J E R Z Y W IS N IE W S K I
W spraujie badań nad pograniczem Jaćiuieży
(A lek san d er K a m i ń s k i , Z badań nad p og ra n iczem p o ls k o -r u s k o -ja ć w ie s k im
w r e jo n ie r z e k i Sliny, „W ia d o m o ści A r ch e o lo g ic z n e “ t. X X I I I , z. 2, W arszaw a 1956,
s. 131— 168).
A lek sa n d er K a m i ń s k i w sw o ich b a d an ia ch nad zasięgiem g eog ra ficzn y m J a ć - w ie ż y 1 d ota rł d o p og ra n icza p o ls k o -ru sk ie g o , na teren y w sch od n ieg o M azow sza i p o łu d n iow eg o Podlasia. P rzed e w szy stk im ch od ziło m u o zbadanie czy są ja k ieś ślady św ia d czą ce o p o b y c ie J a ćw in g ó w n a p ołu d n ie od N arw i. M n iem an ie o p o b y c ie J a ćw in g ów n a P odla siu w ok olica ch D roh iczyn a i B ielska, sięg a ją ce D ługosza, u trzym yw ało się b a rd zo długo. S zczu płą ba zę źró d ło w ą h istory k ów i ję z y k o z n a w có w p ow ięk szyć m og ły ty lk o badan ia a rch eolog iczn e 2.
C h cąc w ię c coś p e w n ie jsz eg o w tej sp ra w ie p o w ie d zie ć K a m iń sk i szerzej sięgnął d o d a n y ch a rch eolog iczn ych . S a m od zieln e ba dan ia teren ow e n ad rzek ą Śliną u m oż liw iły m u nie ty lk o rozstrzy gn ięcie k w estii p o b y tu J a ćw in g ó w w je j rejon ie, ale rów n ież u stalen ie p rzeb ie g u g ra n icy p o ls k o -ru sk ie j w e w czesn y m średn iow ieczu . Z arazem K a m iń sk i d ok on a ł rek o n stru k cji o k rę g ó w g ro d o w y ch p o obu stron ach tej granicy. G ra n icę ustala na N u rcu , M ieni, M ark ów ce, L izie i N a r w i3. P o stronie m a zow ie ck ie j b y ły trzy g ro d y : 1) Swięc-k, 2) g ró d o n iezn an ej n azw ie na g ru ntach w si 1 G łó w n a p ra ca : J aćw ież, tery to riu m , ludność, stosu n k i g osp od a rcze i s p o łeczn e, Ł ó d ź 1953.
2 Por. n a jw a żn ie jsze p ra ce d o ty czą ce k w estii p o b y tu J a ćw in g ó w na p o łu d n io w y m P odla siu : E. K u c h a r s k i , Co ozn acza n azw a „S e le n c ja “ w k ro n ice G a lla -A n o n i
m a?, „K w a rta ln ik H is tory czn y “ t. X L , 1926, s. 145— 150; St. Z a j ą c z k o w s k i , N a jd a w n iejsze osa d n ictw o p o ls k ie na Podlasiu, „R o cz n ik i D z ie jó w S p ołeczn y ch i G o
sp o d a rczy ch “ t. V , L w ó w 1936, s. 41— 44. T y tu ł tej p r a c y n ie w y d a je się słuszny^ A u tor je j za jm u je się g łó w n ie m a zow ieck ą kasztelanią św ięck ą. Inna spraw a, że je j zasięg przesu w a na teren p óźn iejszeg o P odlasia aż po K leszczele. Ś w ię ck z częścią sw ej k asztelan ii zn aczn ie p óźn iej zn alazł się w w o j. pod la sk im (ziem ia droh ick a). W b a d an y m okresie b y ło to n iew ą tp liw ie M azow sze. R. J a k i m o w i c z , W sch od n ia
granica osad n ictw a m a zo w iec k ie g o w X i X I w . z J aćw ieżą i Rusią i za sięg k o lo n i za cji m a z o w iec k ie j na w sch od zie, P a m iętn ik V I zjazd u h isto r y k ó w p olsk ich w W il nie, L w ó w 1935, s. 246— 249, H. M u s i a n o w i c z , P r z y c z y n k i do osad n ictw a m a zo w ie ck ieg o na Podlasiu w X I I — X I I I w ie k u „S w ia to w it“ t. X X I , W arszaw a 1956,
s. 247— 273; W ł. K u r a s z k i e w i c z , D om n iem a n y ślad J a ćw in gów na Pod lasiu , „S tu dia z filo lo g ii p olsk iej i sło w ia ń sk ie j“ t. I, W arszaw a 1955, s. 334— 348 (zw łaszcza ostatnia strona). A . K a m i ń s k i p u b lik u ją c sw ó j artykuł, zd a je się n ie znał je szcze tej pracy. '
3 D o d o w o d ó w p rzy tocz on y ch przez autora dla rek o n stru k cji g ra n icy z Rusią w zdłu ż rzeki L izy zd a je się m ożna d orzu cić drugą n azw ę w si S k łod y -P rzy ru sy , k tó ra ja k o oddalon a o d g łó w n e g o gniazda S k ło d ów , a leżąca p rzy g ra n icy Rusi tak zo
3 2 0 D Y S K U S J E
G rod zk ie Stare i 3) g ród ró w n ież o n iezn an ej n azw ie p od T y k o cin em , k tó ry u m o w n ie n azyw a T y k o cin I. P o stron ie ru sk iej 'był w p ob liżu tylk o je d e n g ró d w Surażu. P oczą tk i tej org a n iza cji g ro d o w e j z w y ją tk ie m trzy n a stow ieczn ego grodu w G rod z k ic h przen osi a u tor na w ie k X I 4. P ow ie rzch n io w e ba dan ia w ty ch g rod a ch i dane a rch eolog iczn e z in n y ch ob ie k tó w d o p row a d ziły g o d o w n iosk u , że n ie m ożna w o g ó le stw ierd zić, c z y J a ćw in g o w ie za m ieszk iw ali teren y na p ołu d n ie od N arw i. J ed y n ym i argum entam i są — p o d o b ień stw o n a zw y S lin y do Z lin c ó w i zn alezienie p o je d y n czeg o g ro b u b a łty js k ie g o z V w . w e w s i D w o r a k i-P ik a ty (zresztą w g autora n iety p o w eg o dla g r o b ó w ja ćw ie s k ich z teg o okresu) oraz je d n a z h ipotez o b a łty js k im poch od z en iu n a zw y N arw i.
P odstaw ą w n io sk ó w au tora są g łów n ie, o b o k n ie liczn y ch w sp ó łczesn y ch źród eł pisan ych , źró d ła arch eolog iczn e. K orzy sta on n ie ty lk o z b a dań Z. G l o g e r a i R. J a k i m o w i c z a , ale p rzed e w szy stk im z w łasn y ch , p rzep row a d zo n y c h z żo n ą -a rch e o lo g ie m w 1954 r. O ne zw łaszcza p rzy czy n iły się do osiąg n ięcia g łó w n y ch w y n ik ó w p racy. A u to r w y k o rzy s tu je rów n ież p óźn iejsze źródła pisane, p o słu g u ją c się m etodą retro gresy w n ą i starając się w y d o b y ć z n ich w szy st k o, co m oże m u p o s łu ż y ć od o d tw orzen ia sy tu a cji z w. X I — X III. N ieliczn e i la k o n iczn e źród ła w sp ó łcze s n e stara się in te rp reto w a ć ja k n a jostrożn iej.
W y w o d y au tora, zn aczn ie rozszerza ją ce naszą w ied zę o ty ch terenach, n asu n ęły m i jed n a k p e w n e u w agi. R o zw a żm y j e po k olei. A u tor idąc za d oty ch cza sow y m i lok a liza cja m i osad z d ok u m en tu K o n ra d a z ok. 1239 r. (W . K ę t r z y ń s k i e g o , S. A r n o l d a , S. Z a j ą c z k o w s k i e g o ) 5 u m iejsca w ia k ilk a w si na b a d a n y m p rzez siebie tere n ie (s. 132'— 133), starając się w ten sp osób p op rzeć s w o ją tezę o p rzyn ależn ości re jo n u S lin y do M azow sza w e w czesn y m średn iow ieczu . B liższe zapoznan ie się z ca łością tego d ok u m en tu n ie pozw ala na taką lok a liza cję. A u torzy w sp o m n ia n y ch p rac d oszu k iw a li się osad w dzisiaj istn ie ją cy ch w sia ch i n ie brali p o d u w a gę k o le jn o ś ci n azw w d ok u m en cie. W ten sposób lok a lizow a li nieraz p o sz czeg óln e m ie jsc o w o śc i b a rd zo daleko od siebie. B iorą c p o d u w a gę tę część w y kazu osad z dok u m en tu K on rada, w k tórej w y m ie n ion e osady m ożna b ez trudu zlo k a lizow a ć, w id zim y, że są on e zapisane w takiej k olejn ości, w ja k iej m n iej w ię c e j n astępu ją w zg lę d n ie g ru p u ją się w teren ie. W k ażd ym razie zaw sze o b e jm u ją m ie jsco w o ści, zn a jd u ją c e się w p ob liżu siebie. Np. w d o k u m e n cie m a m y G o stco v o ,
L a m g ev o , C y s ev o , B esd e cc e, O sek, W ron ę, J assenicza, W y ss e m y r z e , S am ovo, P rzym erze, B a r lo s sn iica e. B ierzem y m apę i szu k a m y ty ch m iejsco w o ści. G ostk o w o le ży nad
B rok iem . L a m gew a n ie m a, a le 5 k m na w sch ó d od G ostk ow a leży C zyżew o, od k tó reg o p rzen osim y się 7 k m na p ó łn o c przez teren części pu szczy Ł ę to w o k o lo n i z o w a n y w X V w. i tam m am y dzisia j n ad M a ły m B ork iem g ru p ę w si P rzeźd zieck o
(B e sd e cc e), w p ob liżu k tórych , 3 k m na w sch ód , leży w ieś G rod zisk -O łd a k i, a w ięc
b a rd zo m ożliw e, że to je s t w y m ie n ion y w d ok u m en cie Osielk. T u ż na p o łu d n ie od P rzeździeek a n ad M a ły m B ro k ie m leży m iasteczk o A n d r z e je w o założon e przez A n d r z e ja K rzyw ielkiego, bisk u pa p ło c k ie g o w 1528 r. w e w si W ronia. K ie ru ją c się d a le j na za ch ód m a m y n ad rzeczk ą J a sien icą (d o p ły w em M ałego B rok u ) w ieś Ja sie stała nazw ana. Jeżeli rze czy w iście taka b y ła geneza tej n azw y, to rów n ież w sk a zu je on a na d łu gie u trzym yw a n ie się tra d y cji o d a w n ej g ra n icy z Rusią, g d y ż ta w ieś za pew n e p och o d z i n ajw cześn iej z X V w ieku.
4 N ie w id zę p od sta w w d a n y ch zeb ra n y ch przez autora do przesu w an ia organiza c ji g rod o w e j tego teren u na czasy M ieszka I (por. sugestie na s. 159).
’ W. K ę t r z y ń s k i , M on u m en ta P olon ia e H istorica (M PH ) t. V , L/wów 1888, s. 419— 438; S. A r n o l d , T ery to ria p lem ien n e w u stroju a d m in istra cyjn ym P olsk i
p ia s to w s k ie j w X I I — X I I I w ., „P ra ce K o m is ji A tlasu H istoryczn eg o P o ls k i“ , z. 2,
K r a k ó w 1927, s. 73— 74 i m a pa; St. Z a j ą c z k o w s k i , op. cit. * P o d a ję w e d łu g M P H V , s. 423.
n icę. P o su w a ją c się w zd łu ż tej rzeczk i w g órę je j biegu d och od z im y do W y szo m ie- rza, za k tóry m od p ó łn o c y leży S z u m o w o-G óra , jeszcze w X V w . zw an e S a m ow a - g ó r a 7. N astęp u jącego po S zu m ow ie P rzym ierza nie m ożna zlok a lizow ać, p od ob n ie ja k i B arlosn icy, która leżała w pobliżu , p on iew aż je j n azw a n aw iązu je do rzeczki i bagn a B arłożna w y m ien ion eg o w d ok u m en cie z 1438 r. w zw iązku z nadaniam i dla G łęb ocza i S z u m o w a 8, rze czy w iście leżą cy ch n ad bagn em . W id oczn a je s t w ięc k o le jn o ś ć g eograficzn a.
B iorą c p o d u w a gę całość dok u m en tu w idzim y, że w y licza on je od w sch od u , od W y szon ek nad N urcem , aż do Szu m ow a i B a rłożn icy na zach odzie i to w p ew n e j k o le jn o ś ci g eo g ra ficzn ej. W szystk ie p e w n ie zlok a lizow an e m ie jsc o w o śc i zn a jd u ją się m iędzy tym i k ra ń cow y m i w siam i. D latego też w y stęp u ją cą w d ok u m en cie osadę
P lon ca nie b ęd ę łą czy ć z dzisiejszą P łon k ą p o d Ł apam i, ja k to czyn ili W. K ę trzy ń
ski, S. A rn old , S. Z a ją cz k o w s k i i za n im i au tor, lecz z o k olicą Ł u niew a. M am y w d ok u m e n cie taką k o le jn o ś ć: Visnfcy, B ro ch o v o , Luc.ovo, G rod k y, C ru czicz (w in n y m przekazie Сисгсі ·), L u b o v y c , V ansa, P lonca, L u n ev o, B og d an c itd. W y szon k i
leżą nad N u rcem . O bok n ich n ie m a w si B r o ch o v o w zględ n ie G ro c h o v e (w ed łu g in n eg o przekažu), ale za to kilka k m n.a za ch ód leży K lu k ow o, k tórego n azw a p rzy p om in a LUCOVO. O d K lu k o w a parę k m na p łd .-w sch . n ad N u rcem leży G ródek, p rzy k tó ry m od p ołu dn ia leży K u czy n . Od p ó łn o c y są siadu je z K u czy n em i G ró d k iem w ieś L u b ow icz, w p o b liżu k tórej (za la sk iem na p łd .-za ch .) leży Usza (iden ty fik u ję z nią Vansa, u w a żając, że p od w p ły w e m ru sk iego n azw a je j u legła d e n a -
sa liza cji i zm ieniła się w Usa, Usza). T u ż od p ó łn o c y leży Ł u n iew o . G dzieś w ięc w p ob liżu n ich p ow in n a b y ła leżeć P łon ka. M iędzy nim i n ie m a dziś żadnej innej w si. M o je przyp u szczen ia p otw ierd za zapiska w M e try ce m a z o w ie c k ie j10, w ed łu g k tóre j A b ra h a m z O leszek sp rzeda ł sw em u bratu S ta n isła w ow i 5 w łó k in O lesk y ,
h ered ita te p r o p e N ur sita, circa rivlu m P lon ca ia cen tes. A zatem w p ob liżu N uru,
a w ię c i Ł u niew a, p ły n ęła rzeczk a P łon k a. N iestety w o b e c za n ik u w s i O leszki n ie m ożem y je j bliżej u m iejscow ić. T ak sam o nie m ożna u m ie jsc o w ić k ilk u d a lszy ch m ie jsco w o ści w spisie.
W y ch od zą c z założenia, że k o le jn o ś ć n azw w d ok u m en cie od p ow ia d a g e o g ra ficz n em u ich sąsiedztw u sądzę, że B ro ch o v o v e l G ro c h o v e leżało w p ob liżu W yszon ek , a alius G rod k ov o , czy ja k je s t w in n y m p rzek azie G ro ch o v o k o ło B a rłożn icy , tj. w p ob liżu Szum ow a. N ie łą czy łb y m ich w ię c ani ze w siam i G ro ch y p od Ł apam i, an i z w sią te jże n a zw y nad Ł ę tow n icą. U w ażam te ostatnie w sie za w sie zn aczn ie późn iejsze, założon e przez G ro c h ó w ze w si G ro c h y w p o w . n o w o m ie je k im u . M am rów n ież w ą tp liw ości co d o lo k a liza cji L eśn iew a 12. W sp isie w y s tę p u je on o p o W y sokiem , a w ięc p o w in n o leżeć gdzieś w p ob liżu . L eśn iew o nad B ro k ie m n ie o d p o w iada z e w zględ u na k o le jn o ś ć w spisie, a L eśn iew o nad Ślin ą ch y b a je st zb yt odległe.
7 M etr y k a K s ięs tw a M a zo w ieck ieg o z X V i X V I w . (M M ) t. I, W a rszaw a 1918, s. 718 (1428) t. II, W a rszaw a 1930, s. 416 (1432), s. 492 (1432); A . W o l f f , M azo
w ie c k ie zapiski h er b o w e z X V i X V I w ., K ra k ó w 1937 (1454 — ty lk o S om ow o).
8 M M I, s. 718.
9 J. K o c h a n o w s k i , C o d e x d iplom aticus e t com rn em oration u m M a sov ia e t. I, W arszaw a 1919, s. 344.
10 M M II, s. 413.
11 W X V w. G roch y w p ow . n o w o m ie js k im zw a ły się S m ird zig roch y (A . W o l f f , op. cit., nr 143, 3:90, 301, 754), a G ro ch y p od Ł ap am i w 1528 r. rów n ież S m ird ig roch i. A . J a b ł o n o w s k i , P o lsk a X V I w ie k u ·ρ od w zg lą d em g e o g ra fic z n o -sta ty s ty cz n y m t. V I, cz. 1, P od lasie, Ź ród ła d zie jo w e t. X V I I , W arszaw a 1908, s. 19δ, c o w yra źn ie ch oć ty lk o częściow o p otw ierd za to przypuszczen ie.
12 Z a j ą c z k o w s k i lo k a lizu je (s. 28) w L eśn iew ie n ad środ k ow ą Śliną p od a ją c, ż e d ru g ie L eśn iew o (gm. S z u lb o rz e -K o ty ) n ie w y s tę p u je w X V I w., a przecież Przegląd Historyczny — 9
3 2 2 D Y S K U S J E
A za tem je d y n ą p e w n ą w sią n a jd a le j w ysu n iętą na p ó łn o c w y d a je się b y ć W y sok ie (dzisiejsze m iasteczko p o w ia to w e W y sok ie M azow ieck ie), za m ieszczon e w p ra w d zie w spisie m iędzy k ilk om a w siam i, k tó ry ch nie m ożna zlok a lizow ać, ale zaraz po osadach M oczyd ła i n iedalek o S yred nica, k tóre ch y b a m ożna łą czy ć z b li sk im i W y sok ieg o w siam i M o czy d ły i Średn ica.
W szystkie w ię c osady, k tóre m ożna z p ew n ością zlok a lizow a ć, sk u p ia ją się nad B rok iem , M a ły m B rok iem , na p ra w y m brzegu N urca i nad ich dopływ am i. N ależy w ię c przyp uszczać, że i inne n iezlok a lizow an e osady (albo zanikłe, albo m a ją ce dziś in n e n azw y) zn a jd ow a ły się w p o b liżu tych, przy k tó ry ch zn a jd u ją się w spisie. D latego też n iesłuszne jest rozcią g a n ie k asztelan ii św ię ck ie j nie ty lk o dalek o na p ó łn o c p o rzek ę Ełk, ja k to c zy n ił Z a ją c z k o w s k i13, ale w y d a je się też n iesłuszne rozciąg an ie w kierun ku T y k ocin a, ja k to ro b ił A rn o ld , a ob ecn ie K am iński. N ie m ożn a w ięc p o w o ły w a ć się na d ok u m en t K on rad a dla tw ierdzen ia o przyn ależn ości r e jo n u rzek i S lin y do M azow sza w X I I — X I I I w . D latego też nie p osłu g iw a łb y m się
je s t tam w r ejestrze P a w i ń s k i e g o w ieś G ołę b ie -L e śn ie w o (A. P a w i ń s к i,
P olsk a X V I w ie k u p od w zg ląd em g e o g r a fic z n o -s ta ty s ty c z n y m t. V M a zow sze, Ź ródła d z ie jo w e t. X V I, W arszaw a 1892, s. 399), k tóra k ied y ś zw ała się ty lk o L eśn iew em ,
lecz przez nadanie w 1429 r. M a rcin o w i i W o jcie c h o w i z G o łęb i zm ieniła częściow o sw ą n azw ę (M M II, s. 108). W og óle jest bard zo dy sk u sy jn a lok a liza cja szeregu m ie jsc o w o śc i przep row a d zon a p rzez Z a j ą c z k o w s k i e g o . Jest to spraw a w ażna, g d yż na je j p od sta w ie rozciąga kasztelan ię św ięck ą od E łku (rzeki) p o K leszczele, p rze su w a ją c w ten sp osób ba rd zo znacznie zasięg M azow sza w X I I I w . P rzed e w szy stk im niesłuszna jest lo k a liza cja m ie jsco w o ści na p ó łn o c od N arw i. W eźm y n a jd a lej u m ieszczon e: S o jcz y n B oro w y , S o jcz y n G rą d ow y i S o jcz y n ek -N ow a w ieś, k tóre p r ó b u je id e n ty fik o w a ć z w ys tę p u ją cy m i w sp isie S v y ten icz a (wzgl. S v en c en i-
ca) i item alia S v yten icza . G dy tym czasem te S o jcz y n y zostały założon e p o X V I w.,
na pia szczy sty ch grądach na teren ie bagn istej pu szczy D yb ła (dzisiejsze lasy ru d zk ie w pow . G ra jew o), k tórą zaczęto k olo n izow a ć na d o b re d op iero w d ru giej p o ło w ie teg o w iek u (por. k op ie lu stra cji m a zow ieck ich z X V I w . w Z ak ła dzie D ok u m en ta cji IH P A N w K ra k o w ie). S v y ten iczy n ależy szukać w p ob liżu S w ięck a. I w łaśnie tam zn a jd u je m y w ieś, która w rejestrze P a w iń sk iego · zw ie się R o s so c h a te -S w ią - czen icza (s. 400). W dok u m en cie K onrada n astępu je ona po w si B ra ceseu yci, k tórej
doszu k u je się Z a ją cz k ow sk i w e w si B rze źn ica -S tro n k a k o ło B rańska w zg lę d n ie w K ra se w ica ch k oło S iem ia tycz (s. 32, obie w sie są zaznaczon e na m apie rek o n stru k cji osa d n ictw a na s. 21), g d y to je s t n iew ą tp liw ie w ieś B ra jczew o, leżąca blisk o R osoch a tego (w par. rosoch a ck ie j), która w X V w . zw ie się B ra czysch ew o, B ra czg -
s e v o (A. W o 1 f, op. cit., nr 195, 496, 994; I. K a p i c a - M i l e w s k i , H erbarz, K r a -
cit. s. 381). In na w ieś lok ow a n a dalek o na p ó łn o c y to L o s o v o w zgl. G losov o, k tó re są cit. s. 381). Inna w ieś lok on an a da lek o na p ó łn o c y to L o s o v o w zgl. G loso v o, k tó re są łą czo n e z Ł o sie w e m p od G ra je w e m i Ł osiew em p o d M a ły m P łock iem . P ierw sza z n ich p o ch o d zi gdzieś z .końca X V w., a dru ga ju ż była w początk ach X V w., ale n ie w ą tp liw ie nie m a n ic w sp óln e g o z L osov ém z dokum entu, k tóry w y licza n azw y w n a stępu jącej k o le jn o ś ci: C oscov o, L u bocin i, L o sov o. P ierw sze to K o sk o w o leżą ce nad R użem , k tóre od połu d n ia g ra n iczy z L u boty n iem , są siad u ją cy m od połu dn ia z K o sew em nad O rzem . M am y tu d o czyn ien ia z błędem . Z am iast L o s o v o p ow in n o b y ć
C oso v o. In n e osa dy: G o d n ev ycii, C r o stc o v o i N en a d ov o na p e w n o gdzieś leżały w p o
bliżu S w ięck a, a n ie za N arw ią. P od ob n ie m ożna u stosu n k ow ać się do lo k a liza cji osa d na w sch ód od Nurca. O B ra cesey ca ch tam lok ow a n y ch p ow y ż e j w spom niałem . T a k sam o n ależy o d rzu cić łączen ie w si B e sd e cc e z w sią B od a k i (s. 31). K o le jn o ść n azw w sk a zu je na w ieś P rzeździeck o. M am y tu do czyn ien ia ze znan ym fa k tem w y m ian y „b e z “ z „p rz e z “ (por. d ow cip n e o M azu rach : S ed ł M azur bez m ost przez capki). In n e w sie lo k o w a n e w ok olica ch B rań sk a czy K leszczeli z p e w n o ś cią z n a jd o w a ły się na zach ód od Nurca.
13 P ierw szy p od a ł to w w ą tp liw o ść H. Ł o w m i a ń s k i (w recen zji p ra cy Z a j ą c z k o w s k i e g o , „A te n e u m W ileń sk ie“ , t. X II, W iln o 1937, s. 587— 588), ale je g o p r o p o z y c je k o n k re tn y ch lo k a liza cji są ró w n ież niesłuszne, c h o ć w y ch o d zą z za łoże nia odn alezienia ty ch osad w p o b liż u S w ięck a.
argum entem p ołożen ia w si G roch y dla u stalen ia g ra n icy m a zow ieck o-ru sk iej. Inny argum ent — n azw a szesn astow iecznej w si B isk u pki — ró w n ie ż nie p r z e k o n u je u . W ieś J a b ło ń -B isk u p k i m a n ie w ą tp liw ie sw ó j p rzyd om ek , ja k to zw yk le się działo z zaściankam i d rob n ej szlach ty m a zow ieck iej, od przezw isk a g ałęzi ro d u J a b ło ń skich , tę w ieś za m ieszk u jących .
A u to r u sta la ją c p rzebieg g ra n icy na N urze od rzu cił tezę o zasięgu kasztelanii św ię c k ie j na w sch ó d od N urca. N ie p od d a ł je d n a k p rzy ty m k ry ty ce lo k a liza cji w si przez Z a ją cz k ow sk ie g o, k tóry um ieszcza szereg osad z dok u m en tu K o n ra d a bardzo d a lek o na w sch ód , aż do źró d e ł rzek i N u rzec 15.
W dalszej części p ra cy K am iń sk i za jm u je się g ro d em w Su rażu i u dow a dn ia, że b y ł to g ród ruski. P r ze k o n y w u ją co łą czy je g o n azw ę z rusk im i Surażam i i Surażem k rym sk im . S zk od a tylk o, że au tor nie rozp atrzy ł zw iązk u Suraża ze szlak am i h an d low y m i. Suraż p o ło ż o n y je s t w d og o d n y m dla p rzep ra w y przez bagnistą d olin ę N a rw i (je d y n y m n a przestrzen i w ie lu k ilom etrów ) m i e js c u 16. N ie w ą tp liw ie z n a j d o w a ł się on na ja k im ś szlaku id ą cy m ze w sch od u na zach ód, m oże z G rodn a к M ińska w k ieru n k u S w ię ck a lu b T y k ocin a . W c a le n ie w y k lu czon e, że p óźn iej r o lę tego g rod u p rze ją ł T y k ocin .
A u to r n ie w y ja śn ił rów n ież p ołą czen ia T y k ocin a ze szlakam i. P rzy n im w ok re sie n ow o ży tn y m w ielk a droga k rólew sk a, p row a d zą ca z W arszaw y od stron y W izn y na L itw ę, p rzek ra cza ła N arew . C zy ju ż w czasach istnienia T y k o cin a I b y ła tam ja k a ś droga ? W arto to zbadać. Z T y k o cin e m b y ły zw iązan e nie ty lk o teren y leżą ce n a p o łu d n ie od N arw i, lecz rów n ież i na p ółn oc. Puszcza D oba rz ciągn ą ca się w zdłu ż bagn a Ł a w k i po G oniądz należała w zn aczn ej części d o leśn ictw a ty k o ciń - s k i e g o 17 i b y ła k o lo n izow a n a o d T y k o cin a i W izn y przez drobn ą szlachtę m azo w ieck ą . P rzep ra w a m og ła w ięc istn ieć w cześn iej, ale nie w ia d om o czy b y ła ona zw iązana z ja k im ś szlakiem . C iekaw e, lecz nie zbadane przez autora jest ró w n ież za gadn ien ie przeniesien ia się g rod u ty k o c iń s k ie g o 18. P o łożen ie d a w n ego g rod u w zn aczn ej od le g łości od N a rw i zd a je się zaprzeczać pow iązan iu T y k ocin a z prze p ra w ą w tym czasie. R a czej łą czy ł się on p rzyp u szcza ln ie z e szlak iem id ą cy m od Suraża na W iznę.
P o T y k o cin ie au tor szerzej om a w ia olb rzy m ie g rod zisk o leżące m ięd zy w siam i G rodzkie S tare a W n o r y -W y p y c h y i stw ierdza, że je g o n azw a je s t nieznana. O d rzu ca on przek azy K a p i c y - M i l e w s k i e g o i p rzyp u szczen ie Z yg m u n ta 14 Ż a d en z a u torów z a jm u ją cy ch się sp isem w s i b isk u p stw a p ło c k ie g o nie z w ró c ił u w a gi na to, co się stało z przyn ależn ością ty ch w si w dalszych w iek ach . T y lk o W ron ie (A n d rze je w o ) i Jasienica oraz w sie kasztelanii B rań sk iej i B rok ow sk ie j p o zostały w rę k a ch bisk u p ó w p ło c k ic h (którzy w ich o k o lic y za łoży li sp o ro n o w y ch w si). L u b oty ń z ok olicą p rzyn ależn y w ed łu g często w sp om n ia n ego doku m en tu do k o ścio ła w Z uzeli, w ra z z nią przeszed ł w ręce k a n on ik ów regu larn ych z C zerw iń ska. R eszta w si znalazła się w posiadaniu drobn ej szlachty m a zo w ieck ie j. D laczeg o tak się stało? K to p o zb a w ił b isk u p ów p ło c k ic h tych o lb rzy m ich p osia d łości? M oże stało się to w czasie w alk o teren y p ó źn ie jsze g o P odla sia m ięd zy M azow szem , Rusią i L itw ą.
15 Z ob. m a pa w p ra cy Z a j ą c z k o w s k i e g o n a s. 21. 16 Por. m apa 1:100 000.
17 L u stracja podlask a z 1576 r. A G A D , L u stra cje 11.
18 Co do p rzyp isu 43 na s. 143, p o d a ją ce g o p ew n e w sk a zów k i o założen iu n o w e g o m iasta T yk ocin a, w a rto zauw ażyć, że tekst Ś w ię cick ie g o n ależy czytać: „N o w e M ia sto A u g u s tó w ", p on iew aż ch od zi tu o św ieżo za łożon y przez Z ygm u n ta A ugusta A u g u stów , a n ie o ja k ieś n iezn an e na P odla siu N o w e M iasto. W arto rów n ie ż sp ro stow a ć przyp is 44. R zek om a nazw a w si „T rzcia n e L esn ieczy T h y k ocz B o g u sew o“ jest sp ow o d ow a n a m ech an iczn y m p rzep isyw a n iem źród ła przez J a b ł o n o w s k i e g o w zględ n ie je g o k opistów . C h odzi tutaj o d w ie w sie T rzcia n e i B og u szew o, n ależą ce do leśn iczego T y k o ciń sk ie g o, co au tor ty lk o p rzyp uszczał.
3 2 4 D Y S K U S J E
G l o g e r a o n azw ie M ieczsłu g. Czy to je s t słuszne? C h yba n iezu pełn ie. W eźm y je d y n y p e w n y przek az tej n a zw y z n ad zw y cza j cen n y ch d la d z ie jó w M azow sza zapi sek W o l f f a 19, w k tó ry m w y s tę p u je W o jc ie c h S m yeczlu ga alias G roczk y. Sm yeczlu g a to ch y b a nie p rzezw isk o osob ow e, ja k przypuszcza autor, lecz sp otyka n y w źród ła ch śre d n iow ieczn y ch zrost p rzyim k a „ z “ z rzeczow n ik iem . C h odzi tu w ię c raczej o ok reślen ie „z M ieczłu g a“ T ak też zrozum iał K ap ica p isząc de, lecz r ó w n ocześn ie zn iek ształca jąc na M ieczsług. B rzm ien ie n a zw y M ieczłu g k o ja rz y m i się z M iędzyrzeczem , M ięd zy ch od em , M iędzylesiem , a w ięc czy ten g ród nie zw ał się p o prostu M iędzyłu g. N iech ję z y k o z n a w cy rozstrzygn ą, czy je s t m o ż liw y ten M ię - dzyłu g, a nie np. M iędzyłuże.
W n a zw ie w si G rod zk ie w id zi au tor tr a d y c ję o ziem i łu b lu dzia ch g rod ow y ch (s. 148). A przecież je s t to ty lk o p rzyk ła d n azw y w si p o ch od z ą ce j od n azw iska p r z y m iotn ik o w eg o G rod zk i (daw na liczb a m n oga — G r o d z k ie 20, dziś G rod zcy ). P o p r o stu jed n a gałąź rod u W n o ró w (późn iej W n o ro w scy ) od za m ieszkiw an ia p o d daw n ym ,
na p ew n o p u sty m ju ż g rod em , została naziwana G rodzkim i. Z k ole i ich n azw isk o stało się n azw ą w s i 21.
A u to r rek on stru u ją c obraz osa d n iczy d orzecza rzek i S lin y i o rg a n iza cję g ro d o w ą zw ró c ił u w a gę n a n azw y ty p u słu żebn ego w o k o lica ch T y k ocin a, su g eru ją c ich w czesn e poch od zen ie. R ozp atrzm y czy słuszn ie? Z n a n y spis osad g rod u św ię ck ieg o z ok. 1239 r., a w ed łu g b a d a czy o d b ija ją c y stan zn aczn ie w cześn iejszy, nie zaw iera n a zw tego typu . P rzy is tn ie ją cy ch w ów cza s g ro d a ch w W iźn ie i Ł om ży, ró w n ież n ie sp oty k a m y n azw s łu ż e b n y c h 22. M oże to b y ć d ow od em , że orga n izacja g rod o w a p óźn o k olo n izow a n eg o w sch od n ieg o M azow sza n ie znała tego ty pu urządzeń. J e żeli w ięc p rzy jm iem y , że T y k o cin b y ł w X I — X I I I w . g rod em m a zow ieck im , to m u sim y ch y b a od rzu cić szesn astow ieczne n azw y typu słu żebn ego, ja k o ślady w cze s n o śred n io w ieczn y ch osad służebnych. In a czej w yg ląd a sp ra w a z n ie k tó ry m i są sied n i m i g rod a m i ru sk im i na P odlasiu, np. B ielsk iem , d o k o ła k tóreg o w y stę p u ją ró w n ież n a zw y typu służebnego. A le czy rze czy w iście sięga ją on e X I w iek u ? Z a ró w n o w e w sia ch słu że b n y ch p o d B ielskiem , ja k i T y k o cin e m jes zcze w 1576 r.23 m ieszk a ją ch ło p i ob cią żen i ok reślon ym i służbam i np. cieśle, k ow ale, a w leśn ictw ie ty k o ciń - skim m ieszk a li ja c y ś so ln icy -o b r ę b n ic y . W je d n e j ze w si n ie u w zg lęd n io n ych przez autora — w S ie rk a ch — za m ieszkiw ali słu żk ow ie putni. W szeregu w y p a d k ó w lu stra cja od n oto w a ła lik w id a c ję ty c h słu żeb n ości i zam ianę je j na czyn sze. In stytu cja służk ów , in aczej b o ja r ó w p u tn ych (od п уть — droga, b o ch od zili z lis ta m i)24, w y stę p u ją ca na teren ach litew sk o-ru sk ich , w y d a je się w sk a z y w a ć na ru sk ie p och od zen ie w szy stk ich n a zw typu słu żeb n eg o k o ło T y k ocin a . N ie p ocią g a to za sob ą w n iosk u o p rzyn a leżn o ści T y k o cin a w ok resie w czesn o śred n io w ieczn y m d o Rusi. N a zw y te m og ą p o c h o d z ić z ok resu zn aczn ie p óźn iejszeg o, z la t w p ły w ó w ruskich . Istnienie służebności jeszcze w d ru g iej p o ło w ie X V I w . w sk azu je, ż e b y ły on e d łu g o ż y w o
t-19 A . W o l f f , op. cit., n r 470. I. K a p i c a - M i l e w s k i , op. cit., s. 123, 156. 20 S p oty k a się to jes zcze i dzisiaj w gw a ra ch , por. M. K a m i ń s k ą , N azw iska żon
i d zieci w Ł o w ick iem , „O n om a stica “ , z. 2, W r o cła w 1956, s. 128.
21 Jest w ię ce j ta k ich p r z y k ła d ó w na M azow szu, P odla siu i M azurach, np. w ieś L ip n ik i zw ie się dziś L ipiń sk ie, B a g ien ice — B agińskie, J a k u b k i-B ia ły k a m ie ń — K am iń sk ie, S ien n ica — S ien n ick ie itp., a in n e od razu otrzy m y w a ły n azw ę -sk ie (np. N ied źw iedzk ie, n a M azu rach L ipiń skie, N ied źw iedzk ie, M arkow sk ie, B o r a w - sk ie itp.).
22 M oże z w y ją tk ie m K on a rzy c, leżą cy ch nad łąkam i rzeczk i Ł o m ż y cy pod Ł om żą.
23 C ytow an a w y że j lu stra cja z 1576 r.
24 Jeszcze n a M ap ie K w a term istrzostw a z p ierw szej p o ło w y X I X w iek u w ieś ta zw ie się S ie rk i-B o ja ry .
ne i ow e- w sie słu żeb n e m og ły bard zo p ó źn o p ow stać. N a zw y te będ ą w ięc zw iązane, z n o w y m g r o d e m 25.
S p ra w a w p ły w ó w ru sk ich w T y k ocin ie, czy je g o etn iczn ej p rzyn a leżn ości łą czy się z p oru szon ym p rzez autora zagadnieniem lu d n o ściow y m . W X V I w . w sie ch ło p skie p od T y k ocin em b y ły przew ażn ie ruskie. N ie ozn acza to jed n a k , że o k o lic e T y k ocin a b y ły w X I і X I I w . zasiedlone przez R u sinów . D ane a rch eolog iczn e zesta-, w ion ę przez autora (m. in. z cm en tarzysk) w sk azu ją na m a zow ieck ie pochodzenie, ludności. A u tor w sk azał p on adto na różn e n a zw y typu R uś i L a c h y 26, zn an e nam ze źród eł d op iero z X V I w., św ia d czące o styk aniu się ty ch d w ó ch ele m en tó w et n iczn y ch na za ch ód od N arw i. T rzeba je d n a k p rzy ty m pam iętać, że m am y tu do czyn ien ia nie tylk o z p rzem ieszan iem etn iczn ym , o czym pisze autor, ale rów n ież z ciągłą flu k tu a cją ob u n arod ow ości. W e w sia ch o n a zw ie Ruś w X V I w . m ieszka drobn a szlachta m a zow ieck a i da lek o na w sch od zie w śród ru sk ich w si ,pod B iel sk iem sp oty k a m y w sie d rob n ej szlachty m a zow ie ck iej (w g badań J a k i m o w i c z a i M u s i a n o w i c z osa d n ictw o m a zow ieck ie m ieszało się z rusk im ju ż w e w cz e sn ym średn iow ieczu ), a rów n ocześn ie na zach odzie p od T y k o cin em m am y w sie 'za m ieszkałe przez ch ło p ó w rusk ich 1 w sie d rob n ej szlachty m a zow ie ck iej. Jeszcze z X V I I I w . dalej na za ch ód p od Z a m b row em w śród nazw isk ch ło p sk ich sp otyka m y nazw iska ruskie. D ziś w o k o lic y T y k ocin a m ieszkają P o la cy o n azw iskach g łó w n ie polsk ich, p od S u rażem P o la cy o n a zw isk a ch czę ścio w o ruskich , a p o d B ielsk iem — B iałorusini, tylk o częścio w o spolszczeni. W id zim y w ięc, że gra n ice etn iczn e nie b y ły w yraźn e i w ciągu w ie k ó w p rzesu w a ły się. B ez dalszych badań arch eo log iczn y ch tru dno będ zie coś p o w ied zieć o p och o d zen iu etn iczn ym lu d n ości re jo n u rzeki S lin y w X I — X I I I w. Szkoda, że au tor szerzej nie p rzeba d ał top on om astyk i tego rejon u . N aw et w y n ik n ega ty w n y b y łb y u żyteczn y . P o b ieżn y rzut oka na m apę w skazuje, że poza sp orn ym i p od w zg lęd e m p och od zen ia n azw am i w ięk szy ch rzek (N arew , Bug, N urzec, Slina), m am y n azw y rzek takie, k tó re m ogą w y s tę p o w a ć za rów n o na M a zow szu, ja k i na R u si (np. Biała). N a jbliższe n azw y, k tóre m ożna p o d e jrze w a ć o ba łty jsk ie p och o d zen ie to bagn o Ł a w k i i n azw a je g o części W in dat. O b ie leżą na p ó łn o c od N arw i. N a zw y w si na za ch ód od N u rca i N a rw i są g łó w n ie polsk ie (prze w ażnie typu rod ow eg o), na w sch odzie ruskie z w y ra źn y m zach od zen iem na siebie. W ynik — przem ieszan ie etn iczn e bez bliższej c h ro n olog ii z dość je d n a k w yraźn ie rysu ją cą się lin ią dzielącą w zdłu ż ustalon ej przez autora g ra n icy m a z o w ie ck o -r u skiej.
W szystk o to je d n a k n ie rozstrzyga przyn ależn ości T y k ocin a I. C zynią to częścio w o dane arch eologiczn e. O k oliczn e cm en tarzyska są m a zow ieck ie, ale czy w ładza też b y ła m a zow ieck a ? Ł ączen ie je g o p o czą tk ó w z ek spa n sją M azow szan od stron y W izn y
25 O lu d n ości słu żebn ej por. A . J a b ł o n o w s k i , op. cit., cz. III, s. 28— 29, 107— 114 i D. Ł. P o с h i l e w i c z, K r es tja n ie-s łu g i w L itw ie i Zapadno j B ieloru si w X V I — X V I I w iek a ch , L w iw sk ij D erża w n ij U n iw ersitet im. Ivan a Franka, „N a u
k o v í Z a p isk i“ , t. X X X V I , S erija Istoriczn a, w ip u sk 6, L w iw 1950, s. 144— 172.
“e A u to r sk ru pulatn ie zebrał te n azw y. N ie za u w ażył jed n a k n azw y w si M azu ry
leżą cej nad za ch od n im d op ły w e m g órn ej Sliny. Jest to o tyle ciek aw e, że ta w ieś oraz n ied alek ie: B ro k i jed n a ze w si K a lin o w o (nie w iad om o, k tóra z k ilk u w si tej n azw y p ołoż on y ch o b o k siebie) n ależały w X V I w. do starostw a ty k ociń sk iego stan o w ią c daleko w ysun iętą na p ołu dn ie w ysp ę w śród w si d robn oszlach eck ich . Czy to nie je st jak ąś w sk azów k ą o zasięgu g ro d o w y m T y k ocin a ? Poza tym z d a je się au tor nie za uw ażył u К а р і с у (s. 176) w ia d om ości o R u sinach w K u ro w ie w 1444 r. (spraw a graniczna K o b y lin a cum R u thenis de K u ro w o ). W a rto ró w n ież w sk azać na n azw ę wsi Ruś (nad N arw ią przy u jś c iu B iebrzy m iędzy W izną a Sam boram i), należącą do starostw a w isk iego, która w 1660 r. zw ała się W ierciszew o alias Russ (A G A D , L u stra cja 64, s. 526) — w id o czn ie pow stała z części W ierciszew a.
3 2 6 DYSKUSJE
(a n ie od S w ięck a) w zd łu ż N a rw i w y d a je się zu p ełn ie u zasadnione. N atom iast zw ią ze k z Ja ćw in g a m i w y d a je się nie d o p rzyjęcia .
K o ń czą c sw e u w a gi trzeba stw ierd zić, że badan ia A le k sa n d ra K am iń sk iego w zn a czn ym stopn iu p osu n ęły n ap rzód naszą w ied zę o pog ra n iczu p o ls k o -ru sk im N ależy ż y cz y ć a u to ro w i dalszych pra c op a rty ch o od p ow ie d n ie p ra ce w y k op a lisk ow e o szerszej sk a li na tym zapom n ian ym przez a rch e o lo g ó w terenie. T eraz ocze k u jem y od autora p ra cy o n iezn an ym i n iezb a d a n y m obszarze m iędzy B iebrzą a N arw ią.
