N i e b e z w a r t o ś c i są też b u d ż e ty d o m o w e z k o s z ta m i u t rz y m a n ia w W a r s z a w ie w la ta c h 1860— 1862. D o b ó r ilu s t r a c ji n a d e r t r a fn y : p o za fo t o g r a fia m i a u to ra są to d o b re r e p r o d u k c je m ilit a r ió w z e p o k i K s ię s t w a i K r ó l e s t w a . D o d r u k u s ta ra n n ie p a m ię tn ik p r z y g o t o w a ł ł w s tę p e m o p a t r z y ł J. Ł o j e k . Z b ę d n y je st ty lk o n ie c ie k a w y r o z d z ia ł X X I o k a m p a n ii 1815 r., w k t ó r e j J a s z o w s k i nie b r a ł p rze c ie ż u d z ia łu . I n d e ks osó b tro c h ę n ie d b a ły . Z a k r a d ły się n ie śc isło śc i lu b n ie d o m ó w ie n ia . N p . B a r k - la w i u s z to J o h n B a r k la y , B o n a p a rt e H ie r o n im to nie m a r s z a łe k lecz k r ó l W e s t fa lii, d a le j p r z y je d n y c h n a z w is k a c h są sto p n ie i go d n o śc i, p r z y in n y c h nie m a ich, n ie k tó re o so b y p o d a n e b e z im ie n ia . O c z y w iś c ie te d r o b n e n ie d o k ła d n o ś c i w n ic zy m nie p o m n ie js z a ją w a r t o ś c i ce n n ej p o z y c ji p a m ię tn ik a rs k ie j.
M ie c z y s ła w C h o jn a c k i
W i e s ł a w B a l c e r a k, P o lity k a zagran iczna P o ls k i w d o b ie Loca rn a , Z a k ł a d N a r o d o w y im . O s s o liń s k ic h — ■ W y d a w n ic t w o , W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1967, s. 244.
M o n o g r a fic z n a p r a c a W i e s ł a w a B a l c e r a k a o p o lity c e za g ra n ic z n e j P o ls k i w d o b ie L o c a r n a d a je n a m s z c z e g ó ło w y o p is· p o c z y n a ń d y p lo m a c ji p o ls k ie j n a tle ó w c z e s n e j s y t u a c ji m ię d z y n a ro d o w e j w E u ro p ie , d o rz u c a ją c s ze re g ce n n y c h u z u p e łn ie ń do n ie lic z n y c h ist-niejących n a ten tem a t o p ra c o w a ń . D o b a L o c a r n a to ro k 1925, k tó ry a u to r p o p r z e d z ił o p ise m w y d a r z e ń r o k u 1924 i po k tó ry c h a n te c e d e n c je s ię g a ł z k o le i aż do tra k ta tu w e r s a ls k ie g o , a z a k o ń c z y ł na p r z e d s t a w ie n iu d e b aty s e jm o w e j w P o ls c e n a d r a t y fik a c ją t r a k t a t ó w lo k a rn e ń s k ic h w m a rc u 1926 r.
P r a c ę ro z p o c z y n a r o z d z ia ł o s y tu a c ji m ię d z y n a ro d o w e j w p r z e d e d n iu L o c a r n a ; .a uto r o p is u je s to s u n k i w e w n ę t r z n e F r a n c ji, W i e l k i e j B r y t a n ii i N ie m ie c , a na ic h tle p o lit y k ę z a g ra n ic z n ą ty c h p a ń s tw . W r o z d z ia le d r u g im a u t o r d a je b a r dzo d o k ła d n y o b ra z s y tu a c ji w e w n ę t r z n e j w P o ls c e o ra z p r z e d s t a w ia sto su n ek P o l s k i do ta k ic h p a ń s tw , ja k F r a n c ja , W i e l k a B ry t a n ia , L i t w a , Z S R R , C z e c h o s ło w a c ja , N ie m c y , R u m u n ia , a p o n a d to do W o ln e g o iM iasta G d a ń s k a .
K o n s tr u k c je tyc h d w ó c h p ie r w s z y c h r o z d z ia łó w p o w t ó r z ą się w r o z d z ia ła c h n a stę p n y ch , o p is u ją c y c h w y p a d k i c h ro n o lo g ic zn ie p ó źn ie jsze . I ta k np. k o n s tr u k c ja r o z d z ia łu d ru g ie g o , p r z e d s t a w ia ją c a sto su n ek P o ls k i do in n y c h p a ń s t w e u ro p e js k ic h , u w id o c z n i się w ro z d z ia le I I I i V . K o n s t r u k c ja r o z d z ia łu p ie r w s z e g o p o d k r e ś la ją c a istn ie n ie w s p ó łz a le ż n o ś c i s to s u n k ó w w e w n ę t r z n y c h i p o lit y k i z a g ra n ic z n e j w d a n y m p a ń s tw ie b ę d z ie z a s to s o w a n a ta k że p r z y o p is y w a n iu z d a rz e ń p ó ź n ie js z y c h ja k np. w ro z d z ia le V I , p r z y p o d k r e ś la n iu w p ł y w u n a s t r o jó w r e w iz jo n is t y c z n o -n a c jo - rralisty czn ych w 'N ie m cz ec h n a g a b in e t k o a lic y jn y k a n c le rz a L u t h e r a (s. 154).
C h ro n o lo g ic z n ie a u to r p o d z ie lił o k re s o p is y w a n y c h w y d a r z e ń n a p ię ć p o d o k r e - s ó w : A . od r o k u 1924 (z a n te c e d e n c ja m i s ię g a ją c y m i aż do t r a k t a tu w e r s a ls k ie g o ) do 16 c z e rw c a 1925 r., tj. do m o m e n tu w r ę c z e n ia S t re s e m a n n o w i no ty fr a n c u s k ie j .sta n o w ią c e j o d p o w ie d ź n a n ie m ie o k ą p ro p o z y c ję z 9 lu te g o 1925 w s p r a w ie z a w a rc ia p a k tu b e z p ie c z e ń s tw a n a d R e n e m ((ro zd zia ły I — I I I ) ; B . od 16 c z e rw c a 1925 do 31 sie rp n ia 19.25, w k tó ry m to d n iu K o m ite t P o lity c z n y R a d y M i n is t r ó w R P u c h w a lił w y ty czrŕe d la .polityki -rządu p o ls k ie g o o d n o śn ie r o k o w a ń o p a k t b e z p ie c z e ń stw a (ro z d z ia ły I V — V).; C . od 1 w r z e ś n ia 1925 do 29 w r z e ś n ia 1925, tj. do z a k o ń cze n ia w iz y t y k o m is a rz a s p r a w z a g ra n ic z n y c h ZSR jR , C z ic z e rin a , w W a r s z a w i e (ro z d z ia ł V I ) ; D . od 5 p a ź d z ie rn ik a 1925 d o 16 p a ź d z ie rn ik a 19)25, tj. k o n fe r e n c ja w L o c a r n o (ro z d z ia ł V I I ) ; E. o k re s p o lo k a rn e ń s k i (ro z d z ia ł V I I I ) .
tíra c a nie ty lk o p r z e d s t a w ia naim d y p lo m a t y c z n e z m a g a n ia n a ó w c z e s n e j a r e n ie p o lit y k i m ię d z y n a r o d o w e j, k tó ry c h fin a ł s ta n o w iły tra k ta t y lo k a rn e ń s k ie , ale r ó w n i e ż n a ś w ie tla ich g e n e zę w r a z z ich lo g ic z n y m i p o w ią z a n ia m i i k o n s e k w e n c ja
m i; d a je też p s y c h o lo g ic z n e w y tłu m a c z e n ie p o b u d e k p o s t ę p o w a n ia g łó w n y c h a k t o r ó w o ra z n ie s k ą p i n a m o cen y tego p o s tę p o w a n ia .
W i e l e z ty c h a n a liz i ocen p o św ię c o n e je st k ie r o w n ik o w i p o ls k ie j d y p lo m a c ji, to- je st m in is tr o w i s p r a w z a g ra n ic z n y c h , A le k s a n d r o w i S k rz y ń s k ie m u . A l e r ó w n ie ż i i n n i p o lity c y s ta n o w ią p rz e d m io t ż y w e g o z a in t e re s o w a n ia a u to ra .
J e że li ch od zi o s fe rę p s y c h o lo g ic z n y c h d o ciek a ń , to n a le ż y do n ie j b a r d z o t r a fn e w y tłu m a c z e n ie na s. 142i— 143 p rz e s a d n e g o , o fic ja ln e g o o p ty m iz m u S k rz y ń s k ie g o , w y k a z y w a n e g o p rz e z n ie go p r z y ocen ie t r a k t a t ó w lo k a rn e ń s k ic h i r o k o w a ń , k tó re do z a w a r c ia ich d o p r o w a d z iły <s. 180, 181, 201, 204). T e g o o g ó ln e g o o p ty m iz m u n ie z a c ie ra n a w e t b a r d z ie j p o w ś c ią g liw a je g o w y p o w ie d ź n a tem a t L o c a r n a 26 lis to p a d a 1925 (s. 208— 209), a tra fn o ś c i tłu m a c z e n ia nie z m ie n ia r ó w n ie ż fa k t, że w y p o w i a d a n e p rz e z S k rz y ń s k ie g o o cen y m o g ły się z m ie n ia ć w zale żn o śc i od a u d y t o riu m , do· k tó re g o b y ły s k ie ro w a n e
N a p o d k re ś le n ie z a s łu g u je u w y p u k le n ie p rz e z a u t o ra te n d e n c ji p o lit y k i p o ls k ie j do o d e g ra n ia p o ś re d n ic z ą c e j r o li p o m ię d z y F r a n c ją i W i e l k ą B r y t a n ią a Z S R R (s. 62, 166), k tó re j to te n d e n c ji słu sz n o ś ć za ło ż e ń a u to r sam p o d d a je w w ą t p liw o ś ć n a s. 224, ja k k o lw ie k nie o d m a w ia „z ręc zn o ści t a k ty c z n e j” d y p lo m a c ji p o ls k ie j p r z y p r ó b a c h r e a liz o w a n ia te j te n d e n c ji. S ię g a ją c do p o r ó w n a ń h is to ry c z n y c h z o k re su , z którego· z a c z e rp n ą ł sam a u to r, a w ię c do h isto rii d y p lo m a c ji s p rze d I w o jn y ś w ia t o w e j (s. 168), m o żn a b y p o r ó w n a ć r o lę [Polski ja k o e w e n t u a ln e g o p o ś r e d n ik a p o m ię d z y W i e l k ą B r y t a n ią a Z S R R 2 do r o li F r a n c ji ja k o p o ś re d n ik a p o m ię d z y W i e l k ą B r y ta n ią a R o s ją w la ta c h 1903;— 1904. W i e l k a B r y t a n ia i R o s ja r y w a l i z o w a ł y ze s o b ą n a Ś r o d k o w y m i D a le k im W s c h o d z ie , b ę d ą c ró w n o c z e ś n ie p o w ią z a n e z F r a n c ją b ą d ź to w ę z ła m i p rz y m ie rz a (R o s ja ), b ą d ź to w ę z ła m i en te n te cordiale ( W i e lk a B ry tan ia ).. P o d o b n ie ja k F r a n c j i w ro k u 1904, ta k i P o ls c e nie u d a ło się r ó w n ie ż s p e łn ić ro li p o ś r e d n ik a 3. W ś w ie tle p o w y ż s z e j te n d e n c ji p o lit y k i p o ls k ie j do o d e g ra n ia p o ś r e d n i czącej r o li p o m ię d z y W i e l k ą B r y t a n ią a Z S R R w y d a j e się sp rze c zn e w z g lę d n ie n ie z ro z u m ia łe to, co a u to r p isze n a s. 122 o „ d ą ż e n iu P o l s k i do p o d tr z y m a n ia a n t y r a d z ie c k ie j o rie n t a c ji” w p o lity c e W i e l k i e j B ry t a n ii.
P o z o s ta ją c je szcze p r z y s p r a w ie s to s u n k ó w p o ls k o -r a d z ie c k ic h , n a le ż y zau w aży ć- że a u to r z je d n e j s tro n y p r z e k o n y w a ją c o k r y t y k u je S k rz y ń s k ie g o za n ie w y z y s k a - n ie w s to s u n k a c h d y p lo m a t y c z n y c h z Z a c h o d e m e f e k t ó w w y w o ła n y c h w św ie c ie w iz y t ą C z ic z e rin a w W a r s z a w ie (s. 168— 170, 175^17 6 ) p rz e z n ie o k a z y w a n ie na k o n f e r e n c ji p r a s o w e j w L o c a rn o 8 p a ź d z ie rn ik a 1925, a b y P o ls k a p r z y w i ą z y w a ł a do n iej z b y t w ie lk i e zn a c ze n ie (s. 178— 179), a le z d r u g ie j s tro n y p o m ija m ilc z e n ie m e fe k t y w iz y t y C z ic z e rin a w B e r lin ie {s. 163); C z y ta o statn ia w iz y t a nie z n e u tra liz o w a ła , e f e k t ó w w iz y t y w a r s z a w s k ie j, o k tó r e j to e w e n tu a ln o ś c i w s p o m in a sam a u to r na s. 211, g d y p isze , że „ p r o g r a m p o le p s z e n ia s to s u n k ó w p o ls k o -r a d z ie c k ic h b y ł k o n ty n u o w a n y ... m i m o p o b y tu k o m is a rz a C z ic z e r in a w B e rlin ie ...” ? [p o d k r e ś le n ie — H . K .].
T r a f n e je st tak że p r z e d s t a w ie n ie m e c h a n iz m u fu n k c jo n o w a n ia t r a k t a t ó w lo k a r n e ń sk ic h n a s. 192— 193, p o z w a la ją c e n a m d o k ła d n ie z o r ie n to w a ć s ię w korzyściach ,, ja k ie z t r a k t a t ó w tyc h w y p ł y w a ł y d la p o sz c z e g ó ln y c h k o n tra h e n t ó w .
Z k o le i p r a g n ę p o ru s z y ć trzy k w e s tie , m o im zd a n ie m , n ie n a le ż y c ie w y ś w i e tlo n e: 1. s p r a w ę d o s z u k iw a n ia się a n te c e d e n c ji p r o p o z y c ji n ie m ie c k ie j z 9 lu te g o
• P o p o w ro cie z L o c a rn a do W a r s z a w y S k rz y ń sk i m ia ł się w y r a z ić do a m b asad o ra fran c u sk ieg o, de P a n a fie u , że za w arcie pak tu bezpieczeń stw a b y ło „sztyletem w p le c y ” d la przy m ierza p o lsk o -fra n c u sk ie g o . Por. J. B . B a r b i e r , U n fra c de Nessus, R om e 1951, s. 262.
2 A u to r a lte rn a ty w n ie raz m ó w i o pośred n iczen iu p om ięd zy Z S R R a W ie lk ą B ry ta n ią (s. 166, 224), a raz — p om ięd zy Z S R R a F ra n c ją i W ie lk ą B r y ta n ią (s. 62), w z g lę d n ie m oc a rstw a mi k a p ita listy czn ym i (s. 224).
3 P. R e n o u v i n , H is to ire des rela tion s in te rn a tion a les t. V I : L e X IX e siècle, II: D e 187Í à 1914. Ľ a p c g é e de l ’E u rope, P a ris 1955, s. 218.
1925 w k o n c e p c ji p a k t u p rz y m ie rz a fr a n c u s k o -b r y t y js k ie g o , ja k a is tn ia ła w ś r ó d m o c a r s t w zac h o d n ich , 2. s p r a w ę o b ję c ia p o ls k o -n ie m ie c k im tr a k ta te m a r b it r a ż o w y m k w e s t ii t e ry to r ia ln y c h , 3. s p r a w ę o cen y p rz y m ie rz a p o ls k o -fr a n c u s k ie g o z 1925 r.
J e że li ch od zi o p ie r w s z ą k w e s tię , to a u t o r p isze n a s. 40— 41, że ju ż p rz e d w y s u n ię c ie m p r o p o z y c ji n ie m ie c k ie j z 9 lu t e g o 1925 r z ą d p o ls k i b y ł p o in fo r m o w a n y 0 is tn ie ją c e j w ś r ó d m o c a r s t w zac h o d n ich „ k o n c e p c ji z a w a rc ia p a k t u g w a r a n c y j n e g o n a 'Z a c h o d z ie ” . R z ą d p o ls k i w i e d z i a ł ju ż o n ie j w c z e rw c u 1924 r., tj. w o k re sie ro z m ó w H e r r io t a i M a c - D o n a ld a w C h e q u e r s . .H errio t w sp u śc iź n ie po P o in c a r é m p r z e j ą ł r ó w n ie ż n ie z a ła t w io n ą s p r a w ę p r z y m ie rz a f r a n c u s k o -b r y t y js k ie g o . F r a n c u s k i p r o je k t tego p r z y m ie rz a p o s t u lo w a ł: a ) u d z ie le n ie s o b ie p rz e z o b a p a ń s t w a w z a je m n e j_ p o m o c y w w y p a d k u nie s p r o w o k o w a n e j a g r e s ji n ie m ie c k ie j p r z e c iw k o F r a n c ji w z g lę d n ie W i e l k i e j B ry t a n ii, b ) u z n a n ie n a r u s z e n ia n a d r e ń s k ie j s tr e fy z d e m ilit a r y - z o w a n e j za casus fo ed e ris, с) u t r z y m y w a n ie s ta łe g o p o r o z u m ie n ia p o m ię d z y s zta b a m i g e n e ra ln y m i o b y d w ó c h p a ń s tw , d ) p o r o z u m ie w a n ie się n a w y p a d e k z a g ro ż e n ia p o k o ju , co b y ło n a m ia s tk ą w c z e ś n ie js z e g o ż ą d a n ia F r a n c ji u z n a n ia „ a g r e s ji p o ś r e d n i e j ” , tj. a g r e s ji N ie m ie c n a P o ls k ę za casus fo ed eris. R o k o w a n ia r o z b iły się m ię d z y in n y m i o to, że .B ry ty jc z y c y nie z g o d z ili się n a p r z y ję c ie p u n k t ó w b, с i d. H i sto ria r o k o w a ń w s p r a w ie z a w a r c ia tego p r z y m ie rz a z n a la z ła o d b ic ie w k o lo ro w y c h k się g a c h , k tó re rz ą d y fr a n c u s k i i b r y t y js k i o p u b lik o w a ły w 1924 r. 4.
K o n c e p c ji p a k t u g w a r a n c y jn e g o w y s u n ię te j p r z e z N ie m c ó w 9 lu te g o 1925 nie m o żn a zatem łą c z y ć z k o n c e p c ją p a k t u p rz y m ie rz a , n a tem a t k tó re g o F r a n c ja 1 W i e l k a B ry t a n ia p r o w a d z i ły b e z o w o c n e r o k o w a n ia w la ta c h 1921— 1923. P r z y m ie rz e f r a n c u s k o - b r y t y js k ie z a r ó w n o w w e r s ji fr a n c u s k ie j, ja k i w w e r s ji b ry t y js k ie j,, m ia ło b y ć s k ie r o w a n e p r z e c iw k o 'N ie m co m . K o n c e p c ja ta k ie g o p rz y m ie r z a b y ła r o z w a ż a n a p r z e z H e r r io t a i M a c D o n a ld a w C h e q u e r s 5 i z w o le n n ik ie m tak ieg o p r z y m ie r z a b y ł p o c z ą tk o w o A u s t in C h a m b e r la in 6, za n im s ta ł się z w o le n n ik ie m k o n c e p c ji n ie m ie c k ie j. N a to m ia s t p r o p o z y c ja n ie m ie c k a z 9 lu te g o 1925 w y s u w a ł a o b o k k o n c e p c ji n ie a g r e s ji — k o n c e p c ję g w a r a n c ji, k t ó r e j o strze m ia ło b y ć s k ie ro w a n e p r z e c iw k o te m u p a ń s t w u , k tó re n a ru s z y status q u o n a zac h o d zie E u r o p y . W k o n k re tn y m p r z y p a d k u m o g ła się o na o b ró c ić i p r z e c iw k o F r a n c ji, g d y b y n a p r z y k ła d F r a n c j a z a m ie rz a ła p o n o w n ie o k u p o w a ć Z a g łę b ie R u h ry , co w w y p a d k u p r z y m ie r z a f r a n - c u s k o -b ry ty jis k ie g o w o g ó le w g r ę nie w c h o d ziło . G e n e z y tej n ie m ie c k ie j k o n c e p c ji n ie n a le ż y się zatem d o s z u k iw a ć w p r o je k t a c h p rz y m ie rz a fra n c u s k o -b r y t y js k ie g o ,. le cz g łó w n ie w p r o p o z y c ji r z ą d u k a n c le rz a Cu.no z g r u d n ia 1922 r. 7, o k t ó r e j zresztą w s p o m in a Sam o m e m o r a n d u m n ie m ie c k ie z 9 lu te g o 1925. P o n a d t o n a le ż y zau w aży ć,. że sam S t re s e m a n n w ie lo k r o t n ie p o d k r e ś la ł,8, że p o w y ż s z e m e m o r a n d u m n ie m ie c
4 D ocu m en ts diplom a tiqu es. D ocu m en ts re la tifs a u x n ég ocia tion s co n cern a n t ‘les garanties de sécu rité c o n tre une aggression de l ’A llem a g n e , 10 ja n v ie r 1919 — 7 décem bre 1923, P a ris
1924 [d a le j: D o c u m e n ts ] ; papers R espectin g N eg ota tion s f o r an A n g lo -F re n c h P a ct. Presented by th e S ecreta ry o f State fo r F o re ig n A ffa irs to P a rlia m e n t by C om m and o f H is M ajesty. Cm d
2169, L o n d o n 1924.
5 E. H e r r i O ' t , Jadis. D ’une g u e rre à l ’autre. 1914—1936. P a ris 1952, s. 141— 143. Co p ra w d â
H e rrio t w ro zm o w ie z M a c D o n a ld e m w sp o m n ia ł ró w n ie ż o pak cie n iea g resji, -d o k tó rego b ył g o tó w dopuścić i N ie m cy , ale nie w idei n ie a g re s ji tk w iła istota p ro p o zy c ji n iem ieckiej z 9 lu tego 1925. H e rrio t p isa ł: je vois d’a bord un pacte en tre A llié s , puis u n a u tre o ff e r t à l ’A lle magne, sous les garanties données par la S o c ié té des N a tion s (cxp. cit., s. 142).
e Ch. P e t r i e , Th e L i f e and Letters o f th e R igh t Hon. Str A u stin C ha m berlain t. II,
L o n d o n 1940, s. 254; takže G . S t r e s em a n n, V e rm ä ch tn is. D e r Nachlass in d re i Bänden
t. II, B e rlin 1932, s. 91.
t Papers R ela tin g to the F o re ig n R ela tion s o f the U n ite d States. 1922 t. II, W ash in gton
1938, s. 203, 205, 207— 208, 211; 'także G, S t r e s e m a n n , op. cit. t. I, s. 104, 308; t. II, s. 62—63. 8 W p o ję ciu Stresem ann a uczestn ikiem pak tu fra n c u s k o -b ry ty js k ie g o m iała by ć również. B e lg ia . W rzeczyw istości w g rę w c h o dziło za w a rc ie d w óc h od rę bn y c h p a k tó w : fra n c u s k o -b ry ty jsk ie go i b e lg ijs k o -b ry ty js k ie g o .
k ie z a p o b ie g ło z a w a r c iu fr a n c u e k o -b e lg ijs k o -b r y t y js k ie g o p a k t u p r z y m i e r z a 9. W ś w ie t le p o w y ż s z y c h w y w o d ó w r ó w n ie ż tw ie r d z e n ie a u t o ra n a s. 20, że w r o k u 1924 „ w F o r e ig n O ff ic e d o jr z e w a ł p la n p a k tu b e z p ie c z e ń s tw a o g ra n ic z o n e g o ty lk o d o E u r o p y Z a c h o d n ie j...” je st n ie śc isłe , g d y ż F o r e ig n O ff ic e ju ż od r o k u 192il, a n a w e t w c z e ś n ie j, b o o d r o k u 19:19, to je st od m o m e n tu p o d p is a n ia t r a k t a t ó w g w a r a n c y jn y c h fr a n c u s k o -b r y t y js k ie g o i fr a n c u s k o -a m e r y k a ń s k ie g o z 1919 r., k tó re nie w e s z ły w życie n a s k u te k n ie r a t y f ik o w a n ia tra k ta tu fr a n c u s k o -a m e r y k a ń s k ie g o p rz ez s e n a t S t a n ó w Z je d n o c z o n y c h , b y ło z d e c y d o w a n e u d z ie lić g w a r a n c ji t y lk o g r a n ic y fr a n c u s k o -n ie m ie c k ie j.
D r u g ą nie w y ś w ie t lo n ą k w e s t ią je s t z a g a d n ie n ie o b ję c ia p o ls k o -n ie m ie c k im t r a k ta te m a r b it r a ż o w y m k w e s t ii g ra n ic , g d y ż na k a rta c h k s ią żk i z n a jd u je m y s tw ie rd z e n ia , że celem z a r ó w n o p o lit y k i p o ls k ie j ja k i n ie m ie c k ie j b y ło n ie p o d d a w a n ie p o d a r b i t r a ż s p r a w te ry to ria ln y c h . Z e s tro n y p o ls k ie j p o d k r e ś la ł to m in is te r S k rz y ń s k i w r o z m o w a c h p r z e p r o w a d z o n y c h z B r ia n d e m w c z e rw c u 1925 r. (s. 103— <104) o raz w p r z e m ó w ie n iu w y g ło s z o n y m 11 w r z e ś n ia 1925 na p o sie d z e n iu V I Z g ro m a d z e n ia L i g i N a r o d ó w , w k tó ry m z a s trz e g a ł się p r z e d e w e n tu a ln o ś c ią o b ję c ia a r b it r a ż e m s p r a w u r e g u lo w a n y c h w tra k ta ta c h p o k o jo w y o h , a w ię c i k w e s t ii g r a n ic (s. 153, o d n o ś n ik 18). P o d o b n ie w y p o w i a d a ł się p o se ł O ls z o w s k i w r o z m o w ie z D irk s e n e m 7 m a rc a 1925 (s. 92).
P o s tro n ie n ie m ie c k ie j p o lit y k a w y k lu c z e n ia s p r a w te r y to ria ln y c h sp o d a r b i t r a ż u b y ła je d n o z n a c z n ie s fo r m u ło w a n a : w in s tru k c ji r z ą d u R z e sz y d la d e le g a c ji n ie m ie c k ie j n a k o n fe re n c ję w L o c a r n o (s. 172', o d n o śn ik 6 ) 10, w in s t ru k c ja c h S t r e s e - m a n n a d la d y p lo m a t ó w n ie m ie c k ic h 11, a p o n a d to b y ła ju ż u s a n k c jo n o w a n a t r a k t a tam i a r b it r a ż o w y m i z a w a r t y m i z ta k im i p a ń s t w a m i, ja k S z w a jc a r ia i S z w e c j a 12, k t ó r e w y łą c z a ły s p o d p r o c e d u r y a r b it r a ż o w e j s p o r y d o ty c zą ce n ie p o d le g ło ś c i i n ie n a ru s z a ln o ś c i t e ry to riu m (i in n e do tyc zą ce n a jb a r d z ie j ż y w o tn y c h in t e r e s ó w p a ń s t w o w y c h ), a p o d d a w a ły je p ro c e d u r z e k o n c y lia c y jn e j 13, k tó re j isto tą je st to, że s tro n y n ie m u s z ą się za s to s o w a ć do p ro p o z y c ji w y s u n ię ty c h po r o z e zn a n iu sp o ru p r z e z p o w o ła n y do tego o rg a n u .
S k ą d ta zb ież n o ść c e ló w p o lity c z n y c h o b y d w ó c h p a ń s tw ?
P o d d a n ie p o d a r b it r a ż s p r a w t e ry to ria ln y c h u n ie m o ż liw iło b y N ie m c o m r o z w i ą z y w a n ie ich p o z a r a m a m i tra k ta tu a r b it r a ż o w e g o , na co l i c z y l i 15; w y ra ż e n ie z g o d y na ta k ą e w e n tu a ln o ś ć p rz e z P o l a k ó w o zn a c za ło b y p o d w a ż e n ie n ie n a ru s za ln o ś c i is t n ie ją c y c h t r a k t a t ó w i m o ż liw o ś ć z a k w e s t io n o w a n ia g r a n ic P o ls k i, n a co P o la c y nie m o g li się zgodzić. W y łą c z e n ie n a to m ia s t s p r a w t e r y to ria ln y c h s p o d a r b it r a ż u m o g ło o zn ac za ć, że k w e s t ie ta k ie nie is tn ie ją z u w a g i n a u r e g u lo w a n ie ich w tra k ta ta c h p o k o jo w y c h . T a k s t a w ia li z a g a d n ie n ie P o la c y , a le p r z e c iw k o tem u z astrze gli się N ie m c y , g ło sz ąc, że nie zgo d zą się n a u d z ie le n ie g w a r a n c ji g ra n ic o m w s c h o d n im , co m o c a r s t w a zac h o d n ie p r z y ję ły do w ia d o m o ś c i i na co się zg o d ziły . Z d r u g ie j s tro n y w y łą c z e n ie s p o r ó w t e ry to ria ln y c h s p o d a r b it r a ż u m o g ło p o z o s ta w ić w tej n a j
e G. S í r e s e m a η n, op. cit. t. II, s. 9(1, 95.
10 g . S t r e s e m a n n, op. cit. t. i l, s. ,Ш : E ine G ara n tieru n g der östlich e n G renzen w ird
v o n D eu tschlan d a bgeleh n t, ebenso ein e v e n tu e lle r Schied svertrag, der diese G ren zen in sich
schlösse.
її P . S. W a n d y c z , Fran ce and H er Eastern A llies . 1919—1925. F re n c h -C z e c h o s lo v a k -P o - Ush R ela tion s fr o m the Pa ris Pea ce C on feren ce to L o ca rn o , M inneapolis M inn. 1962, s. 338.
із N ou v ea u R e c u e il G én éra l de T ra ité s et A u tres A ctes R e la tifs a u x R a pports de D r o it In te rn a tio n a l. C o n tin u a tio n du G rand R e c u e il de G. F r. de M artens par H einrich T r i e p e 1,
seria III, tom X IV , L e ip z ig 1925, s. 679<—695: traktat a rb itra żow y i k on c y lia c y jn y za w a rty p o m ię d zy N iem cam i a S zw ecją 29 5 erpnia Ш4.
13 Tam że, s. 682: art. 4.
14 p . R e u t e r , D r o it in te rn a tio n a l p u b lic, P aris 1S63, s. 257. 15 G. S t r e s e m a n n , op. cit. t. II, s. 233—234.
w a ż n ie js z e j s p r a w i e d r o g ę o tw a r tą do w o jn y , co p rz e c ie ż nie b y ło c e lem r o k o w a ń , k tó re d o p r o w a d z iły do L o c a r n a . T e n o statn i p o g lą d r e p r e z e n t o w a li F r a n c u z i 16. R o z w ią z a n ie le ż y w n ie m ie c k im s y s te m ie t r a k t a t ó w a r b it r a ż o w y c h , k tó ry c h a u to re m b y ł G a u s. K o n s t r u k c je ty c h t r a k t a t ó w nie p r z e w i d y w a ły p r o c e d u r y a r b i t r a ż o w e j d la s p o r ó w te ry to ria ln y c h , ty lk o , ja k ju ż w y ż e j w s p o m n ia n o , p ro c e d u r ę k o n - e y lia c y jn ą . M im o ta k ie g o o d ró ż n ie n ia p o d p o ję c ie m „ tra k t a tu a r b it r a ż o w e g o ” r o z u m ia n o r ó w n ie ż i „ k o n c y lia c ję ” . D la t e g o też (N ie m c y o b łu d n ie z a p e w n ia li z je d n e j s tro n y , że nie ch cą s p r a w t e ry to r ia ln y c h r o z w ią z y w a ć na d ro d z e a r b it r a ż u (s. 88), a le z d r u g ie j s tro n y w y k a z y w a l i n ie p o k ó j, g d y d o c h o d z iły ic h w ie ś c i, że P o la c y nie w y r a ż a j ą z g o d y n a z a w a r c ie t r a k t a t ó w a rb itr a ż o w y c h , k tó re o d n o s iły b y się r ó w n ie ż i do te r y to r iu m 17. Ic h d ą ż e n ie m b y ło , a b y s p o ry te r y to r ia ln e r o z w i ą z y w a ć na d ro d z e p r o c e d u r y k o n c y lia c y jn e j, co u m o ż liw ia ło b y im p o s t a w ie n ie k w e s t ii „ g r a n ic ” w r a m a c h tra k ta tu a r b it r a ż o w e g o z a w ie r a ją c e g o r ó w n ie ż p o s t a n o w ie n ia o k o n c y lia c ji, a p o za ty m nie s tw a r z a ło b y tru d n o śc i do r o z w ią z a n ia ic h p o z a r a m a m i te g o tra k ta tu , g d y b y u s ta le n ia p r o c e d u r y k o n c y lia c y jn e j, k tó re d la s tro n n ie s ą w ią ż ą c e , im nie o d p o w ia d a ły . F ra n c u z i p r z e c iw s t a w ili n ie m ie c k ie m u p r o je k t o w i w ła s n y p r o je k t t r a k t a t ó w a r b it r a ż o w y c h p o s t u lu ją c y c h p o d d a w a n ie w s z y s tk ic h s p o r ó w p o d a r b it r a ż 18, k tó re S tre se m a n n p ó ź n ie j o k r e ś la ł ja k o restlo se V e r t r ä g e 19 — a z k o le i w y w a r l i p r e s ję n a P o la k ó w , a b y się n a n ie z g o d z ili (s. 184— 185).
C z y i o ile u m o w y a r b it r a ż o w e z a w a r t e w L o c a r n o s t a n o w iły u rz e c z y w is tn ie n ie p o s t u la t ó w n ie m ie ck ich , fra n c u s k ic h , czy n a w e t p o ls k ic h — to ju ż n a le ż y do a n a liz y p r a w n e j tyc h u m ó w , k tó re j p r z e p r o w a d z e n ie n ie m o że się m ie ś c ić w r a m a c h n in ie j szej re c e n z ji.
W y ja ś n ie n i a w y m a g a tak że s p r a w a o cen y 'trak tatu w z a je m n e j g w a r a n c ji p o m ię d z y iP olsk ą a F r a n c ją z 16 p a ź d z ie rn ik a Ί925. A u t o r p o r ó w n u j e ten tr a k ta t z u m o w ą p o lity c z n ą p o ls k o -fr a n c u s k ą z 19 lu te g o 1921 s t w ie r d z a ją c , że w s to su n k u do tej u m o w y , k tó ra z o b o w ią z y w a ła s tro n y t y lk o do „ p o r o z u m ie w a n ia s ię ” w w y p a d k u z a a ta k o w a n ia k tó re jś ze stron, s ta n o w i on „ n ie w ą t p liw y p o stę p , p r z e w i d u ją c k o n ie c z ność k o n s u lta c ji lu b n ie z w ło c z n e w e jś c ie w życie s a n k c ji p r z e w id z ia n y c h w a rt. 16 p a k t u L i g i N a r o d ó w ” (s. 191). P o z o s t a w ia ją c na u b o c z u k w e s tię , czy tra k ta t g w a r a n c y jn y z 1925 r. z a s t ę p o w a ł u m o w ę p o lity c z n ą z 192.1 r., czy też n i e 20 — n a le ż y s tw ie rd z ić , że u m o w y p o lity c z n e j z 1921 r. nie m o żn a r o z p a t r y w a ć w o d e r w a n iu od f r a n c u s k o -p o ls k ie j k o n w e n c ji w o js k o w e j z 21 lu te g o 1921 21, k t ó r a u m o w n e m u p o w i ą z a n i u P o ls k i z F r a n c j ą n a d a w a ła d o p iero , je ż e li n ie z b y t fo r m a ln ie , to fa k t y c z n ie — r a n g ę p rz y m ie rz a . A r t . 1 tej k o n w e n c ji m ó w ił w y ra ź n ie o o b o w ią z k u u d z ie la n ia s o b ie p o m o c y n a w y p a d e k a g r e s ji n ie m ie c k ie j p r z e c iw k o je d n e m u z o b u p a ń s tw , a art. ·2 p r z e w i d y w a ł p o n a d to u d z ie le n ie P o ls c e p o m o c y p rz e z F r a n c ję n a w y p a d e k g r o ź b y a g r e s ji w z g lę d n ie a g r e s ji ze s tro n y Z S R R 22.
N ie z a le ż n ie od p o w y ż s z y c h u w a g w y d a j e się, że p o su n ię c ia d y p lo m a c ji p o lś k ie j
16 L o c a rn o -K o n fe re n z . 1925. E ine D ok u m e n te n sa m m lu n g . H erausgegeben v o m M in isteriu m f ü r A u sw ä rtige A n g e leg en h e iten der D eu tsche D em ok ra tisch e n R ep u b lik , B e rlin 1962. N o ta
rządu fra n c u sk ie g o do rządu n iem ieckiego, w rę cz o n a przez a m b asad o ra fran c u sk ieg o w B e r linie, de M a rg e rie , m in istro w i R zeszy S tresem a n n o w i 24 sie rp n ia 1925, s. 1.16.
17
G. S t r e s e m a n n , op. cit. t. -II, s. 69, 73, 7Й, 97, 106, 183.
18 L o ca rn o -K o n fe re n z . 1925, op. cit. N o ta rządu fran cu sk iego do rządu niem ieckiego z 16 lŁpca Γ925, s. ,102.
19 G. S t r e s e m a n n , op. cit. t. Ы, s. 234, 525. 20 P . s . W a n d у с z, op. cit., s. З&З1—36*4.
21 D ata podpisan ia tej k o n w en cji jest sporna w literaturze historycznej. P o r. K. M a z u r o w a , P rz y m ie rz e p o ls k o -fra n cu s k ie z ro k u 1921, „ N a jn o w sz e D zie je P o lsk i. M a te ria ły i Stu
d ia z ok resu 19(14—19Q9” t. X I, W a r s z a w a -1'967, s. 207.
22 P . S. W a n d y c z , op. cit., s. 394, także K. M a z u r o w a , op. cit., s. 214—215.
w r o k u 1925 b y ły b y le p ie j ro z u m ia n e i o cen ian e, g d y b y z o s ta ły p r z e d s t a w io n e n a t le d y p lo m a ty c z n y c h r o k o w a ń o p a k t r e ń s k i p o m ię d z y F r a n c ją , W i e l k ą B r y t a n ią i N i e m cam i, k tó re nie z o s ta ły p rz e z a u t o ra u w z g lę d n io n e w w y s t a r c z a ją c e j m ie rz e .
P o n a d t o w o m a w ia n e j k sią żc e d a je się z a u w a ż y ć n a s tę p u ją c e u s te rk i i b łę d y : 1) M ó w ią c o o d rz u c e n iu P r o t o k o łu G e n e w s k ie g o p rz e z W i e l k ą B r y t a n ię (s. 19), a u to r nic nie w s p o m in a o r o li d o m in ió w , g d y ty m c za s e m h is to ry c y b r y t y js c y za j e d e n z g łó w n y c h p o w o d ó w tego o d rzu c e n ia u w a ż a ją n ie z a a k c e p to w a n ie P r o t o k o łu p rz e z d o m in ia
2) N ie u z a s a d n io n e w y d a je się t w ie r d z e n ie n a s. 78, ja k o b y k ie r u n e k p o łu d n io w o -w s c h o d n i , to je st A n s c h lu s s A u s t r ii s t a n o w ił „ lin ię s ła b s z e g o o p o r u ” d la r e w iz jo n is t y c z n y c h roszczeń n ie m ie c k ic h niż k ie r u n e k w s c h o d n i, to je st P o ls k a . W o b ro n ie s a m o d z ie ln o ś c i A u s t r ii w y s t ę p o w a ła n ie ty lk o C z e c h o s ło w a c ja , a le r ó w nież i W ło c h y (co r o k 1934 w y r a ź n ie u n a o c zn ił ś w ia tu ). Z r e s z t ą s a m a u to r ś w ia d o m je st te j e w e n tu a ln o ś c i n a s. 157.
3) T a m , g d z ie a u to r m ó w i o „ z a k a z ie e k s p o rt u w ę g l a ” (s. 125, 7 i 8 w i e r s z od g ó r y ), p o w in n o b y ć : „zak a z im p o rt u w ę g l a ”. T o s am o d o tyc zy ta k ż e c y ta tu z k s ią ż k i W ł. G r a b s k i e g o , „ D w a la ta p r a c y u p o d s t a w p a ń s tw o w o ś c i n a s z e j” , p r z y toczon ego w o d n o śn ik u 4)9: nie m o że b y ć : „ N ie m c y , im p o rt u ją c do n a s ” , lecz p o w in n o b y ć : „ N ie m c y , e k s p o rt u ją c do n a s ”.
4) A m b a s a d o r fr a n c u s k i w L o n d y n ie , d e S a i n t - A u l a i r e p r z e d ło ż y ł r z ą d o w i b r y t y js k ie m u p r o p o z y c ję z a w a rc ia tra k ta tu n ie w g r u d n iu 1919 r. (s. 15, o d n o śn ik 19) le cz w g r u d n iu 19211 r . Μ.
5) P r z e m ó w ie n ie w D r e ź n ie zo stało w y g ło s z o n e p rz e z S tre s e m a n n a nie 2 lis to p a d a 1925, ja k to zostało p o d a n e n a s. 197 w o d n o ś n ik u 16, — le cz 31 p a ź d z ie r n ik a 1925 ^
6) N a s. 57 (24 w i e r s z od g ó r y ) p o w in n o b y ć : „ z a c h o d n ic h ” g r a n ic N ie m ie c (a n ie „ w s c h o d n ic h ”).
7) W k ilk u m ie js c a c h w k sią żc e d a je się z a u w a ż y ć p o w t a r z a n ie tych sa m y c h c y t a t ó w w z g lę d n ie z w r o t ó w , i t a k n a p r z y k ła d : a ) c y ta t z „ D z ie n n ik a ” iR a ta ja n a s. 4il z a c z y n a ją c y się od s łó w „ d la z a b e z p ie c z e n ia się o d N ie m ie c ...” b y ł ju ż p rz y to c z o n y n a s. 21 w o d n o ś n ik u 45, b ) cy tat z t e le g r a m u S k rz y ń s k ie g o do p r e m ie ra G r a b s k ie g o z 13 p a ź d z ie rn ik a 19125 z a c z y n a ją c y się od s łó w „z u w a g i n a p r z e b ie g k o n fe r e n c ji w L o c a rn o ...” z o s ta ł w y k o r z y s t a n y n a s. 182 (o d n o ś n ik 39) i n a s. 208 {o d n o ś n ik 69), c) w y w i a d S k r z y ń s k ie g o d la a g e n c ji H a v a s a z 9 m a r c a 1925 z o s ta ł p rz y to c z o n y n a s. 55, a n a stę p n ie p o w t ó r z o n y n a s. 57— 58.
8. T rz e c i tom p a m ię t n ik ó w D ’A b e r n o n a a u to r c y tu je : r a z w o ry g in a le a n g ie l s k im (s. 39, o d n o śn ik 56; s. 158, o d n o śn ik 37; s. 176, o d n o śn ik 16), in n y m ra z e m — w tłu m a c z e n iu n ie m ie c k im ,(s. 173, o d n o śn ik 112). P o d o b n ie m a się s p r a w a z lis te m S t re s e m a n n a do K e u d e lla z 27 lis to p a d a 1925. A u t o r c y tu je g o w t łu m a c z e n iu f r a n c u s k im (s. 196, o d n o śn ik 14), g d y r ó w n ie ż d o b r z e m o żn a go b y ło z a c y to w a ć p o n ie m ie c k u z „ V e r m ä c h t n is ” S t re s e m a n n a t. I I , s. 246, k tó re ja k o o r y g in a ł p o w in n o m ie ć p ie r w s z e ń s t w o . 9. P o n a d t o w k ilk u o d n o śn ik a c h b r a k je st w y s z c z e g ó ln ie n ia to m u lu b s tro n y (n p . s. 19, o d n o śn ik 36), w z g lę d n ie m y ln ie są p o d a n e s tro n y c y t o w a n e g o d z ie ła (n p . s. 51, o d n o śn ik 12, itp.). R ó w n ie ż p rz y to c z o n e c y ta ty w ję z y k a c h o b cy ch z a w ie r a ją s z e re g b łę d ó w . W s z y s t k ie te u s te rk i n a le ż y r a c z e j z a lic zy ć n a k a r b n ie śc is łe j k o re k ty .
2» E. H. С а г г, In te rn a tlo ' al R ela tion s betw een th e T w o W o rld W ars (1919— 1939), Lon d on
1950, s. 92— 93; takže G. M . G a t h o r n e -H a r d y, A S h o rt H is to ry o f In te rn a tio n a l A ffa irs . 1919—1939, L o n d o n 1960, s. Dli—72.
*4 D ocu m en ts, s. 90.
J e że li c h o d zi o b ib lio g r a f ię , to d la p r z e d s t a w ie n ia o cen y t r a k t a t ó w lo k a r n e ń - sk ic h w W i e l k i e j B r y t a n ii i w e F r a n c ji, a z w ła s z c z a r e a k c ji k ó ł p a rla m e n t a r n y c h , m o żn a b y ło w y k o r z y s t a ć : „ P a r lia m e n t a r y D e b a te s . H o u s e o f C o m m o n s ” , L o n d o n , o d nośne e g z e m p la rz e z la t 1925— 1926; „ P a r lia m e n t a r y D e b a te s . H o u s e o f L o r d s ” , L o n don, o d n o śn e e g z e m p la r z e z la t 1925— 1926; L . M a r i n , „ L e s a c c o rd s de L o c a rn o . D is c o u rs p ro n o n c é s a u x S é a n ce s d e la C h a m b r e des D é p u té s des s a m e d i 27 fé v r ie r
et lu n d i 1er m a r s 1926” , P a r i s 1926.
S p o ś r ó d nie w y k o r z y s t a n y c h d o k u m e n t ó w m o żn a b y je szcze w y m ie n ić : „ P a p e r s R e la t in g to the F o r e ig n R e la tio n s o f th e U n it e d S tates. 1925” t. I, W a s h in g t o n 1940; „ L o c a r n o -K o n f e r e n z 192'5. E in e D o k u m e n t e n s a m m lu n g ” , B e r lin 1962. H e n r y k K o r c z y k K a r o l F i e d o r , P o l s c y r o b o tn ic y ro ln i na Ś lą sk u p o d p a n o w a n iem n ie m ie c k im na tle w y c h o d ź s tw a d o R z e s z y 1918— 1932, „ M o n o g r a fie Ś l ą sk ie O s s o lin e u m ” t. X V I , Z a k ł a d N a r o d o w y im . O s s o liń s k ic h — W y d a w n ic tw o , W r o c ł a w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1968, s. 204. In t e re s u ją c a m o n o g r a f ia K . F i e d o r a w z b o g a c a n a szą w ie d z ę o g r u p ie p r o le ta ria tu , k t ó r a s w y m z n a c z e n ie m d a le k o w y k r a c z a ła p o z a w y m ie r n e lic z b o w o je j m ie js c e w s tru k tu rz e z a w o d o w e j r o ln ic t w a ślą s k ie g o . M a k s y m a ln y sta n z a t r u d n ie n ia r o b o t n ik ó w r o ln y c h z P o ls k i w y n o s i ł w e d łu g F ie d o r a n a te re n ie o b y d w u n ie m ie c k ic h p r o w in c ji ś lą s k ic h w 1923 r. b lis k o 20 tys. o só b (s. 68), s p a d a ją c do k ilk u ty s ię c y o só b w p o c z ą tk a c h la t trzy d z ie s ty c h ; lic z b g lo b a ln y c h d la Ś lą s k a w la ta c h 1929'— 1932 a u t o r nie o d n a la z ł. U z u p e łn ijm y w ię c F ie d o r a , że np. w 1930 r., n ie z a le ż n ie o d 4,5 tys. r o b o t n ik ó w le g it y m o w a n y c h , z a tru d n io n y c h b y ło n a Ś lą s k u 16,6 tys. r o b o t n ik ó w za g ra n ic z n y c h , p o s ia d a ją c y c h tz w . B e fre iu n g s s c h e in , z czego 6,3 tys. z a tru d n io n y c h b y ło w r o ln ic t w ie , a w o k re sie od 1 k w ie t n ia 1934 do 31 m a r c a 1935 lic z b a r o b o t n i k ó w z a g ra n ic z n y c h w y n o s iła je sz c z e 17,8 tys. o s ó b l ; p r z y t ła c z a ją c a w ię k s z o ś ć tych r o b o t n ik ó w to P o la c y 2. W s k a li N ie m ie c z a t ru d n ie n ie z a g ra n ic z n y c h r o b o t n ik ó w ro ln y c h w y n o s iło w e d ł u g c y to w a n e g o p r z e z F ie d o r a o p r a c o w a n ia b l i sko 200 tys. w 1922 r., s p a d a ją c w 1932 r. do 45 tys. osó b (s. 66). J e że li F ie d o r, p o w o łu ją c się n a ź ró d ło n ie m ie c k ie , p is ze o 53,6 tys. z a g ra n ic z n y c h r o b o t n ik ó w r o l n y c h w 1934 r. w N ie m c z e c h (s. 65), to p e łn a d o k u m e n ta c ja o k re s u od 1 k w ie t n ia 1934 do 31 m a rc a ,1935 m ó w i w p r a w d z i e o 51,6 tys. r o b o t n i k ó w z a g ra n ic z n y c h w r o l n ic t w ie R z e sz y , a le s u m a r o b o t n ik ó w za g ra n ic z n y c h , z a tru d n io n y c h w e w s z y s tk ic h d z ia ła c h g o s p o d a r k i n a r o d o w e j w y n o s iła 208,7 tys. o só b!
L i c z b ę r o b o t n ik ó w p o ls k ic h w m a s ie z a g ra n ic z n y c h r o b o t n ik ó w r o ln y c h w R z e s zy o cen ia a u to r ró ż n ie , ze z b y t m a łą p r e c y z ją o d ró ż n ia on b o w ie m d w ie k a te g o rie : w y c h o d ź c ó w s e z o n o w y c h z P o ls k i do N ie m ie c o ra z sta le z a tr u d n io n y c h w N i e m czech r o b o t n i k ó w p o ls k ic h . W t a b e li 16 ;(L icz b a e m ig r a n t ó w p o ls k ic h z a tr u d n io n y c h w r o ln ic t w ie n ie m ie c k im w la ta c h 1919— 1934) p rz y t a c z a np. z u p e łn ie in n e d a n e , a n iż e li w t a b e li 17 [(Po lscy ro b o t n ic y s e z o n o w i i m ie s z k a ją c y w N ie m c z e c h n a s ta łe ; w s z y s tk o to p rz e c ie ż r ó w n ie ż e m ig ra n c i — A . B .).
J a k w y n i k a z in n y c h — n ie zn a n y c h .F ie d o ro w i — s ta ty s ty k — w je g o t a b e li
i Statistisches Ja h rbu ch f ü r das D eu tsche R e ich 1931, s. 305; 3935, в. 310.· F iedo r pisze
n ieja sn o : „ W N iem czech, a ty m sa m y m n a Ś lą sk u i[!?] pozostała [kiedy? — A. B .] n ieduża [to rzecz w z g lę d n a — A . B .], lic ząc a z a le d w ie 32 tys. osób [ w N ie m cze c h czy na Śląsku? — A .B .l g ru p a ro b o tn ik ó w ” (s. 74).
* Jeżeli F ie d o r pisze, że „p o lsc y ro b o tn ic y ro ln i s ta n o w ili o k o ło 85% zatru d n io n y c h w n iem ieckim ro ln ic t w ie " (s. 67), to m a c h y b a n a m y śli za tru d n io n y c h w n iem ieck im ro l n ictw ie ro b o tn ik ó w zagran iczn y ch .
