” (151), — M c N eill p o p r z y b y ciu d o P ersji r o z p o czął o d proced u ra ln ego starcia z posłem rosyjskim S im on iczem o p ierw szeń stw o, 3) M c N e i l l , M em oirs, 188, M c N eill o p u ś cił L on dyn 6.V I,36, w y je ż d ż a ł pełen ob a w o p ostępy R osji w Persji. M c N eill w r. 1818 brał u dzia ł w ek sp e dycji do zatoki p e r sk ie j, w r, 1830 b y ł w B a gd a d zie, w r, 1833 w Persji,
4) M c N e i l l , M em oirs, 190 oraz b ru lion instrukcji 23.V.36 i instrukcja z datą 2.VI.35, F. O. Tekst odn ośny brzmi d osłow n ie: „P ro te ct P o le s , w h o make theis esca pe into P ersia ", O cen a tego punktu instrukcji u U r q u h a r t a niesłuszna
78 W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r, a spraw a polska, 6
dom yślać się, że powstanie tej instrukcji nie było o b ce ks, A d a
mowi Czartoryskiemu, który pozostawał w dobrych stosunkach z M c
Neillem
A k cja antirosyjska była utrudnioną przez położenie w Turcji.
Prorosyjskie stanowisko M ehm ed Alego, sięgającego po Syrję, w y
kluczało udział Turcji w jakichkolw iek poczynaniach przeciw R o s ji2).
Urquhart, sekretarz angielskiego poselstwa w Konstantynopolu, za
proponow ał w ykorzystać przeciw Rosji ludy Kaukazu, prow adzące
od wielu lat partyzantkę z oddziałami wojsk rosyjskich.
Próba d o
starczenia amunicji i broni w alczącym plemionom góralskim zakoń
czyła się niepom yślnie.
Statek angielskiego przedsiębiorcy Jerzego
Bella, wysłany przy współdziałaniu emigracji polskiej, został przy
ch w ycon y przez flotę rosyjską, pilnującą w ybrzeży kaukaskich, skon
fiskowany i sprow adzony do S ew astopola3). Statek jechał pod flagą
angielską i stąd sprawa wyw ołała wiele wrzawy.
Polacy mieli na
dzieję, że „afera V ixen a” doprow adzi do zerwania między Anglią
a Rosją.
Czynili wysiłki, aby w y w rzeć w pływ na opinię angielską
i zmusić rząd do energiczniejszego wystąpienia.
A k cja nie pow iodła się,
Palmerston zażądał w praw dzie w P e
tersburgu wyjaśnień w formie dość stanowczej, następnie jednak
nie nalegając na wydanie zatrzymanego statku, przyjął do w iado
mości tłumaczenie rządu rosy jsk ieg o4).
Dyskusia w
parlamencie
---
*D ip lom a tic T ran saction s, 62.— C o do w y k on a n ia mam ty lk o w zm ia n k i o p r z e c iw
działaniu ek stra d ycji, w ok resie p o odstą pien iu od Heratu, w cześn iej b y ć m oże nie z a ch o d z iła potrzeb a in terw en cji, b o m oskale n ie n alegali na w y d a n ie, p or. n iżej ro: ' III M c N e ill 17.XII.37 pisał: „N ie mam ża d n eg o w p ły w u na ty ch d ezerterów , ani n ie staram się u ła tw ia ć d e z e r c ji", F, 0 .
J) C zartoryski d o B y strzon ow sk ieg o 26,IX ,35; „M c N eill to n ajlepszy przyja- ja ciel naszej s p ra w y ", Cz. 5484, — „M c N e ill p o d z ie la w zu p ełn ości sposób w id z e nia U rquharta” , p isa ł W ł, Z a m oysk i d o C za rtorysk iego 18.VII.36, J en era ł Z a m oysk i, III, 333, — M c N eill, p o d ą ża ją c na sw ój posterunek, rozm a w ia ł w Paryżu z C za r toryskim , M c N eill, M em oirs, 191. — O skarżen ia P alm erstona o ru sofilstw o w tym cza sie np. F e r r í e r, A fgh an istan , 214, nie w y d a ją się słuszne, Palm erston le k c e w a ży ł R osję, „R u ssia is a great hum bug” , d o brata, B u 1 w e r, P a lm erston , III, 5, D ziś p rzew a żn ie h istory cy p od k reśla ją ru sofob ię Palm erstona: W a r d & G o o c h II, 201; G u e d a 11 a, 197; R o d к еу, 57, B e l 1, I, 279 о p od ejrzen ia ch P alm erstona w stosunku d o Rosji.
2) H a s e n c l e v e r , O rient, F ra ge, 26 p or. R o d k e y.
3) W i d e r s z a l , S praw a K au k azu , 55 i n. Por. listy gen, W oron ow a gub, O d esy do N esselrodego z grudnia 1836 i styczn ia 1837 A rch iw W o ro n co w o w tom X L , s, 204 i n. O ro li P on son b yego w tej sp ra w ie sp rzeczn e op in ie: B o i s o v e r ,
S lavon ic R e v e w , 1934 i B e l l , P a lm erston , I, 282,
4) M a r t e n s , R o s ja і A n glia , W ie s t, J ew ro p y , 1898, 479 w ed łu g rela cji posła rosyjsk ieg o P ozzo di B orgo. — G a zety francu skie u w a żały przytrzym anie statku za akt gw ałtu; N a tion a l 10.11,37, Cz, 5288.
7 W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r, a spraw a p olska , 79
w sprawie Vixena w lutym 1837 zakończyła się zw ycięstw em umiar
kowanych poglądów rzą d u 1).
Przedsiębiorca G, Bell nie rezygn o
wał mimo to z prób dostarczania amunicji na Kaukaz, porozum iew a
jąc się z obozem Czartoryskiego, projektow ał zakupić now y okręt.
Projekt nie zostal jednak zrealizowany 2).
Polityka, jaką w tym czasie prow adzi Czartoryski, opierała się
raczej o A nglię niż o Francję.
Polacy zdawali sobie sprawę, że na
dzieje na konflikt zbrojny w Europie są bardzo słabe, natomiast
kwestia W schodnia mogła doprow adzić do starcia angielsko-rosyj-
skiego.
W memoriałach, jakie Ks. Adam składał rządowi angielskie
mu, starano się wykazać, że Rosja staje się groźnym handlowym
konkurentem Anglii w A zji, że dąży wszystkimi silami do wyparcia
angielskich w pływ ów z Persji, która będzie podstaw ą do działań
w kierunku In d ii8).
W interesie Anglii leży utrzymanie niepodległo
ści Persji, a Rosja wyraźnie zmierza do uczynienia szacha swym
lennikiem i rozwija olbrzym ie plany podboju W schodu.
Anglia p o
winna starać się zreorganizqwac armię perską, utrzymywać kontakt
z plemionami kaukazkimi.
Pożyteczną dla Anglii rolę odegrać mogą
') C zartoryski do Stuarta 7.ΠΙ.37: „R osja ch ce m. Czarne u w a ż a ć za rosyj skie je z io ro , a T u rcję za p r o w in c ję ", „W y s ła n ie flo ty na m. Czarne nie ozn a cza jeszcze ro z p o c z ę c ia k ro k ó w w o je n n y ch ” , Cz, 5473. — 0 tem ja k ob y ra dyk ali g ło sow ali za w ojn ą , p isa ł Burton do S ie n k ie w icz a 21.11,37, Cz. 5451. O p in ie p rzeciw n e: „A li real ra dicals d ep recia te the w a r” , Parkes d o Durhama, 13,IX .36; „If the tories w ill com e in tom orrow , th ey w ou ld take the earleast oportunity to in volve us in a w ar, w h ich w o u ld divert attention from d om estic affa irs", S ta n ley d o Durhama, R e i d , D urham , II, 57, O w rogich Rosji n astrojach torysów , B e 11, P a lm erston , I, 281. Tem ps z 4.IV.37 cy to w a ł szereg a rty k u łów z prasy torysow sk iej, w y p o w ia d a ją cy ch się za w ojną, Cz, 5289. Palm erston i M elb ou rn e nie m yśleli tracić p op u larności ryzyk u ją c w ojn ę, Frazer do M c N eilla 27.V I.37, M c N e i l l , M em oirs, 204. Lord Stuart n ap różn o starał się za in teresow a ć spraw ą V ixen a lorda Brougham a, Stuart do C za rtorysk iego, II IV.37, Cz, 5517, R osja w ykazała w tej spra w ie dużo sta n ow czości: S t e r n , G esch . E u ropas, V, 374, S c h i e m a n n , R ussland, III, 295, M a r t e n s , S ob ra n je traktatów , XII, A rch iw W o ro n co w t. 40, 203,
2) B ell G, O utline o f the arrangement.., p a p iery C zartoryskiego 5437, s, 29, por. W i d e r s z a l , 87, B ell p r o p o n o w a ł, a b y u d ek orow a ć okręt na b o jo w y angielski. W yruszyć w styczniu łub lutym, gd y R osjanie uznają żeglu gę za n iem ożliw ą , an gielscy m arynarze potrafią d o b ić do brzegu, B ell nie m yślał re z y g n o w a ć naw et w ów cza s, gdy stało się w ia dom em , że in terw en cja rządu a n gielsk iego w spra w ie V ixen jest b a rdzo słabą, B ell d o C zartoryskiego, Cz, 5451. J eg o brat J a k ób , p r ze b yw a ją cy na K aukazie, d o n o s ił o n ie p o w o d z e n ia ch w ojsk rosyjskich, B ell Jam es do G. B ella, k op ia b ez daty, Cz. 5437. G a zety francu skie zu p ełn ie n iesłu szn ie p o d ejrzew a ły , że B ell b y ł agentem rządu an g ielsk iego, Journal de Paris 17.VII.37 Cz. 5289.
3) M em oria ł o p o lity c e A n g lii, F ran cji i A u strii, C z. 5325, N ote sur les em piètem ents de la Russie sur la Perse, un fragm ent sur la q u estion d 'O rien t, C z. 5327, P odano tutaj historię stosu nków ro s y jsk o-p ersk ich od Piotra W ,
80 W ojn a persko-afgańska 1837— 8 r, a spraw a p olsk a .
8
dezerterzy polscy z wojska rosyjskiego, których spora liczba znaj
duje się w Persji, oraz Polacy w służbie perskiej, a m ianowicie płk.
Borowski.
G dyby rząd angielski poparł tę akcję, można liczyć na
znaczny wzrost dezercji z wojska rosyjskiego, bo przecież w korpu
sie zakaukaskim znajduje się duża liczba Polaków !).
Do programu polskich poczynań dyplom atycznych należało l- o
doprow adzenie do wspólnej akcji angielsko-austriackiej na W sch o
dzie, 2-0 usunięcie zatargów m iędzy Turcją a G recją, Egiptem i Pers
ją, З-o zjednoczenie w szystkich plemion kaukaskich przeciw R o s ii2).
Francji nie brano pod uwagę, uważając, że jej w pływ y na W sch o
dzie są bardzo słabe, a przede wszystkim
dla tego, że polityka
francuska, popierając M ehmed A lego, szła na rękę R o s ii3).
N ie
mniej ks. Adam proponow ał — naturalnie bezskutecznie — w ysłać
*) E m piètem ents d e la Russie com m u niqu és à M, Fergusson 12.IV.34, C z. 5324, — W n ocie o pik. B orow skim w sp om n ia ł C za rtorysk i o p.otrzebie e n erg icz n iejszego posła a n g ielsk iego w Persji, grudzień 1834, Cz, 5282, — O dezerterach z armii rosyjskiej w A rm en ii i Persji: T a cz a n ow sk i, B ystrzon ow sk i do C za rtorysk iego
I.11.35, Cz, 5484. R ela cja P a w łow sk ieg o: w każdym pułku o k o ło 150 P o la k ó w , piln u ją ich sp ecja ln ie , w rzesień 1835, Cz, 5437. P oza tem Z w ie rk o w sk i d o C zar torysk iego z K on sta n tyn op ola 20.11,36, Cz, 5410, list jeń ca z Tyflisu 20.11,36. C z, 5437; n iek tóre u w agi o p o ło ż e n iu P o la k ó w w A zji M n iejszej, w y licz o n o tam szereg n azw isk o fic e r ó w P o la k ó w słu żą cych w armii rosyjsk iej na K aukazie, Cz. 5327. O P iotrow skim , który ja k ob y k ierow a ł pow stan iem plem ion kaukaskich , Constitu tionn el 7.VIII.36, Cz, 5288, — D ość s z cz e g ó ło w a „re la cja o P ola k a ch w P ersji", których ma b y ć do 2 ty się cy w w ojsku perskim , gd zie stanow ią osob n e batalion y p o d d ow ód ztw em angielskim , Piotr W itoszyń sk i, Paryż 21,V I,37, Cz. 5328. A gen t angielski R each , który w maju 1837 r, b y ł w T y flis ie , o b lic z a ł lic z b ę P o la k ó w w korpusie kaukaskim na 14 d o 20 ty sięcy. S tw ierdzał, że są on i n a d zw y cza j w rog o u sp osobien i do R osjan , p rzek on a ł się o tym, rozm a w ia ją c z w ielu ż o łn ie rzami. U ciek a li, gdy ty lk o s p osob n ość się zd a rzy, „w o lą n ie w o lę u c z e r k ie só w niż służbę w w ojsku rosyjskiem , u ch od zą w w ie lk ich ilościa ch , na K ubaniu w r. 1836 zd a rzyło się, że jednej n o cy uszło ich 300 w góry. C zerk iesi nie u żyw ają ich je d nak do w alk z Rosjanami. R osjan ie nie ufają im zu p ełn ie, w cza s ie marszu P o la cy idą b ez broni, G d y się d ow ied zą , że P e rso w ie nie w yda ją z b ie g ó w , b ę d z ie ich p rz e ch o d z ić jesz cze w ię c e j". Reach do M c N eilla 1.VIII,37, F. O, R ela cji tej nie zna W i d e r s z a l , P ogłoski, że P o la c y organizują pow stan ia na K aukazie, M c N eill II.X .3 6 F. O. M c N e ill sza co w a ł lic z b ę P ola k ów na K aukazie na 15 ty sięcy, ro z m ow a z Czartoryskim 15.III.39, Cz, 5294, P olsk i punkt w id zen ia w spraw ie Kau kazu ośw ietla broszu ra C z y ń s k i e g o, L a rev o lte de C ircassien s, 1837. O pinia gen, C h rza n ow sk iego o poczy n a n ia ch na K aukazie dość s cep ty czn a : „ C o d o Kau kazu d o w ie d z ia łe m się, że p e p la d y małe, ob y cz a je m i język iem różne, n iezgod ne. N ie m ożna tam teraz m yśleć o form a cji w ojska p o lsk ieg o, b o żadna ich cz ę ś ć nie nie jest w stanie 200 lu dzi ra zsm utrzym ać. F orm a cja m ogła by m ieć m iejsce na p rzyp a d ek otw a rtej w o jn y m ięd zy A n glią a R osją ", C h rzanow ski d o C zartoryskiego, 21,X I,36, Cz, 5485,
2) N ote sur l'état a ctu el de l'E u rop e, Cz, 5327,
9 W o jn a persko-afgań ska 1837— 8 r, a spraw a polska. 81
na koszt Francji dp Turcji i Persji szereg oficerów Polaków, któ-
rzyby „rozsiani w Turcji, Persji i na Kaukazie oddali rzeczyw iste
usługi tym krajom i ich niepodległości" *).
Stanowisko rządu fran
cuskiego było tego rcdzaju, że Czartoryski ostrzegał w Londynie,
iż Francja gotowa jest w yrzec się w szelkich zw iązków z Turcją i od
dać ją całkow icie pod w pływ y R o s ji2),
W obozie Czartoryskiego
zdawano sobie sprawę, że wszelkie poczynania polskie, zmierzające
do zainteresowania m ocarstw problemami W schodu był akcją w ybit
nie antirosyjską.
W interesie Rosji leżało, aby W schód był m ożli
wie niezwiązany z polityką europejską, a Anglia pozostawała izolo
wana w swych rozm owach z Rosją na tematy kaukaskie i perskie 3).
Dla realizacji planów polskich na W schodzie trzeba było starać
się o wzm ocnienie Turcji, o rozbudzenie tam antirosyjskiego nastro
ju. Czartoryski w ysyła do Konstantynopola Bystrzonowskiego, W e -
reszczyńskiego potem Chrzanowskiego, B rzozow skiego i Z w ierkow -
skiego.
Utrzymuje kontakt z emigrantami z Księstw naddunajskich,
próbuje badać grunt w „S erw ji” 1). Ta gra dyplom atyczna prow adzo
na jest bardzo ostrożnie.
Ks. Adam zdaje sobie sprawę, że Polacy
nie mogą rzucać inicjatywy, trzeba współdziałać z Anglią. „Działanie na
sze na W schodzie o tyle jest skuteczne, o ile trafia w myśl polityki
angielskiej", pisał Ks. A d a m 5).
Przekonywano Turcję o „zupełnej
jedności interesów Polski i Porty, od początków XVIII wieku p o cz y
nając” ,
Odbudowa znaczenia Turcji możliwą jest tylko przez odbu
dow ę niezawisłej Polski, która oddzieli Turcję od Rosji.
Polacy go
towi są podjąć się zreformowania wojska tureckiego, posiadają dość
znaczną kadrę oficerów , a możnaby też próbow ać stw orzyć legion
polski z dezerterów rosyjskiej armii kaukazkiej.
Niestety Turcy
obawiali się zatrudnić polskich o fic e r ó w 6).
„G dzie myślą o pokoju,
tam my natrętami, a na Oriencie rozejm dziś, jutro wojna, będziemy
naturalnymi sprzymierzeńcami. Na w schodzie nasza nadzieja. G dyby
podobieństw o było, na W schód całą emigrację przenieśćby należa
ło" — tak rozumował zaufany sekretarz ks. Adam a Karol Sienkie
') C zartoryski g o tó w b ył w skazać lu dzi p ew n y ch . Jest w tej n o cie taka w zm ianka: „R osja p rzez Persję sięgn ie do In d ii'1, C om m u nication c o n fid e n tie lle de Im m igration polon a ise 7.VI.36, Cz. 5282.
2) Nota dla rządu a n g ielsk ieg o 12.VIII.36, Cz, 5282. 3) M em oriał W ł. Z am oysk iego, styczeń 1836, Cz. 5324, 4) Nota o S e rb ii 1835, Cz. 5328.
5) C zartoryski d o B rzozow sk iego 18,VIII.36, Cz, 5282; C zartoryski do B ystrzo n ow skiego 26.IX ,35, Cz. 5484,
6) M em oriał posła n y d o K on sta n tyn op ola 1836, Cz. 5410, s. 47, R ela cja W e - reszczyń sk ieg o 15.V I,36, Cz, 5409,
82 W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r. a spraw a polska.
10
wicz.
Sam W schód połączony potrafi stawić czoło Rosji, oto na
dzieja dyplom acji Czartoryskiego 1).
Zrazu kierownikiem misji W schodniej w Konstantynopolu miał
zostać generał Dembiński. Z adecydow ano jednak, że niedawny pobyt
jego w Syrii i Egipcie byłb y dlań złą rekom endacją.
W o b e c tego
ks. Adam zaproponow ał rządow i angielskiemu użyć do reorganiza
cji armii tureckiej generała C h rzanow skiego2), Celem tej misji było:
„przypom nienie o Polsce, czatowanie na ruchy Rosji, fom entowanie
ku niej nienaw iści” .
Działać miał agent w ścisłym związku z p o
selstwem
angielskim, niezupełnie jednak podporządkow yw ując się
dyrektywom z Londynu, ale raczej zachęcając Anglików do a k c ji8).
Chrzanowski w yruszył jako oficer hanowerski, zatrudniony w służbie
angielskiej, miał przy sobie dwuch oficerów Polaków. W czerw cu
r. 1836 przybył do Konstantynopola. Przy pom ocy posła angielskiego
został instruktorem przy boku Seraskiera, który okazał się w ro
giem Rosji, Chrzanowski dziwił się apatii Turków co do Kaukazu” .
„N ic nie wiedzą o przebiegu walk tam tejszych” 4). Turcy byli zado
’ ) C el í p o w ó d misji w sch od n iej ręką S ie n k ie w icza , sierpień 1836, Cz, 5282, Instrukcja dla C h rza n ow sk iego 17.VI.36, Cz, 5485.
~) P rojek t u organizow an ia w ła d z y na W s c h o d z ie , 24.111,34, Cz. 5282, Nota D em biń skiego Sur l'O rien t 21,111,36, A rch iw u m pryw atne Czartoryskich, C h cia ł p ó źniej jech a ć także Bem , Czartoryski o d ra d ził mu, C zartoryski do C h rza n ow sk iego 19.VIII.36, Cz, 5485, W y b ó r C hrzanow skiego spotkał się z ostrem potęp ien iem ze strony stronnictw a dem ok ra ty czn ego: Tygodnik E m igracji, m arzec 1837, M ioda P o l
ska 12,XI,38 w y d ru k ow a ła gw a łtow n y artykuł gen. U m ińskiego p r z e ciw C h rza n ow
skiem u: nie m ożna u ży w a ć lu dzi, k tórzy nie zasługują na zaufanie. Por, także K o
resp on d en t E m igracji p olsk iej 1839. „B o le je m y nad tym i, którzy w ierzą C h rza n ow skiem u " — pisał P ola k maj 1838 — „N ie god zi się ok a zy w a ć C h rza n ow skiego A n glii jako P ola k a ” , Z w i e r k o w s k i w g w a łtow n ej broszurze p r z e c iw „D ą ż n o ścio m
C za rtorysk ich " 1839 pisze: „C za rtorysk i posła ł d o K onstantynopola generała, który
z rzek ł się sw ej rangi i rozb ra ja ł lud w dniu o b lę ż e n ia W a rs z a w y ". O misji C hrza n ow sk ieg o b a rd zo o g ó ln ik o w o L e w a k , P o la c y w Turcji, 37, D a ł też L eon C hrza n ow sk i do P ism G en era ła C h rza n ow skiego, ł. I, 85 i n, dużo n ieścisłości,
3) Cz. 5282, Seraskier K osrew stał na c z e le partii antirosyjskiej B o i s o v e r na pod sta w ie rela cyj P on son b yego Slavon ic R ev iew , lip ie c 1934. P óźn iejsze m em o randum dla C h rza n ow sk iego z r. 1837 za w iera n astępu jącą u w agę C zartoryskiego: „M oją myślą jest, że z samej T u rcji p rzy jd zie nasze z b a w ie n ie ", tam że str, 281. — „J e s z c z e koń tu recki n ap ije się w o d y w W iś le " pisała K ron ik a E m ig ra cji P olsk iej, 1836, IV,65.
J) C h rzanow ski w ą tp ił w p o w o d z e n ie sw ej m isji, „B o ję się — pisa ł z M alty 24.IV.36, ż e b y ten w oja ż nie s k o ń cz y ł się na figach w S m yrn ie". Z d o ła ł p r z e cie ż dotrzeć do K onstantynop ola, pierw sza rela cja stamtąd 15.V II,36, Cz. 5485, D on osił, że m oże zatrudnić jeszcze d w u ch o fic e r ó w P o la k ó w , — N a d zieje C za rtorysk iego, zw ią zan e z tą misją; C zartoryski d o Strangw aysa 12,V III.36: „j'e s p è re q u 'il (C hrza now ski) réu ssira et se rendra u tile ", Cz, 5501.
11 W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r, a spraw a p olska . 83
woleni z działalnośai Chrzanowskiego ^
Natomiast sam generał nie
był zachw ycony wynikami swej misji, zw łaszcza jeśli chodziło o mo
menty polityczne.
Starał się powstrzym ać Turków od akcji prze
ciw M ehmed Alemu, zacieśnić stosunki angielsko-tureckie.
W spra
wach w ojskow ych donosił Czartoryskiemu: „Turcja ma zaledwie 70
tys. żołnierza, wykonanie moich planów reorganizacji armii tak w olno
idzie, jakby to za kilka lat było potrzebn e” 2). W Petersburgu dość
w cześnie dow iedziano się o misji Chrzanowskiego 3), a w Konstanty
nopolu rola, jaką odgryw ał generał, stała się tajemnicą publiczną,
„G enerał bez ceremonii o 50 kroków od ambasady rosyjskiej mu-
strował tureckie oddziały" á). Chrzanowski liczył się z tem, że Rosja
wcześniej czy później wymusi na Turcji jego od w o ła n ie 5).
B yło to
w chwili, gdy afera Vixena była w pełnym toku.
Spodziew ano się
zjawienia floty brytyjskiej na M. Czarnem, W tym wypadku byłoby
m ożliwe przystąpić do organizowania polskiego oddziału koło Sino-
p y 6). Rosjanie czynili pew ne posunięcia, które zdawały się w skazy
wać, że mają zamiar zająć cieśniny.
Chrzanowski starał się, aby
Turcy nie dopuścili do tego, nie przestając narzekać, że „w szystko
w Turcji robi się pow oli". Sytuacja polityczna była n iejasn ąT), G dy
groźnie zrazu zapowiadający się konflikt angielsko-rosyjski znalazł
rozwiązanie w wymianie not, Chrzanowski wysyła do Francji naj
*) W e d łu g re la cji P on son b y 'eg o, Strangways do C za rtorysk iego 22.VII.36, C z. 5501.
2) R ela cja C h rza n ow sk iego 15.IX.36, C z, 5485, C h rza n ow ski starał się o p ó źn ić starcie z M ech m ed A lim , za p ośred n iczy ć z b liż e n ie a n g ielsk o-tu reck ie, — „N asz gen era ł — p isa ł jed en z tow a rzyszą cych mu o fic e r ó w jest d ob rz e w id zia n y,,, Już trzy razy rysow ałem plany m a n ew rów d y w izji, za w sze im się m ałe zdały, ch o ć b a o n kreśliłem w ie lk o ś c i cala, proszą, żeb y r o b ić w ięk sze. Na co to przyszło s z la c h c ic o w i polsk iem u i pra w ow item u c h rz e ś cija n in o w i", Z a b ło c k i do kpt K o w a l s k ieg o 6.VIL36, A rch iw u m pryw atne C zartoryskich,
3) W gazetach petersburskich o g łoszon o w ia d om ości o misji C h rza n ow sk iego, a stamtąd p rzed ru k ow a ły ga zety fra n cu skie T em ps 23,VII.3ó, Czartoryski do C hrza n ow sk ieg o 25.VII.36, Cz. 5485, M essager d on osił, że ce le m m isji b y ła Persja, Cz. 5288.
4) B rzozow sk i do C zartoryskiego 8.XL38, Cz, 5652 s, 471. B rzozow sk i miał jech a ć na Kaukaz, ale misja ta nie doszła do skutku,
5) Z tego w zg lęd u n ie c h cia ł jech a ć d o arm ji tu reckiej d o A zji M niejszej, w ie d z ą c, że p o s e ł rosyjski w y je d n a natychm iast jeg o od w o ła n ie , C h rzanow ski do C zartoryskiego 7,1,37, Cz. 5485,
6) C h rzanow ski rela cja 7,11.37, Cz. 5485. L iczy ł, że na p o czą te k z b ierz e się 2000 żołn ierzy. Natom iast „g d y A n glia sła b o się okaże, nastąpi w T u rcji d e m oraliza cja zu p e łn a ” .
7) R ela cja 4.IV.37. S ytuację sw oją u w a żał za b a rd zo trudną. „J a k b ym grał w c iu ciu b a b k ę ” — pisał.
84 W o jn a persko-afgań ska 1837— 8 r. a spraw a polska.
12
pierw sw ych w spółpracow ników (marzec 1837), a potem w raca sam
mimo przeciw nych poleceń ks. Adam a Ł).
Misja Chrzanowskiego nie pow iodła się. Tem nie mniej generał
zyskał sobie uznanie w Londynie, zaufanie u Turków, w yrazy p o
chwały. i uznania dla swej działalności od posła angielskiego w K on
stantynopolu Ponsonby'ego, a także Palm erstona2).
Czartoryski chciał też jednocześnie w ysiać agenta do Persji,
Przygotow ano instrukcję dla Ludwika Hofmana.
Miał przypom nieć
posłow i angielskiemu w Teheranie projekt umieszczenia oficerów
polskich w armii perskiej, zająć się dezerterami z w ojska rosyjskie
go, zbierać w iadom ości o Kaukazie i Kurdach, zw iedzić północną
Persję, a głów nie zbadać, czy „Persja chce i może w ybić się z pod
przewagi rosyjskiej” , czy zech ce porozum ieć się z Turcją celem
wspólnej akcji antirosyjskiej3).
Hofman wym ówił się od tej misji
a M c Neill doniósł Zamoyskiem u, że obecn y stan rzcczy jest taki,
że nikogo nie może zapraszać do Persji, sam miał wielkie trudności
i nie chciał ich m n o ż y ć4).
W o b e c tego trzeba b y ło się ograniczyć
do próby nawiązania korespondencji z oficerem w służbie perskiej
Borowskim.
B orow ski w r. 1831 w ystosow ał pismo do Rządu Tym
czasow ego w W arszawie, w którym obiecyw ał, że Persja przystąpi
do w ojny z Rosją, skoro tylko zostanie przez oficjalne poselstw o
polskie do tego zawezwana.
Pismo to doszło do rąk Czartoryskiego
‘ ) „W y trw a j do koń ca , stanow isko tw o je jest n ajw a żn iejsze dla n as", p o le cat C zartoryski 14,111.37, oraz p o w tó rn ie 12.V I,37: „Z o s ta ć k o n ieczn ie p o w in ie n e ś " , Cz. 5485, — B rzozow sk i do C za rtorysk iego z B esa n çon 20.VI.37, Cz. 5652. C hrza n ow ski d o C zartoryskiego z M arsylji 8.VII.37, Cz, 5485.
2) Strangw ays do C za rtorysk iego 9.VI.37: „C h rzan ow sk i a parfaitem ent fait ce qui était en son p ou voir, il est b ien a p p r é c ié "; oraz 22.VII.37: T u rcy są z a d o w o le n i z C h rza n ow skiego. „J e suis b ien aise qu 'ils le re çoiv en t d irectem en t de ch e z n o u s", Cz, 5501, W ł. Z am oyski do C zartoryskiego 1.XI.38, J en era ł Z a m oysk i, IV,36. Por, W i d e r s z a l , 70. P o c h w a ły S k rzyn eck iego dla C h rza n ow sk iego do B ystrzon ow sk ieg o 3 1.VII,38, Cz, 5514. O pin ia P on son b y’ ego: „T h e m ore I have seen of the gen era l, the higher is my opin ion of his fi'.ness, his accu rate k n ow led g e of every branch of his p rofession , his strong understanding and persev era n ce, his p o w er of con cen tra tion w ill give him authority", z k op ji listu am basadora przesła n ej Czartoryskiem u p rzez Strangw aysa 20,VIII,38, Cz, 5501, O pin ia C zartoryskiego: „C h rzan ow sk i a m ontré de la p ru d en ce et du ta ct dans la p osition assez d iffic ile " , ks, A dam d o Strangw aysa, Cz. 5501. O pin ia P alm erstona „rem a rk a b ll in teligen t” t. III, 36 cyt. R o d k e y Palm erston and T u rk ey 1830 —41 J ou rn al o f m odern h istory, 1929, 578.
3) S ierp ień 1836, Cz. 5282. W innym m em orjale p o le c a n o agen tow i w Persji w ejść do słu żb y sza ch a , b y ć p om ocn y m A n glikom , k oresp on d ow a ć jed yn ie z C zar toryskim i C hrzanow skim dla za ch ow a n ia sekretu, Cz, 5282.
'*) Czartoryski d o C h rzanow skiego 19.VIII.36, M c N eill do Z am oysk iego z T a b - ryzu 6.IX.36 oryg. w rks C z, 5409,
13 W ojn a persko-afgańska 1837— 8 r. a spraw a polska. 85
już na emigracji w Londynie 1).
W grudniu 1834 r. Czartoryski zło
żył rządowi angielskiemu memoriał o płk.
Borowskim , wskazując,
iż oficer ten nadaje się na instruktora armii p e rsk ie j2). G dy M c Neilł
w yjeżdżał w czerw cu 1836 r, objąć stanowisko posła w Teheranie,
W ładysław Zam oyski posłał przez niego list do B orow skiego, p o le
cając mu w imieniu Czartoryskiego współdziałać z Anglikami i prze
słać wiadom ości ks. A dam ow i.
Nie zdołałem stwierdzić, czy B o
row ski odpow iedział na to pismo.
Jego działalność w w ypraw ie na
Herat św iadczy raczej, że nie bardzo chciał w spółpracow ać z posel
stwem angielskim.
O siłach perskich polscy dyplom aci mieli w yobrażenie prze
sadne, sądząc, że „d o 50 tys. piechoty i 150 tys. jazdy potrafi szach
w ystaw ić".
Choć według relacyj jednego z dererterów
„Persja
w smutnym znajduje się stanie, lud w nędzy, wojska 10 tys. niby
po europejsku w yćw iczonego, reszta, to jazda nieregularna” 3). Chrza
nowski donosił o Persji w iadom ości niepom yślne4). „Rosja sprawiła,
że szach myśli o zaw ojow aniu Kiwy, Kabulu i Lachory, a w całej
północnej części Persji m ieszkańcy są za Rosją" “),
W spółczesne
gazety franauskie były przekonane o przew adze w pływ ów rosyjskich
nad angielskimi w P e r sjiG).
„W ostateczności można o b ejść się bez Persji — rozumował
ks. Adam — Turcja z Polską i wszystkimi ujarzmionymi ludami
Kaukazu i południowej Rosji, gdy wspólnie według planu wystąpią
przeciw Rosji, uzyskają przew agę.
W spółdziałanie Persji byłoby
*) B orow sk i do p osła p olsk ieg o w K onstantynopolu 14.IX.31 i d o W ie l o p o l skiego 15.IX .31 z Ispahan, oryg in a ły w rks. Cz. 5409 s, 465. Pisał p o angielsku, w trącając na k oń cu parę słów w k iepsk iej p olsz czy ź n
ie-2) Cz. 5282 s, 53.
3) C z e r w ie c 1836, C z, 5409, P och w a ły dla patriotyzm u B o ro w s k ie g o zn aj du ją się w re la cji T a cz a n ow sk ieg o, który p rze je ż d ża ł p rzez Persję w r, 1835, Cz, 5409,
4) O Persji ręką S ie n k ie w icza , Cz, 5409, B ystrzon ow ski d o C za rtorysk iego 1,11.35, Cz. 5484, D ezerter T a cza n ow sk i o b lic z a ł arm ję perską na 40 tys, lu d zi, re la cja z kw ietn ia 1836, Cz, 5409. T a cy fra jest zgodna z op in ią angielską, Ellis 9,IV ,36, F, O,
5) C hrzanow ski d o C zartoryskiego 25.1X^36, Cz, 5485. Por. C el misji w s ch o d n iej z sierpnia 1836, Cz. 5282, W r. 1838 w y b ie ra ł się do P ersji D em biński, C hrza n ow sk i do C zartoryskiego z L on dyn u 27.11.38, Cz. 5485. W r, 1839 m iał jech a ć Kazim ierski oraz D o b ie ck i, żd a je się jednak, że n ie dotarli na m iejsce p r z e z n a cz e nia, S ie n k ie w icz do W e re s z czy ń s k ie g o 27.VIII i 17.X.39, Cz. 5409, C hrzanow ski w ch w ili, g d y k on flik t zb rojn y a n g ielsk o-rosyjsk i w y d a w a ł mu się bliskim , p r o p o n o w a ł w y s ła ć p łk B rea ń sk iego, C h rzanow ski do C zartoryskiego 1.111,39, Cz, 5485.
86 W ojn a persk o-a fg ań sk a 1837— 8 r, a spraw a polska. 14
pożądane, szacha będzie można zmusić, pobudzając poszczególn e
prow incje do walki z R o s ją 1).
„W szystko utwierdza nas w mnie
maniu, że tylko na W schodzie jest pole naszych nadziei i działań” 2).
II.
PE R SJA I A FG A N ISTA N , M ISJA W IT K IE W IC ZA I BU RNESA,
(K oniec 1837 — maj 1838).
Jeśli Anglia okazała pew ną ustępliwość w sprawie konfiskaty
statku Vixen, zresztą prawnie dość niejasnej, to głównie dlatego, że
jednocześnie poza pertraktacjami w spraw ie Turcji i M ehmed A lego
usiłowała zmusić Rosję do zmiany dotychczasow ej polityki Persji,
Była to dla Anglii kwestia dużo bardziej żywotna, pow ażniejsza i bar
dziej bezpośrednia jak problem uznania faktycznej blokady w ybrzeży
kaukaskich przez flotę rosyjską. N adzw yczajne poselstw o nad N ew ę
lorda Durhama miało właśnie na celu obok „uratowania Konstanty
nopola" doprow adzić do porozumienia z Rosją w sprawie Persji
i Afganistanu. Gabinet angielski chciał w ierzyć, że poseł rosyjski
Sim onicz w swym działaniu, pobudzającym szacha do w ojny z A fga
nistanem, przek roczył instrukcje.
Am basador angielski w Peters
burgu otrzymał polecenie złożenia oficjalnego zapytania w tej spra
w ie s).
Oficjalną także dostał odpow iedź. W icekan clerz N esselrode
dezaw uow ał w szystkie śmiałe posunięcia Simonicza, zapewniał Dur
hama, że Sim onicz ma polecenie w strzym yw ać szacha od kroków
w o je n n y ch 4). G dy A n glicy przedłożyli jaskrawe dow ody działalności
Simonicza, Mikołaj odw ołał g o 5).
Odwołanie to było niewątpliwie
sukcesem polityki angielskiej, ale sukcesem dość wątpliwej wartości.
Simonicz nie prędko opuści Persję.
Rosjanie pośw ięcili osobę zbyt
może gorliw ego posła, ale dotych czasow ej polityki nie zaniechali.
W szak jednocześnie wysyłano pierw szą misję rosyjską do Kabulu,,
*) C zartoryski d o C h rza n ow sk iego 17.VI.36, Cz. 5485 i m em orandum dla C h rza n ow sk iege z r. 1837, Cz. 5282. P rzew id y w a n o w tym ostatnim piśm ie „u n e sta tion " w K on sta n tyn op olu i w Persji oraz a gen cję na K aukazie,
s) D o C h rza n ow sk iego 25.VII.36, Cz. 5485, 3) Palm erston do Durhama 16.1,37 F, 0 ,
4) Durham rela cja 24,11.37 F. O. i C o rresp on d en ce relatin g P ersia , 22. Car za k a za ł sp rzed a ży bron i do P ersji, d o n o s ił p oseł.
5) P ierw sza w zm ianka o od w oła n iu 28,11,37 p o r o z m o w ie lorda Durham a z szefem w yd zia łu w s ch od n ieg o w petersburskiem m inisterstw ie spraw za gran icz n ych R ozofin ik in em ; drugi raz p o rozm ow ie z N esselrodem 2.V.37. N esselrod e nie u siłow a ł naw et b ro n ić w ó w c z a s S im on ow icza , — N astępcą w y b ra n o konsula z Egiptu Duham ela, Durham 13.V.37. D o p ie ro 10.VIII.38 w y jech a ł on z Petersburga o b ją ć sw oje n o w e sta n ow isk o, rela cja M ilb a n k a 11.VIII.38, F, 0 ,
15 W ojn a persko-afgań ska 1837— 8 r. a spraw a polska. 87
projektow ano przym ierze Kabulu i Kandaharu pod protekcją Persji,
przyczym Rosja jako gwarantka nie miała być wspomniana tylko
dlatego, aby nie drażnić Anglji
Lord Durham donosil z niepoko
jem o energicznych staraniach rosyjskich co do opanowania per
skiego ry n k u 2).
Na ogół przychylnie, według niektórych aż nazbyt
przychylnie usposobiony do R osji ambasador zauważył, że te stara
nia „znacznie mądrzejsze niż chęć opanowania Konstantynopola w y
magają gorliw ej baczności ze strony Anglii, rosyjskie w pływ y w Persji
i w państwach A zji centralnej bezpośrednio dotyczą bezpieczeństw a
i pom yślności Indii, grożąc handlowi angielskiemu” 8).
W Persji R osja działała grozą i przekupstwem , Simonicz h oj
nie udzielał pożyczek , traktat handlowy rosyjsk o-perski i artykuły
kartelu o wydawaniu zbiegów daw ały okazję do częstego wtrącania
się w w ew nętrzne spraw y P e r s ji4).
Natomiast traktat handlowy
persko-angielski ch oć formalnie niew ypow iedziany, faktycznie prze
stał istnieć.
Simonicz według inform acyj angielskich czynił w szyst
ko, aby handel angielski podkopać 5).
Największe przecież oburze
nie i zaniepokojenie w yw ołały w Londynie wiadom ości o krokach
Simonicza, zachęcających persów do akcji przeciw afganom.
C ho
dziło o pozyskanie dla szacha miasta i księstwa Heratu 6). Persowie
umiejętnie pragnęli w yzyskać ryw alizację Sirdarów afgańskich, sta
rali się porozum ieć z w ładcą Kabulu, Dost Mohamedem,
Zamiar
przesunięcia granic perskich na wschód, a wraz z nimi w pływ ów
rosyjskich musiał obudzić żyw e obaw y władz angielskich.
Sojusz
z Dost Mohamedem dow odził, że Persja w ysuw a się całkow icie
z p o d w pływ ów angielskich.
W ładca Kabulu uchodził bowiem za
przeciwnika Anglii od czasu jak gubernator Indii udzielił
schronie-*) D e cy z ja M ik oła ja 3 0 .III.37, S c h i e m a n n , III, 298. 2) R e la cja 17.V.37, F, O.
3) R ela cja 25.V .36, R e i d, D urham , II, 68. O tem n ieb e z p ie cz e ń s tw ie dla handlu a ngielskiego pisał potem n astępca Durhama M ilban ke; „R osja n ie z a ło ż y li w w ielk iej ta jem n icy kom panię h a n d low ą w A stra b a d zie” , 9.IX.37; „M ik o ła j o s o b i ście p iln ie śled zi p ostęp y rosyjskiego handlu na W s c h o d z ie , rząd daje in ic ja ty w ę ” , M ilb a n k e 26.XII.37. Por. ro zd zia ł IV — O ru sofilstw ie Durhama artykuł dla T i- mesa z 1835, Cz, 5328,
4) E llis re la cja 2.1.36, F. O.: W p ły w R osji „is b e y o n d ou r p o w e r to w ea k en ". °) E llis 15 і 16,1,36 oraz 16.IV.36. E llis d o ;a d z a ł, a b y o g ło s ić ca ło ś ć traktatu z Persją z r, 1814 za n iew ażn ą , in a czej p r z e w id y w a ł, że ąrtykuły m ó w ią ce o n eu traln ości A n g lii m ogą stać się b a rd z o n ie w y g o d n e , Persja od rzu ca ła szereg arty ku łów , które u w ażała za u cią żliw e, dom agała się w y p ła ty za leg ły ch su b syd iów ,
6) E llis p a rokrotn ie 4, 24.11, 29.1V i 25.VI.36, F. O. U r q u h a r t, D ipl.
T ran sactions, 61 b łęd n ie oskarża a n gielsk iego p osła , ja kob y d orad za ł K am ranow i
88
W ojn a persko-afgańska 1837— 8 r. a spraw a polska. 16nia pretendentowi do tronu afgańskiego Szachow i-Szudży 1 ).
Perso
wie, w szedłszy w porozumienia z trzecim księciem afgańskim K o-
hundilhanem rządzącym w Kandaharze, mogli sądzić, że dyplom a
tycznie przygotowali się dobrze do kam paniiг).
Te poczynania perskie sprawiły, że w Londynie zastanawiano
się poważnie nad tym, czy nie należałoby w ycofa ć się zupełnie
z Persji — chodziło o oficerów angielskich, których spora liczba
była zatrudniona w charakterze instruktorów w wojsku perskim.
Przew ażyło zdanie, że nie należy rezygnow ać i zostawiać Rosjanom
całkowitej sw obody działań.
Przesłanki tej decyzji brzmiały nastę
pująco: chcąc uczynić z Afganistanu silne państwo buforow e dla
ochrony Indii, trzeba posiadać w pływ y w Persji.
W szak sojusz
z Rosją jest chw ilow y, lud perski nienawidzi rosjan, a sąm szach
rozumie zysk zrównoważenia w pływ ów rosyjskich i angielskich 3).
Chw ilow o jednak stan faktyczny był taki, że Persja była ekspozy
turą R o s ji4).
Pierwszą próbę opanowania Heratu Persowie przedsięwzięli
w czerw cu r. 1836, wyprawa nie doszła jednak do skutku5).
W e
wrześniu tegoż roku armia perska skoncentrowała się znowu i w y
ruszyła przeciw Heratowi.
Poseł rosyjski w Teheranie Simonicz
oficjalnie odradzał, faktycznie według informacji oficerów angielskich
nalegał na prowadzenie operacyj w o je n n y ch 6).
Pow odem formal
nym w yprawy była odm owa rocznego trybutu.
W ład ca Heratu
Kamran zburzył też pograniczne m iejsce ufortyfikowane
perskie
Gurian
Sami anglicy przyznawali, że szach ma słuszne pow ody
do wojny, tem nie mniej przeciwdziałali, rozumiejąc, że Anglia nie
może pozw olić na opanowanie Heratu, bo to otworzy Rosji drogę
') Ellis 25.1 i 25.11.36, F. 0 . In icjatyw a przym ierza w yszła p o d o b n o z K a bulu K e e n e , II, 377, W a r d & G о о с h, II, 202. D ost o fia ro w y w a ł przym ierze p o d w arunkiem p o m o cy w odzyskaniu Peshaw ar, O b ie cy w a n o mu p o m o c o fice ró w rosyjskich, M o h a n L a l , I, 247, — A u ck la n d m iał p o le c o n e p r ze ciw d z ia ła ć. P o selstw o perskie b a w iło w K abulu w jesien i 1836, M c N eill 20.XII.36, C orresp on
d en ce relating P ersia , 24, Instrukcja tego poselstw a w yd ru k ow a n a u M o h a n L a l , I, 276,
2) P oseł K ohundilhana w T eh eran ie za p ew n ia ł, że ca ły Afganistan p od d a je p od d a je się P ersji, szach m oże iść c h o ć b y d o D elh i, E llis, 10,IV ,36, F, O. P ierw sze p r o p o z y c je w y szły ze strony a fganów , Burnes do M c N ailla 9.1X.37, C orresp on
d en ce, 465,
3) M em oriał Frazera dla B oard o f C ontrol 15,VI,36, F. О,
4) W y cią g z raportu Ellisa: P ropaganda rosyjsk a w Persji jest silna, środków na w y p ra w ę brak, F, O,
5) B l a r e m b e r g, Z a piski ru skaw o geogr, O b sz cz estw a , 1883, 7, 250, 6) M c N eill 12.IX, 8.X i 3.XL36, F, O,
17
W ojn a persko-afgańska 1837— 8 r. a spraw a polska. 89d o Afganistanu. Interes polityczny wymaga, aby kraje między Persją
a Indiami były w ykluczone od w pływ ów o b c y c h 1).
Sprawa nie
przedstawiała się dla dyplom acji angielskiej beznadziejnie, w oto
czeniu szacha istniała partia przeciw na Rosji
Sprzym ierzeniec
szacha Emir Północno-w schodniego afganistanu Dost Mohamed g o
tów był nawiązać dobre stosunki z Anglią i w spom óc Herat pod
warunkiem, że Anglia przestanie popierać plemiona Sikhów i pre
tendenta do tronu afgańskiego Szudżę 3).
M c Neill uważał, że J jst
jest jedyną osobistością w Afganistanie, która warta jest pop? rcia.
„Przez niego tylko m ożnaby zjedn oczyć Afganistan, czyniąc zeń silną
przegrodę na drodze do Indii" *). Zw yciężyła jednak inna koncepcja.
U rzędnicy kompanii indyjskiej obawiali się, że silna indywidualność
Dost Mohameda na czele zjednoczonego Afganistanu m oże b y ć nie
wygodna dla Anglii.
W oleli na tron w Kabulu w prow adzić znacz
nie mniejszą postać, nieudolnego i niepopularnego Szudżę-chana,
który byłby powolnym narzędziem w rękach gubernatora Indii. °).
D ecyzja w tej sprawie zapadnie w Londynie później i doprow adzi
*) „P ersia has a just cause of w a r" — pisał M c N eill — ale posia d an ie H e ratu przez P ersję otw orzy R osjf drogę do Indii, 11.X .36 oraz potym „N a w et nie zgad za ją c się na persk ie praw a do Heratu, Kamran is an a gressor” , 24.11.37, C or
resp o n d en c e, 27, — „W z ię c ie Heratu to inundation of russian troops in the very n eigh b ou rh ood o f In d ia ", M e N aghten d o M e N eilla 21.X I.36, tam że 34 і 414.
2) M c N eill do A u ck la n d a 5.III.38: „G d y p rzyb yłem do T eh eranu , m ilcza łem o H eracie, Rosja daje p ie n ią d z e ", M c N e i l l , M em oirs, 205.
3) M c N eill p o rozm ow ie z w ysła n n ik iem Dosta 2.XII.36, F. O. Z a d o w o le nie z relá cii M c N eilla , który spraw ił, ze w p ły w A n g lii w zrasta, Palm erston do do M c N eilla 2 .VII.37, M c N e i l l , M em oirs, 199,
'*) M c N eill d o A u ck la n d a listop a d 1836, M c N e i l l , M em oirs, 200: „O n e strong man ia a blatant la n d ” . D ost nie ż y c z y s ob ie w ca le w k ro cz e n ia P ersów do Afganistanu, Spraw a zjed n oczen ia Afganistanu „w a s a tedious and ardous under taking, but an ob ject of prim ary im portan ce to the security of In d ia ” , z listu M c N eilla do M e Naghten 22,1.37. „D ost is n ot on ly rea d y but anxious to con n ect with Gr. B rita in ” , M e N eill 28-11.38. O p in ie M c N eilla p o p ie ra ł w L on d yn ie Frazer, M e m oria ł z 11.1.37, F. O. Dost b y ł d ziw n ie p rzyw ią za n y de A n g lii m im o jej n iech ęt n ego stosunku, N o y c e, 19, M niej p o c h le b n a op in ia o D oście uM ’ a r 1 a n a, M e
m oirs, 129: „B oisterou s and en ergetic, su scep tib le to flattery, jea lou s o f all resp ects,
w on ted of ra p a city, vain as speaker, kn ow s w e ll the character of his p e o p le ". — Dost d a w a ł d o w o d y lo ja ln ości w stosunku do A n glii, stw ierdza F e r r i e r, 270. Taksam o R o u i r e: D ost szukał p om ocy A n g lii, R ivalité an glo-ru sse en A s ie , 115.
5) P r z e ciw zjed n oczen iu Afganistanu jako n ieb e z p ie cz n e m u dla Indii, W a d e do C olvin a 27.VI.37: K a y e , I, 207 le p ie j utrzym ać stan rze c zy w A fganistanie, M c N eill m yli się. T en że d o A u ckla n d a 9.X.37: „ O b e c n y p o d z ia ł Afganistanu le piej o d p ow ia d a naszym interesom , W K abulu są m a lk on ten ci, b u rzą cy się p r z e ciw D o s to w i” , F. O, Por. A u ck la n d do tajnego kom itetu d y rek torów 27,X II,37, P a rlia
90 W ojna persko-afgań ska 1837— 8 r. a spraw a polska.
18
’dó pierw szej w ojny angielsko-afgańskiej
Narazie gubernator Lord
Auckland zajął stanowisko niezdecydow ane, wstrzymując się od in
terwencji w spór m iędzy Afganistanem a Sikhami i od poparcia
S z u d ż y 2).
Ta rezerw a stw orzyła podatne pole dla działań dyplo
macji rosyjskiej.
Dost Mohamed nie kwapił się pom agać Persom w zdobyw aniu
Heratu, przym ierze z szachem chciał w yzyskać dla odzyskania Pes-
hawaru, zajętego przez Sikhów.
O pom oc w tej sprawie prosił da
remnie gubernatora Indii.
W idząc b ezow ocn ość sw ych starań z tej
strony zw rócił się do R o s ji3).
W piśmie do cara wskazał, że pod
bój Afganistanu przez Sikhów sprawi zerwanie stosunków handlo
w ych z Rosją.
Rosjanie wiedzieli, że pom inięcie milczeniem oferty
Dosta popchnie go pod protektorat A n g lii4).
Mikołaj odpow iedział
na list Dosta przyjaznym pismem, z którym w ysiano do Kabulu
specjalnego agenta.
Był nim por. W itkiew icz “).
Niemal jedn ocześ
nie Lord Auckland zdecydow ał się w ysłać do Kabulu dawno pro
jektowaną misję handlową kpt. Burnesa, tak w ięc w Afganistanie
na dw orze Dosta zetknąć się miało dw óch przedstaw icieli rywalizu
jących wielkich potęg.
Starcie to byw a wymieniane jako jedna
z istotnych przyczyn pierw szej w ojny afga ń sk iej6).
Obaj agenci nie byli nowicjuszami, obaj znali W schód. Por, Jan
W itkiew icz, b. w ychow anek gimnazjum w Krożach, urodzony w P o-
szawszu, za udział w stowarzyszeniu tajnem „Czarnych braci" zo
stał skazany wraz z Janczewskim i innymi na zesłanie z utratą
szlachectwa do Orska. Opis wywiezienia skazanych z W ilna u w iecz
niony jest w opowiadaniu Sobolew skiego w III części Dziadów. —
Nauczył się po uzbecku i po persku, w r. 1829 zw rócił na siebie
uwagę sławnego Humboldta.
W r. 1830 b y ł czynny jako pod oficer
w Komisji pogranicznej. W r, 1834 zostal mianowany oficerem i ad-
jutantem gubernatora Orenburga gen. Perow skiego. Ten m łody czło
: ) N o y c e, 19ι Iron iczn a uw aga M a l l e s o n a : W h ig o w ie d e c y d o w a li się o b a lić p op u la rn ego k s ię cia na rzecz cz ło w ie k a zu p ełn ie n ie d ołężn eg o, H is to r y of
A fg a n ista n , 364,
-) M c N aghten d o M c N eilla 20.IV .37, C orresp on d en ce, 41, — W k a żd ym ra zie gubernator nie m iał zam iaru p o p ie ra ć D osta w spra w ie odzysk a n ia Peshawaru, „T h e r e is no adequ ate m otive for the in terp osition of british p o w e r in the con tests of Sikhs and the A fg h a n s ", M e Naghten d o Burnesa 15.V.37, F. O, Por, rozd zia ł IV.
3) M o h a n L a l , I, 247, S ik h ow ie za jęli Peshaw ar w cza sie, gd y D ost w a l c z y ł z Szudżą, M a 1 1 e s o n, A fgh a n ista n , 356.
4) O p in ia P erow sk ieg o, T e r e n t j e w Z a w o jew a n je Ś red n iej A z ji, I, 109, 5) D e cy z ia M ik oła ja c o d o misji W itk ie w icz a 30,111.37, S c h i e m a n n , III, 299,
