Piotr KROCZEK*
OdpowiedzialnoϾ prawna
i kanoniczna katechety: dobra osobiste
Katecheta, czyli nauczyciel religii pracuj¹cy w szkole, w ramach wyko-nywania swojego zawodu podlega odpowiedzialnoœci prawnej takiej jak nauczyciel ka¿dego innego przedmiotu. Ta odpowiedzialnoœæ prawna ma kilka rodzajów. Jest to odpowiedzialnoœæ: porz¹dkowa, dyscyplinarna, karna i cywilna. Pierwsza z nich, czyli odpowiedzialnoœæ porz¹dkowa, wynika g³ównie z art. 108–113 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks Pracy1. Nauczyciel, jak ka¿dy pracownik, podlega odpowiedzialnoœci
wo-bec swojego pracodawcy, czyli w tym przypadku szko³y (art. 7 ust. 3 pkt 3 s.o.2, art. 3 k.p.). Odpowiedzialnoœci¹ o podobnym charakterze jest druga
z wymienionych, czyli odpowiedzialnoϾ dyscyplinarna. Wynika ona z lex specialis wobec wspomnianego kodeksu, czyli z ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. РKarta Nauczyciela3. Zgodnie z art. 75 ust. 2 tego aktu
normatyw-nego „Za uchybienia przeciwko porz¹dkowi pracy, w rozumieniu art. 108 Kodeksu pracy, wymierza siê nauczycielom kary porz¹dkowe zgodnie z Ko-deksem pracy”. Odpowiedzialnoœæ dyscyplinarna katechety zwi¹zana jest tak¿e z Kart¹ Nauczyciela i wi¹¿e siê z odpowiedzialnoœci¹ za uchybienia godnoœci zawodu nauczyciela lub nauczycielskim obowi¹zkom (art. 75 ust. 1 k.n., por. art. 6 s.o.). Z kolei odpowiedzialnoœæ karna katechety wynika
UNIWERSYTET OPOLSKI OPOLE 2018
* Wydzia³ Prawa Kanonicznego, Uniwersytet Papieski Jana Paw³a II w Krakowie, e-mail: kroczek@gmail.com.
1 T.j.: Dz.U. z 2018, poz. 917 z póŸn. zm. (dalej: k.p.).
2Ustawa z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. o systemie oœwiaty, t.j.: Dz.U. z 2016 r., poz. 1943 z póŸn.
zm. (dalej: s.o.).
z kodeksu karnego4oraz innych ustaw zawieraj¹cych przepisy karne,
tak-¿e z ustawy o systemie oœwiaty5. Je¿eli natomiast chodzi o
odpowiedzial-noœæ cywiln¹, to trzeba zauwa¿yæ, ¿e kontekst pracy zawodowej katechety kszta³tuje wyraŸnie odmienn¹ od innych nauczycieli sytuacjê prawn¹ w tym zakresie.
W niniejszym artykule uwaga zostanie skupiona na odpowiedzialnoœci cywilnej katechety pracuj¹cego w szkole publicznej w kontekœcie ochrony dóbr osobistych uczniów lub ich rodziców. Zagadnienie to zostanie uka-zane najpierw na p³aszczyŸnie teoretycznej, a nastêpnie na tak zaryso-wanym tle zostan¹ omówione dwa kazusy. W optyce rozwa¿añ znajd¹ siê katecheci katoliccy. Z racji zwi¹zania ich prawem polskim i kanonicz-nym na wspomniane problemy nale¿y spojrzeæ z punktu widzenia obu tych systemów prawnych.
Poni¿sze rozwa¿ania mo¿na mutadis mutandis odnieœæ tak¿e do osób ucz¹cych religii w szko³ach w imieniu i z polecenia innych ni¿ Koœció³ katolicki koœcio³ów czy innych zwi¹zków wyznaniowych, któ-rym prawo polskie umo¿liwia nauczanie religii w szko³ach publicz-nych (zob. art. 20 ust. 3 ustawy o gwarancjach wolnoœci sumienia i wy-znania6).
1. Dobra osobiste w kontekœcie katechezy
W prawie polskim za podstawê istnienia dóbr osobistych uwa¿a siê przyrodzon¹ i niezbywaln¹ godnoœæ cz³owieka. Jak stwierdza art. 30 4Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, t.j.: Dz.U. z 2016 r., poz. 1137 (dalej:
k.k.). Przyk³adowo mo¿e tu chodziæ o takie przestêpstwa jak: 1) nara¿enie ucznia na bezpoœred-nie bezpoœred-niebezpieczeñstwo utraty ¿ycia albo ciê¿kiego uszczerbku na zdrowiu, które zazwyczaj w przypadku nauczyciela bêdzie zwi¹zane z tym, ¿e to na nim ci¹¿y obowi¹zek opieki nad osob¹ nara¿on¹ na niebezpieczeñstwo (art. 160 § 1 i § 2 k.k.), 2) naruszenie nietykalnoœci cielesnej ucznia (art. 217 § 1 k.k.), 3) fizyczne i psychiczne znêcanie siê nad uczniem, jako osob¹ pozo-staj¹c¹ w sta³ym lub przemijaj¹cym stosunku zale¿noœci od sprawcy, albo nad ma³oletnim lub osob¹ nieporadn¹ ze wzglêdu na jej stan psychiczny lub fizyczny (art. 207 § 1 k.k.), 4) poœwiad-czenie nieprawdy polegaj¹ce na wystawieniu dokumentu, który poœwiadcza nieprawdê co do okolicznoœci maj¹cej znaczenie prawne (art. 271 § 1 k.k.), 5) sprzedajnoœæ (³apownictwo bierne), czyli przyjêcie korzyœci maj¹tkowej lub osobistej albo jej obietnicê w zwi¹zku z pe³nieniem funk-cji publicznej (art. 228 § 2 k.k.), 6) nadu¿ycia seksualne zwi¹zane z nadu¿yciem stosunku zale¿-noœci i doprowadzaj¹ce inn¹ osobê do obcowania p³ciowego lub do poddania siê innej czynzale¿-noœci seksualnej albo do wykonania takiej czynnoœci (art. 199 § 1 k.k.). Je¿eli przestêpstwo to zosta³o pope³nione na szkodê ma³oletniego, to sprawca mo¿e podlegaæ wy¿szej karze.
5 Trzeba odnotowaæ takie przestêpstwa jak: 1) brak zg³oszenia organizacji wypoczynku
(art. 96a ust. 1 s.o.) czy te¿ 2) niedope³nienie obowi¹zku informowania kuratora oœwiaty o zmia-nach okolicznoœci objêtych zg³oszeniem wypoczynku (art. 96a ust. 2 s.o.).
6Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolnoœci sumienia i wyznania, Dz. U. z 2005 r.
Konstytucji RP7, ta godnoœæ jest „nienaruszalna, a jej poszanowanie
i ochrona jest obowi¹zkiem w³adz publicznych”. W art. 23 kodeksu cywil-nego ustawodawca zalicza expressis verbis do dóbr osobistych: zdrowie, wolnoœæ, czeœæ, swobodê sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicê korespondencji, nietykalnoœæ mieszkania, twórczoœæ naukow¹, artystyczn¹, wynalazcz¹ i racjonalizatorsk¹. Nie jest to katalog zamkniê-ty. Judykatura i doktryna okreœlaj¹ nowe postaci dóbr osobistych8.
Za-sadniczo mo¿na powiedzieæ, ¿e chodzi o takie dobra osobiste, które od-nosz¹ siê do cielesnej lub duchowej natury cz³owieka9. S¹ one œciœle
zwi¹zane z osob¹ ludzk¹. Decyduj¹ o jej bycie lub pozycji w spo³eczeñ-stwie. Dobra osobiste s¹ wyrazem jej odrêbnoœci psychicznej i fizycznej ka¿dej osoby10.
W kontekœcie katechezy istotne jest to, ¿e wolnoœæ religijna czy te¿ wol-noœæ wyznania11– te terminy mo¿na stosowaæ jako synonimy – i wolnoœæ
sumienia s¹ dobrami osobistymi w rozumieniu art. 23 kodeksu cywilnego12.
Opisuj¹c – dla wiêkszej jasnoœci – relacje pomiêdzy wolnoœci¹ sumienia i wolnoœci¹ wyznania, nale¿y powiedzieæ, ¿e wolnoœæ wyznania jest uwa¿a-na za „przed³u¿enie lub dope³nienie wolnoœci sumienia, za jej konkretyza-cjê – w zakresie spraw religijnych – w warunkach wspó³¿ycia jednostki z innymi ludŸmi”13. Informacja o uczestniczeniu albo nieuczestniczeniu
w praktykach religijnych nale¿y do zbioru dóbr osobistych14. Inne dobra
osobiste, które maj¹ znaczenie w kontekœcie nauczania religii w szko³ach, to – dla przyk³adu – sfera ¿ycia prywatnego15, wiêzi emocjonalne miêdzy
cz³onkami rodziny16, poczucie przynale¿noœci do danej p³ci17.
7Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. z 1997 r. Nr 78,
poz. 483 z póŸn. zm. i sprostowaniem.
8M. Pazdan, Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1–449, t. I, red. K.
Pietrzykow-ski, Warszawa 2013.
9J. Panowicz-Lipska, Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Gutowski,
Warsza-wa 2016.
10Por. A. Cisek, Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski,
Warszawa 2013.
11 W polskim jêzyku prawnym termin „wyznanie” sta³ siê synonimem terminu „religia”
(art. 69 ust. 1 Konstytucji z 1952 r.; art. 53 ust. 7, art. 233 ust. 2 Konstytucji RP).
12P. Ksiê¿ak, [w:] Kodeks cywilny. Czêœæ ogólna, red. M. Pyziak-Szafnicka, P. Ksiê¿ak,
War-szawa 2014, s. 288–289.
13 M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005, s. 20.
14P. Machnikowski, Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2016. 15Por. wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 30.10.2003 r., IV CK 149/02, Legalis nr 62815. 16 Por. wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 2.12.2009 r., I CSK 149/09, Legalis nr 254072. 17Postanowienie S¹du Najwy¿szego z dnia 22.03.1991 r., III CRN 28/91, Legalis nr 27282;
zob. krytyczna glosa: M. Safjan, Glosa do wyroku SN z dnia 22 marca 2004 r., III CRN 28/91, „Przegl¹d S¹dowy” 1993, nr 2, s. 78–90.
W systemie prawa polskiego dobra osobiste s¹ chronione m.in. przez art. 47 Konstytucji RP, art. 16 Miêdzynarodowego paktu praw obywatel-skich i politycznych z dnia 19 grudnia 1966 r.18 czy art. 8 Konwencji
o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci19. Dobra osobiste
chroni tak¿e prawo cywilne. Kodeks cywilny20 w art. 24 § 1 ustanawia
œrodki ochrony dóbr osobistych. Nale¿¹ do nich: ¿¹danie zaniechania dzia³ania, które zagra¿a tym dobrom, a w razie dokonanego ich narusze-nia – usuniêcie skutków naruszenarusze-nia, ¿¹danie zadoœæuczynienarusze-nia pieniê¿-nego lub zap³aty odpowiedniej sumy pieniê¿nej na wskazany cel spo³ecz-ny. Te œrodki ochrony mog¹ byæ skierowane przeciwko osobom fizycznym lub osobom prawnym21. Je¿eli wskutek naruszenia dobra osobistego
zo-sta³a wyrz¹dzona szkoda maj¹tkowa, poszkodowany mo¿e ¿¹daæ jej na-prawienia na zasadach ogólnych, to jest art. 361–361 oraz art. 415 i nast. k.c.22 (zob. art. 24 § 2 k.c.).
W kontekœcie katechezy mo¿liwa by³aby sytuacja zagro¿enia dóbr oso-bistych uczniów lub ich rodziców. Mia³oby to miejsce w przypadku, gdy-by katecheta gdy-by³ wczeœniej skazany za naruszenie tych dóbr. Taki fakt stanowi³by bowiem istotny argument potwierdzaj¹cy istnienie przedmio-towego stanu23. Jednak¿e, jak na to wskazuje doœwiadczenie ¿yciowe,
ta-kie sytuacje niemal siê nie zdarzaj¹. Na katechezie najczêœciej dochodziæ bêdzie do naruszenia dóbr osobistych.
Przy ocenie, czy nast¹pi³o naruszenie dóbr osobistych, istotne jest – zgodnie z przewa¿aj¹cym obecnie w doktrynie i orzecznictwie pogl¹-dem – uwzglêdnienie kryterium obiektywnego naruszenia dobra osobistego oraz oceny stopnia jego naruszenia24. Nale¿y wiêc przyj¹æ, i¿ „nie
docho-dzi do naruszenia dobra osobistego, gdy wyrz¹dzona drugiemu przykroœæ (dolegliwoœæ) jest – wedle przeciêtnych ocen przyjmowanych w spo³eczeñ-stwie – przykroœci¹ (dolegliwoœci¹) ma³ej wagi, nie przekraczaj¹c¹ wiêc progu, od którego liczyæ siê ju¿ bêdzie naruszenie dobra osobistego”25.
18 Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167.
19 Konwencja ta zosta³a sporz¹dzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. oraz zmieniona
przez Protoko³y. Data ratyfikacji przez Polskê: 15 grudnia 1992 r. Data wejœcia w ¿ycie w sto-sunku do Polski: 19 stycznia 1993 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.
20Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, t.j.: Dz.U. z 2016 r. poz. 380 z póŸn. zm. 21Z. Radwañski, A. Olejniczak, Prawo cywilne – czêœæ ogólna, Warszawa 2015, nb. 387. 22Ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. z 2018 r. poz. 1025. 23P. Sobolewski, Art. 24/6, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2017. 24 Zob. np. wyrok S¹du Najwy¿szego – Izba Cywilna z dnia 4 kwietnia 2001 r., III CKN
323/00, Legalis nr 53944; wyrok S¹du Najwy¿szego – Izba Cywilna z dnia 22 lutego 2012 r., IV CSK 276/11, Legalis 464043; wyrok S¹du Apelacyjnego w Warszawie – I Wydzia³ Cywilny z dnia 1 paŸdziernika 2012 r., I ACa 337/12, Legalis nr 730838.
25M. Pazdan, Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1–449, t. 1, red. K.
Takie ujêcie obiektywne pozwala unikn¹æ ochrony subiektywnie i nad-miernie odczuwanych skutków naruszeñ sfery osobistej26. Aczkolwiek
subiektywny stopieñ prze¿ywanej przykroœci przez dotkniêtego narusze-niem mo¿e byæ uwzglêdniony przez s¹d przy okreœlaniu sposobu usuniê-cia skutków naruszenia dobra osobistego27.
2. Dobra osobiste w kazusach
Po krótkim przedstawieniu podstaw teoretycznych dóbr osobistych na-le¿y przejœæ, zgodnie z planem, do pokazania, w jaki sposób odnosz¹ siê do ¿yciowych przypadków naruszeñ dóbr osobistych mog¹cych wyst¹piæ na katechezie szkolnej. Przeanalizowane zostan¹ sytuacja nauczania re-ligii ma³oletniego wbrew woli rodziców oraz sposób przekazywania treœci religijnych (katechizmowych), które powi¹zane s¹ z dobrami osobistymi.
2.1. Kazus nr 1: Nauczanie religii dziecka wbrew woli
2.1. rodziców
Oto nastêpuj¹ca sytuacja ¿yciowa – ma³oletni uczeñ pragnie braæ udzia³ w katechezie. Rodzice nie zgadzaj¹ siê na to.
2.1.1. Optyka cywilistyczna
Zgodnie z prawem rodzinnym, co do zasady, rodzice maj¹ nad dziec-kiem w³adzê rodzicielsk¹. Oznacza to, ¿e sprawuj¹ nad nim opiekê i maj¹ wp³yw na ¿ycie dziecka w takim zakresie, w jakim prawo wprost tego wp³ywu nie ogranicza (zob. art. 92–112 k.r.o.28). W³adzê tê sprawuj¹
zasadniczo oboje rodzice (o ile nie zostali jej pozbawieni, wzglêdnie nie ograniczono im tej w³adzy) a¿ do chwili osi¹gniêcia przez dziecko pe³no-letnioœci (art. 92 k.r.o.).
W zakresie omawianej w³adzy mieœci siê religijne wychowanie potom-stwa. Rodzice maj¹ wiêc prawo do wychowania dzieci zgodnie z w³asny-mi przekonaniaw³asny-mi religijnyw³asny-mi (art. 48 Konstytucji RP, art. 14 ust. 3 – Karta praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r. z Nicei29 z protoko³em dodatkowym30, art. 96 k.r.o.). To prawo rodziców
26T. Soko³owski, Art. 24, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Czêœæ ogólna, red. A.
Kidy-ba, Warszwa 2012.
27 M. Pazdan, op. cit., s. 1234.
28Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuñczy, t.j.: Dz.U. z 2015 r.,
poz. 2082 (dalej: k.r.o.).
musz¹ uszanowaæ organy pañstwa (art. 18 ust. 1 s.p.k.k.31) oraz Koœcio³y
i inne zwi¹zki wyznaniowe. Zrzeszenia religijne, realizuj¹c swoje cele, mog¹ oczywiœcie nauczaæ religii oraz wychowywaæ religijnie dzieci i m³odzie¿, lecz zawsze zgodnie z wyborem dokonanym przez rodziców lub opiekunów prawnych (art. 53 ust. 4 Konstytucji RP, art. 20 ust. 1 g.w.s.; art. 18 ust. 1 s.p.k.k.).
Z powy¿szego wynika, ¿e decyzje rodziców zwi¹zane z religijnym wy-chowaniem s¹ obowi¹zuj¹ce dla dziecka i od rodziców zale¿y, czy dziecko bêdzie uczêszczaæ na katechezê (zob. art. 2 pkt 2 s.o.). Dziecko winno pos³uszeñstwo tym, którzy tê w³adzê sprawuj¹ (art. 95 § 2 k.r.o.). Ten obowi¹zek pos³uszeñstwa wi¹¿e dziecko do osi¹gniêcia przez nie pe³nolet-noœci. Rodzice przy zobowi¹zywaniu dziecka do okreœlonych zachowañ lub postaw powinni uwzglêdniaæ jego dojrza³oœæ (zob. art. 95 § 4 k.r.o.).
Pewn¹ gradacjê prawnej skutecznoœci woli ucznia w podejmowaniu de-cyzji o katechezie mo¿na przeœledziæ w ustawie z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. o systemie oœwiaty32 oraz w Rozporz¹dzeniu Ministra Edukacji
Narodo-wej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizo-wania nauki religii w publicznych przedszkolach i szko³ach33. W art. 12
ust. 1 wspomnianej ustawy oraz w § 1 nr 1 rozporz¹dzenia stanowi siê, ¿e w publicznych przedszkolach, w szko³ach podstawowych i gimnazjach organizuje siê, w ramach planu zajêæ przedszkolnych, naukê religii na ¿yczenie rodziców. Natomiast w szko³ach ponadpodstawowych i ponad-gimnazjalnych – na ¿yczenie b¹dŸ rodziców, b¹dŸ samych uczniów; po osi¹gniêciu pe³noletnoœci o pobieraniu nauki religii i etyki decyduj¹ sami uczniowie. Na marginesie nale¿y odnotowaæ b³êdne zastosowanie przez prawodawcê dysjunkcji „b¹dŸ rodziców, b¹dŸ samych uczniów” zarówno w ustawie, jak i w rozporz¹dzeniu.
Wyk³adnia pojêcia „¿yczenie” we wspomnianych aktach normatyw-nych budzi wiele w¹tpliwoœci34. Mo¿na powiedzieæ, ¿e „¿yczenie”, o
któ-rym mowa w zdaniu pierwszym art. 12 ust. 2 ustawy o systemie oœwiaty, dotyczy w istocie nie tyle „organizowana nauki religii” w placówce, co kwestii uczêszczania przez dziecko na lekcje religii, czyli „pobierania na-uki religii” przez nie, o czym wprost jest mowa w zdaniu drugim tego 30Dnia 13 grudnia 2007 r. nast¹pi³o podpisanie przez Polskê Traktatu Reformuj¹cego Uniê
Europejsk¹, który nada³ prawny charakter Karcie. Jednak¿e stosowanie Karty w Polsce podle-ga ograniczeniom.
31Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Pañstwa do Koœcio³a Katolickiego w
Rzeczypos-politej Polskiej, t.j.: Dz.U. z 2013 r., poz. 1169 z póŸn. zm. (dalej: s.p.k.k.).
32 T.j.: Dz.U. z 2016 r., poz. 1943.
33 Dz.U. Nr 36, poz. 155 z póŸn. zm. (dalej: Rozporz¹dzenie z 1992 r.).
ustêpu. Nie mo¿na bowiem „pobieraæ nauki religii” bez wczeœniejszego „zor-ganizowania nauki religii”. Mo¿na za³o¿yæ, ¿e upowa¿nione podmioty, czyli rodzice, a w szko³ach ponadgimnazjalnych tak¿e uczniowie, wyra¿¹ wo-bec szko³y publicznej ¿yczenie zorganizowania nauki religii i szko³a jest zobowi¹zana do spe³nienia tego ¿yczenia. Jednak¿e nie musi byæ to rów-noznaczne ze zgod¹ rodziców na „pobieranie nauki religii” przez dziecko.
Przytoczona wy¿ej ustawa o systemie oœwiaty i Rozporz¹dzenie z 1992 r. daj¹ ma³oletniemu uczniowi uczêszczaj¹cemu do publicznej szko³y ponad-gimnazjalnej mo¿liwoœæ samodzielnej decyzji w kwestii wyra¿enia przed-miotowego „¿yczenia”, czyli w praktyce zgody na pobieranie nauki religii w szkole. ¯yczenie w prawie nie jest to¿same z oœwiadczeniem woli. Bywa, ¿e ustawodawca stanowi, i¿ nale¿y uwzglêdniæ albo braæ pod uwagê roz-s¹dne ¿yczenia ma³oletniego, co nie oznacza jego oœwiadczenia woli (zob. np. art. 95 § 4 i art. 1131§ 1 k.r.o., art. 2161, § 2 i art. 576, § 2 k.p.c.35).
Katecheta ma prawo zachêcania uczniów do uczêszczania na katechezê. Takie dzia³anie mieœci siê w ramach statutowej dzia³alnoœci ka¿dego Koœ-cio³a czy innego zwi¹zku wyznaniowego. Patrz¹c z kolei na to zagadnienie od strony prawa kanonicznego, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e stanowi ono, i¿ ze szczególnej racji prawo i obowi¹zek wychowania nale¿y do Koœcio³a. Koœ-cio³owi bowiem zosta³a „zlecona przez Boga misja niesienia ludziom po-mocy, aby mogli osi¹gn¹æ pe³niê ¿ycia chrzeœcijañskiego” (kan. 794 § 236).
Ten obowi¹zek spoczywa przede wszystkim na rodzicach (kan. 226 § 1), ale tak¿e na duszpasterzach. Maj¹ oni „obowi¹zek czyniæ wszystko, a¿e-by wszyscy wierni mogli otrzymaæ katolickie wychowanie” (kan. 794 § 2). Prawo do tych dzia³añ daje ustrojowa zasada autonomii i niezale¿noœci Koœcio³ów i zwi¹zków wyznaniowych wobec pañstwa (art. 25 ust. 3 Kon-stytucji RP) oraz art. 2 ustawy o stosunku pañstwa do Koœcio³a katolic-kiego. Jednak¿e takie dzia³anie katechety nie mo¿e przybieraæ formy buntowania dziecka przeciwko rodzicom czy zachêcania go do nie-pos³uszeñstwa.
2.1.2. Optyka kanoniczna
Patrz¹c na podany kazus od strony prawa kanonicznego, trzeba na wstêpie przyj¹æ za³o¿enie, ¿e uczeñ jest ochrzczony w Koœciele katolic-35Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postêpowania cywilnego, t.j.: Dz.U. z 2016 r.,
poz. 1822 z póŸn. zm.
36 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, 25 stycznia 1983,
AAS 75 (1983), pars II, s. 1–301; tekst ³aciñsko-polski: Kodeks Prawa Kanonicznego, przek³ad zatwierdzony przez Konferencjê Episkopatu Polski, Poznañ 1984 (cytowane kanony pochodz¹ z tego aktu normatywnego).
kim. Wówczas nale¿y zauwa¿yæ, ¿e prawo kanoniczne traktuje wychowa-nie chrzeœcijañskie jako prawo wiernych (kan. 217), którego wychowa-nie mo¿na wiernych pozbawiæ ani w³adza koœcielna, ani œwiecka. Z tej racji, ¿e defi-nicja wiernego zawarta w kan. 204 i 205 nie zawiera ¿adnego ogranicze-nia wiekowego, prawo to obejmuje tak¿e ma³oletnich w rozumieniu pol-skiego prawa cywilnego. W tym miejscu trzeba dodaæ, ¿e zgodnie z prawem kanonicznym ma³oletni jest zobowi¹zany do pos³uszeñstwa tym, którzy odpowiadaj¹ za jego proces wychowania, w tym tak¿e proces wychowania religijnego (por. kan. 98 § 2). Ten kanoniczny obowi¹zek wychowanka jest oparty na IV Przykazaniu Bo¿ym (zob. Wj 20, 2–17; Pwt 5, 6–21). Dopiero osobie pe³noletniej w rozumieniu kanonicznym, czyli takiej, która ukoñczy³a 18 rok ¿ycia (kan. 97 § 1) przys³uguje prawo do pe³nego i samodzielnego wykonywania jej kanonicznych uprawnieñ. Mieœci siê tym katalogu wybór okreœlonej formy realizowania prawa do wychowania chrzeœcijañskiego (por. kan. 98 § 1). Wyj¹tek od tej zasady stanowi¹ sprawy, w których ma³oletni na podstawie prawa Bo¿ego lub prawa kanonicznego jest wyjêty spod w³adzy rodziców lub opiekunów. W literaturze przedmiotu jako przyk³ady takich sytuacji podaje siê: wy-dany wychowankowi rozkaz ³amania prawa Bo¿ego lub prawa koœcielne-go, zagro¿enie dla wiary podopiecznego poprzez akatolickie wychowanie lub sytuacjê konfliktu pomiêdzy rodzicami a ich dzieckiem dotycz¹cego istotnych spraw duchowych lub spraw zwi¹zanych z nimi bezpoœrednio. W takich sytuacjach jest mo¿liwy sprzeciw ma³oletniego wobec rodzica czy opiekuna. Bêdzie to sprzeciw legalny, do którego wedle prawa kano-nicznego nie tylko dziecko ma prawo, a nawet mo¿na mówiæ o istnieniu obowi¹zku po stronie dziecka sprzeciwu37. W wyliczonych sytuacjach
ma³oletni na mocy prawa Bo¿ego jest wyjêty spod w³adzy rodziców38,
a w³adza rodziców czy opiekunów zostaje wyraŸnie ograniczona. Taki sprzeciw nie jest dostêpny „dzieciom” w rozumieniu kanoniczym, czyli osobom poni¿ej 7 roku ¿ycia (kan. 97 § 2). Zdaniem prawodawcy bowiem dzieci nie mog¹ racjonalnie wyra¿aæ woli. Jest to domniemanie prawne nieobalalne.
Je¿eli natomiast ma³oletni nie jest ochrzczony, a wiêc nie jest wiernym w rozumieniu kodeksowym, to wówczas nie ma on prawa domagania siê zapewnienia mu wychowania religijnego. Je¿eli pragnie on przyj¹æ chrzest i tym samym prosi o w³¹czenie do Koœcio³a oraz je¿eli spe³nia 37Zob. P. Kroczek, Rodzicielstwo w aspekcie prawnym – analiza porównawcza prawa
kano-nicznego i prawa polskiego, [w:] Odpowiedzialne rodzicielstwo wobec wyzwañ XXI wieku, red. M. Duda, Kraków 2010, s. 54–56.
38J. Syryjczyk, Troska Koœcio³a o katolickie wychowanie dzieci w kanonicznym prawie
inne wskazane prawem warunki, to jest on w specjalny sposób zwi¹zany z Koœcio³em (kan. 206 § 1) i posiada pewne prerogatywy (kan. 206 § 2). Wœród nich nie ma jednak prawa do bycia objêtym katechizacj¹.
Dodatkowo mo¿na przeprowadziæ nastêpuj¹cy argument oparty na re-gule interpretacyjnej a maiori ad minus. Prawo kanoniczne traktuje ma³oletniego, który ukoñczy³ 7 lat, jak doros³ego w zakresie decyzji przy-jêcia chrztu (kan. 852 § 1). Tym samym przyznaje ma³oletniemu autono-miê i pe³n¹ w³adzê dyskrecjonaln¹ w tym zakresie. Ma³oletni musi wyra-ziæ wolê przyjêcia chrztu (kan. 865 § 1). Tym bardziej wiêc, gdy chodzi o nauczanie katechetyczne.
2.1.3. Ewentualne dalsze konsekwencje
Z punktu widzenia prawa polskiego wyraŸna zgoda rodziców na uczê-szczanie ich ma³oletniego dziecka na katechezê jest konieczna, aby organ prowadz¹cy szko³ê, jej dyrektor lub katecheta uniknêli mo¿liwych póŸ-niejszych konsekwencji prawnych. Wœród nich mo¿e siê znaleŸæ ¿¹danie zadoœæuczynienia za krzywdê w postaci przymusu bycia poddanym na-uczaniu katolickiej doktryny, co wi¹¿e siê z pozbawieniem mo¿liwoœci kszta³towania swojego œwiatopogl¹du i poszukiwania dróg ¿yciowych. Takie ¿¹danie móg³by wystosowaæ uczeñ po osi¹gniêciu pe³noletnoœci.
Za uczenie religii wbrew woli rodziców pozwanym nie by³aby szko³a publiczna – ta bowiem nie posiada zdolnoœci s¹dowej39 – lecz organ
pro-wadz¹cy szko³ê, czyli ponosz¹cy za jej dzia³alnoœæ odpowiedzialnoœæ (art. 5 ust. 7 s.o.). Na mog¹ce nasun¹æ siê pytanie, czy taki pozew móg³by byæ skierowany przeciwko katechecie odpowiedŸ prima facie bê-dzie pozytywna. Dzia³ania osoby fizycznej w ramach jakieœ organizacji nie uchylaj¹ bowiem jej odpowiedzialnoœci40. Jednak¿e ugruntowana
od-powiedŸ bêdzie uzale¿niona od stanu faktycznego konkretnego przypad-ku. To wprawdzie szko³a odpowiada za organizowanie lekcji religii na swoim terenie, jednak¿e je¿eli nauczyciel religii wiedzia³ o braku zgody rodziców na nauczanie ich dziecka, a jednak dopuszcza³ je do zajêæ kate-chetycznych, to taki nauczyciel nie móg³by podnosiæ skutecznie w swej obronie, ¿e dzia³a³ jako wykonawca poleceñ dyrektora41. Tak¿e sytuacja,
w której nauczyciel mimo sprzeciwu dziecka w³¹cza³ je w zajêcia kateche-zy, by³aby podstaw¹ do pozwania katechety. Dodatkowo taki katecheta 39Zob. postanowienie S¹du Apelacyjnego w Katowicach – I Wydzia³ Cywilny z dnia 30
wrzeœ-nia 2014 r., I ACz 692/14, Legalis nr 1091608.
40 Z. Radwañski, A. Olejniczak, op. cit., nb 387.
41 Zob. wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 11 paŸdziernika 1983 r., II CR 292/83, Legalis
móg³by ponieœæ odpowiedzialnoœæ pracownicz¹ wobec dyrektora szko³y, je¿eli dopuœci³by do zajêæ ma³oletniego ucznia wbrew ¿yczeniu rodziców. Nie ma natomiast podstawy do pozwania parafii lub diecezji, na terenie których znajduje siê szko³a, w której dosz³oby do naruszenia praw oso-bistych.
Dodaæ mo¿na, i¿ wiedza i zgoda rodziców mog¹ byæ wyra¿one w formie pisemnego oœwiadczenia, które nie musi byæ ponawiane w kolejnym roku szkolnym, mo¿e natomiast zostaæ zmienione (§ 1 nr 2 Rozporz¹dzenia z 1992 r.). Wymogu pisemnoœci nie stawia prawo kanoniczne. Nie doradza siê tak¿e takiego rozwi¹zania w dokumencie zatytu³owanym Zasady oce-niania osi¹gniêæ edukacyjnych z religii Rzymskokatolickiej w szko³ach wydane 25 sierpnia 2008 r. przez Komisjê Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski42. Trzeba przypomnieæ, ¿e z³o¿enie
oœwiad-czenia woli przez ma³oletniego ucznia w omawianej kwestii nie ma zna-czenia prawnego na gruncie prawa polskiego. Nie mo¿e byæ wiêc uspra-wiedliwieniem czy podstaw¹ dla przyjêcia go na katechezê.
Nale¿y jeszcze rozwa¿yæ, czy zgoda jednego rodzica jest wystarczaj¹ca. Wydaje siê, ¿e tak, je¿eli rodzic ten ma pe³niê w³adzy rodzicielskiej. W sytuacji konfliktowej rodziców maj¹cych pe³niê w³adzy rodzicielskiej to rodzic, który nie zgadza siê z wyra¿on¹ zgod¹ drugiego rodzica, mo¿e – zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuñczym – zwróciæ siê o rozstrzyg-niêcie do s¹du. Sprawa religijnego wychowania dziecka powinna byæ bo-wiem uznana za „istotn¹ sprawê rodziny” (zob. art. 24 k.r.o.). Katecheta zawsze powinien dostosowaæ siê do treœci ¿yczenia, które zosta³o z³o¿one w szkole. Je¿eli zosta³y wyra¿one dwa ¿yczenia o ró¿nej treœci od dwojga rodziców, to nale¿y przyj¹æ za obowi¹zuj¹ce to póŸniejsze.
2.1.4. Mutacje rozwa¿añ
Powy¿sze rozwa¿ania mutatis mutandis mo¿na odnieœæ do innych prak-tyk religijnych: msza œwiêta, przyjmowanie sakramentów, rekolekcje. Co do zasady wykonywanie przez ma³oletniego tych praktyk religijnych jest równie¿ uzale¿nione od woli rodziców. Istnieje opinia, ¿e w sytuacji, gdy-by ochrzczono ma³oletniego pomimo sprzeciwu jego rodziców, mieligdy-byœmy do czynienia z obraz¹ przepisów Konstytucji RP, tj. naruszeniem praw rodziców do wychowania dziecka zgodnie z ich przekonaniami (art. 48 ust. 1) oraz prawa do ochrony ¿ycia rodzinnego (art. 47) oraz zakazu sto-sowania przymusu w kwestii uczestnictwa albo nieuczestnictwa w prakty-42 KWEP-C-464/08,
http://www.katecheza.episkopat.pl/index.php/menu/nauczanie-religii-w--szkole/ dokumenty-koscielne/33-zasady-oceniania-osiagniec-edukacyjnych-z-religii-rzymskoka-to-lickiej-w-szkolach (dostêp: 22.10.2016).
kach religijnych (art. 53 ust. 6)43. Nale¿y zgodziæ siê z tym pogl¹dem.
Mo¿na go jednak rozszerzyæ tak¿e na przypadki udzielania innych sa-kramentów lub stosowania praktyk religijnych, które s¹ uznawane za nios¹ce powa¿niejsze skutki duchowe lub prawne z punktu widzenia da-nej religii. Œpiewanie pieœni religijnych nie powinno byæ zaliczane do ta-kich praktyk.
Egzemplifikuj¹c rozwa¿ania, mo¿na przytoczyæ poni¿ej opisan¹ sytua-cjê. W pozwie wniesionym w 2012 r. przeciwko jednej z parafii powód, domagaj¹c siê zap³aty kwoty 10 000 000 z³ tytu³em zadoœæuczynienia, upatrywa³ swojej krzywdy w fakcie w³¹czenia go do koœcio³a przez chrzest, który zdaniem powoda by³ „pozabiblijnym”. Fakt ten implikowa³ obowi¹zek uczestnictwa w mszach œwiêtych i w lekcjach religii, których tematami by³a „nauka o piekle i duszy ludzkiej”. W pozwie powód napi-sa³ „przez 27 lat ¿y³em w ci¹g³ym strachu przed piek³em ognistym. Mê-czono mnie w ten sposób psychicznie i dlatego myœlê, ¿e s¹ to szczególne okolicznoœci do przyznania zadoœæuczynienia przez S¹d”. S¹d pierwszej instancji uzna³, ¿e powództwo jest bezzasadne. Powód z³o¿y³ apelacjê. S¹d Okrêgowy stwierdzi³, ¿e „Ochrzczenie dziecka i nauczanie religii, za zgod¹ i wiedz¹ jego rodziców, nie jest dzia³aniem wyrz¹dzaj¹cym szko-dê”44. Nale¿y podkreœliæ donios³oœæ prawn¹ „zgody i wiedzy rodziców”. Te
elementy mo¿na sprowadziæ do analizowanego ju¿ terminu z jêzyka praw-nego „¿yczenie” z art. 12 ust 1 ustawy o systemie oœwiaty oraz w § 1 nr 1 Rozporz¹dzenia z 1992 r. W przypadku, gdyby tych elementów zabrak³o, wówczas wyrok móg³by byæ odmienny.
Dobra intencja katechety czy duszpasterza lub kierowanie siê przez nich prawem kanonicznym nie ma znaczenia z punktu widzenia prawa polskiego. Zgodnie z zasadnicz¹ tez¹ wyroku S¹du Najwy¿szego – Izba Cywilna z dnia 20 wrzeœnia 2013 r. II CSK 1/13, po pierwsze – poddanie osoby praktyce przyjêtej w religii, której nie wyznaje, godzi w jej wolnoœæ sumienia, niezale¿nie od intencji sprawcy; po drugie – udzielenie sakra-mentu wbrew woli przyjmuj¹cego prowadzi do naruszenia dobra osobi-stego, ale bêdzie obarczone odpowiedzialnoœci¹ za naruszenie tylko, jeœli dzia³anie kap³ana by³o bezprawne.
Pozwanym w przypadku poddania ma³oletniego istotnym praktykom religijnym innym ni¿ nauczanie katechezy w ramach dzia³alnoœci szko³y wbrew woli rodziców by³by duchowny, katecheta lub inna osoba, która podda³a tej praktyce.
43M. O¿óg, Glosa do wyroku S¹du Apelacyjnego w Katowicach – I Wydzia³ Cywilny z dnia
20 czerwca 2013 r., I ACa 353/13, OSP 2015/9/90, teza 5.
44Wyrok S¹du Apelacyjnego w Katowicach – I Wydzia³ Cywilny z dnia 20 czerwca 2013 r.,
2.1.5. Rekapitulacja
Podsumowuj¹c rozwi¹zanie przedstawionej powy¿ej sytuacji i jej mu-tacji, trzeba powiedzieæ, ¿e:
1. Uczestniczenie w nauczaniu religijnym jest form¹ uzewnêtrzniania wolnoœci religijnej, która jako dobro osobiste jest chroniona.
2. Rodzice maj¹ prawo do wychowania dzieci zgodnie z w³asnymi prze-konaniami, co jest ich dobrem osobistym i podlega ochronie.
3. W optyce kanonicznej katoliccy rodzice maj¹ obowi¹zek wychowania dziecka po katolicku.
4. Wprawdzie nikt nie mo¿e byæ zmuszany do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych, w tym i uczêszczania na ka-techezê, jednak, co do zasady, do pe³noletnioœci decyzje w tym zakresie podejmuj¹ za dziecko rodzice. Wed³ug uregulowañ polskich powinni uwzglêdniæ stopieñ dojrza³oœci dziecka, a tak¿e wolnoœæ jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.
5. Prawo kanoniczne wy³¹cza spod w³adzy rodziców ma³oletnich w za-kresie, w którym ma³oletni s¹ zwi¹zani prawem Bo¿ym lub prawem ka-nonicznym.
6. Z punktu widzenia prawa kanonicznego ka¿dy ochrzczony uczeñ, który ukoñczy 7 rok ¿ycia, ma prawo do samodzielnego wybrania religij-nego wychowania w Koœciele katolickim, które mo¿e odbywaæ siê poprzez katechezê w szkole.
7. Przyjêcie ma³oletniego ucznia na katechezê wbrew woli rodziców stwarza niebezpieczeñstwo pozwu o zadoœæuczynienie za naruszenie dóbr osobistych wobec organu prowadz¹cego szko³ê, dyrektora tej placówki oœwiatowej, a w zale¿noœci do stanu faktycznego tak¿e od katechety, wniesione zarówno przez rodziców, jak i przez ucznia po dojœciu przez niego do pe³noletnioœci.
8. W sytuacji kolizji dóbr, o których mowa w punkcie 1 i 2, czyli w przypadku, gdy miêdzy uczniem ma³oletnim a rodzicami istnieje kon-flikt w zakresie wychowania religijnego, co do zasady, sprawê rozstrzyga siê na podstawie przepisów dotycz¹cych w³adzy rodzicielskiej z kodeksu rodzinnego i opiekuñczego. W tym zakresie mo¿liwa jest ingerencja s¹du rodzinnego. To, która norma chroni¹ca dobro bêdzie mia³a pe³niejsze za-stosowanie (rodziców czy dzieci), zale¿y od okolicznoœci, takich jak: wiek dziecka, jego dojrza³oœæ, œrodowisko, w którym dziecko ¿yje, plany dziecka na przysz³oœæ itd.
2.2. Kazus nr 2: Przekazywanie treœci katechizmowych
2.2. powi¹zane z dobrami osobistymi
Inna sytuacja, z któr¹ mo¿e siê zetkn¹æ katecheta, jest nastêpuj¹ca: katecheta przekazuje treœci katechizmowe powi¹zane z dobrami osobi-stymi chronionymi przez prawo polskie, na przyk³ad te dotycz¹ce hete-roseksualnoœci, jednoœci i sakramentalnoœci ma³¿eñstwa.
2.2.1. Optyka cywilistyczna
Prawo cywilne uznaje za dobro osobiste wiêzi emocjonalne miêdzy cz³onkami rodziny w rozumieniu kodeksu rodzinnego, a tak¿e wiêzi po-miêdzy niespokrewnionymi osobami bêd¹cymi dla siebie w bliskim emo-cjonalnym zwi¹zku.
Gdyby katecheta podczas lekcji religii przypomina³, ¿e „Mê¿czyzna i kobieta po³¹czeni ma³¿eñstwem tworz¹ ze swoimi dzieæmi rodzinê”45
i mówi³, ¿e takie rodziny s¹ z punktu widzenia Koœcio³a szczególnie po¿¹danymi i wartoœciowymi, s¹ bowiem „uprzywilejowan¹ wspólnot¹”46,
to katecheta wype³ni³by zadania postawione mu przez Koœció³ i ma do tego prawo. Prawo to jest chronione choæby przez art. 18 ust. 2 ustawy o stosunku do Koœcio³a katolickiego. Program nauczania religii jest bo-wiem ustalany przez w³adzê koœcieln¹. Sprawy doktrynalne w tym pro-gramie zawarte nie podlegaj¹ ocenie organów w³adzy publicznej nawet na etapie rejestracji Koœcio³a lub zwi¹zku wyznaniowego (por. art. 25 ust. 2 Konstytucji RP)47.
Ortodoksyjne katolickie nauczanie pod wzglêdem treœci nie mo¿e wiêc byæ uznane za naruszaj¹ce dobra osobiste uczniów, którzy nie wywodz¹ siê z takich „modelowych rodzin”. Zreszt¹ na nauczanie uczniów o takiej doktrynalnej treœci, w sposób dorozumiany, zgodzili siê rodzice wyra-¿aj¹c zgodê na nauczanie ich dziecka przez upowa¿nion¹ przez Koœció³ osobê. Ich zgoda na uczestniczenie w zajêciach religii wy³¹cza ewentu-aln¹ bezprawnoœæ naruszenia dobra osobistego. Trzeba podkreœliæ to, ¿e wspomniane upowa¿nienie do nauczania udzielane katechecie ma formê misji kanonicznej (missio canonica). Jest to instytucja, przy pomocy któ-rej hierarchia koœcielna powierza niektórym wiernym zadania
duszpas-45 Katechizm Koœcio³a Katolickiego, Poznañ 1992, nr 2202 (dalej: KKK). 46 KKK nr 2206.
47Zob. szerzej o tym: P. Kroczek, P. Ulman, Argument statystyczny w rejestracji Koœcio³ów
i zwi¹zków wyznaniowych – przyczynek do dyskusji, „Opolskie Studia Administracyjno-Prawne” 2015, nr 1, s. 61–82.
terzy i pozwala im g³osiæ naukê w imieniu Koœcio³a48. W art. 13 § 3
Kon-kordatu z 1993 r.49nakazano, aby nauczyciele religii posiadali
przedmio-towe upowa¿nienie od biskupa diecezjalnego, czyli organu, który jest odpowiedzialny kanonicznie za nauczanie w swojej diecezji (zob. kan. 375 § 1 i kan. 376). Posiadanie przez katechetê takiego upowa¿nienia jest wymogiem restrykcyjnie przestrzeganym, zaœ jego cofniêcie oznacza natychmiastow¹ utratê prawa do nauczania religii (zob. kan. 805).
Gdyby jednak katecheta czyni³ bezpoœrednie aluzje do okreœlonych uczniów lub w inny sposób jego zachowanie pozwala³oby zidentyfikowaæ takich uczniów, np. tworz¹c z nich osobny panel dyskusyjny w ramach oddzia³u szkolnego (klasy) dla uczniów pochodz¹cych z „niemodelowych rodzin”, gdyby przy innych uczniach lub na zebraniach rodziców mówi³, ¿e „X nie zostanie dopuszczony do komunii, bo rodzice nie maj¹ œlubu koœ-cielnego”, to takie zachowanie by³oby ju¿ naruszeniem dóbr osobistych uczniów lub ich rodziców. Naruszenie dóbr osobistych nie musi byæ doko-nane w obecnoœci osoby, której dobra dozna³y uszczerbku. Wystarczy, ¿e katecheta dokona³ tego publicznie. Liczy siê skutek naruszenia dobra np. w postaci utraty przez osobê zaufania spo³ecznego lub poni¿enie jej w opinii publicznej. Podobne niebezpieczeñstwo naruszenia dóbr osobis-tych mo¿e p³yn¹æ z nauczania dotycz¹cego legalnoœci potomstwa, czy te¿ nawet z pytania skierowanego do uczniów dotycz¹cego uczestniczenia albo nieuczestniczenia w praktykach religijnych (piêtnowanie za nieobec-noœæ na mszy œw. w obecnoœci innych uczniów albo zapytanie o powód nieprzyst¹pienia do komunii œwiêtej).
2.2.2. Optyka kanoniczna
Patrz¹c na analizowan¹ sprawê poprzez pryzmat prawa kanoniczne-go, to w ocenie przedmiotowego przypadku trzeba zwróciæ uwagê na kan. 220, w którym stanowi siê, ¿e „nikomu nie wolno bezprawnie naruszaæ dobrego imienia, które ktoœ posiada”50. Przedmiotem ochrony jest m.in.
dobra opinia (bona fama) wyp³ywaj¹ca z godnoœci cz³owieka. Chroniony jest wiêc nie tylko wierny w rozumieniu kodeksu prawa kanonicznego, lecz ka¿dy cz³owiek i to niezale¿nie od wieku.
48Zob. Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Decretum Ad gentes de
activi-tate misionali Ecclesiae, 7 grudnia 1965, AAS 58 (1966), s. 947–990; tekst ³aciñsko-polski: So-bór Watykañski II, Dekret o misyjnej dzia³alnoœci Koœcio³a Ad gentes, [w:] SoSo-bór Watykañski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznañ 1986, s. 670–739, tu nr 17.
49Konkordat miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ i Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹, podpisany w Warszawie
dnia 28 lipca 1993 r., Dz.U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318.
50Zob. szerzej o tym: P. Skonieczny, La buona fama: problematiche inerenti alla sua
Dobra opinia to wartoœæ moralna, któr¹ cieszy siê cz³owiek w swoim œrodowisku. Oznacza to, ¿e jej zakres jest uzale¿niony od otoczenia kon-kretnego cz³owieka. Tak wiêc inny bêdzie zakres ochrony niechrzeœcija-nina, ochrzczonego katolika i katolika, nawet je¿eli ka¿dy z nich bêdzie ¿y³ w katolickiej spo³ecznoœci. Nie mo¿na bowiem oczekiwaæ od nie-ochrzczonego lub nie-ochrzczonego akatolika takich samych zachowañ jak od katolika. Chodzi tu o zachowania o charakterze religijnym lub powi¹zane z religi¹, takie jak: podejmowanie praktyk religijnych czy ¿ycie w uregulowanym kanonicznie wzglêdnie cywilnie zwi¹zku ma³¿eñskim.
Przepisem karnym chroni¹cym przed odebraniem dobrej opinii przez czyn znies³awienia jest kan. 1390 § 1–2 (zob. tak¿e kan. 1717 § 2). Koœ-ció³, chroni¹c dobre imiê, zgodnie z kan. 747 § 1, „ma obowi¹zek i wro-dzone prawo przepowiadania Ewangelii wszystkim narodom, niezale¿nie od jakiejkolwiek ludzkiej w³adzy” – tak¿e w³adzy okreœlonej w prawie pañstwowym. „Koœcio³owi [tak¿e] przys³uguje prawo g³oszenia zawsze i wszêdzie zasad moralnych równie¿ w odniesieniu do porz¹dku spo³ecz-nego oraz wypowiadania oceny o wszystkich sprawach ludzkich, na ile wymagaj¹ tego fundamentalne prawa osoby ludzkiej i zbawienie cz³owie-ka” (z kan. 747 § 2).
Przywo³aæ trzeba nauczanie Soboru Watykañskiego II dotycz¹ce god-noœci osoby ludzkiej. Sobór ten poleca³ „g³osiæ wszystkim ludziom zbawcz¹ prawdê”, ale doda³ – „Trzeba jednak odró¿niaæ b³¹d, który za-wsze winno siê odrzucaæ, od b³¹dz¹cego, który wci¹¿ zachowuje godnoœæ osoby”51. „Przez ¿adne prawa ludzkie godnoœæ osobista i wolnoœæ
cz³owie-ka nie da siê tak stosownie zabezpieczyæ, jak przez Ewangeliê Chrystu-sow¹ powierzon¹ Koœcio³owi. Ewangelia ta bowiem zwiastuje i g³osi wol-noœæ synów Bo¿ych, odrzuca wszelk¹ niewolê, wyp³ywaj¹c¹ ostatecznie z grzechu, œwiêcie szanuje godnoœæ sumienia i woln¹ jego decyzjê, upomi-na wci¹¿, aby wszystkie talenty ludzkie zwielokrotniæ upomi-na s³u¿bê Bogu i dobru ludzi. Wreszcie wszystkich poleca mi³oœæ wszystkich”52.
Podsumo-wuj¹c: je¿eli nauczanie koœcielne respektuje godnoœæ osoby, to wówczas nie dyskryminuje53. Nie mo¿e wiêc nauczanie to stanowiæ podstaw do
do-chodzenia roszczenia o naruszenie dóbr osobistych na forum koœcielnym. 51Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio pastoralis Gaudium et
spes de Ecclesia in mundo huius temporis, 7 grudnia 1965, AAS 58 (1966), s. 1025–1115; tekst ³aciñsko-polski: Sobór Watykañski II, Konstytucja duszpasterska o Koœciele w œwiecie wspó³-czesnym Gaudium et spes (dalej: GS), [w:] Sobór Watykañski II, Konstytucje, dekrety, deklara-cje, Poznañ 1986, nr 28.
52 GS nr 47.
53 R. Sobañski, Czy g³oszenie nauki Koœcio³a mo¿e dyskryminowaæ?, „Annales Canonici”
2.2.3. Ewentualne dalsze konsekwencje
Dodaæ mo¿na, ¿e sposób g³oszenia treœci doktrynalnych poprzez kate-chezê czy w inny sposób, np. poprzez kaznodziejstwo, mo¿e godziæ nie tyl-ko w dobra osobiste, lecz tak¿e mo¿e naruszaæ przepisy tyl-kodeksu karne-go, a szczególnie art. 21654. Kodeks karny w art. 216 § 1 stanowi bowiem:
„Kto zniewa¿a inn¹ osobê w jej obecnoœci albo choæby pod jej nieobecnoœæ, lecz publicznie lub w zamiarze, aby zniewaga do osoby tej dotar³a, podle-ga grzywnie albo karze ograniczenia wolnoœci”. Przepis ten chroni god-noœæ cz³owieka przed naruszeniami, „które wed³ug zdeterminowanych kulturowo i powszechnie przyjêtych ocen stanowi¹ wyraz pogardy dla cz³owieka niezale¿nie od odczuæ samego pokrzywdzonego”55.
Przestêp-stwo to godzi w godnoœæ osobist¹ cz³owieka, która jest chroniona niezale¿-nie od w³aœciwoœci osobistych. Ocena zachowania sprawcy pod k¹tem charakteru zniewa¿aj¹cego musi opieraæ siê na kryteriach obiektyw-nych56. Treœæ zniewagi powinna byæ powszechnie uznana za obraŸliw¹
i naruszaj¹c¹ godnoœæ osobist¹ cz³owieka w œwietle przyjêtych norm spo³eczno-obyczajowych. Nale¿y jednak uwzglêdniæ okreœlone uwarun-kowania œrodowiskowe lub sytuacyjne. Samo wiêc subiektywne, nega-tywne odczucie pokrzywdzonego (lub jego rodziców czy opiekunów prawnych) wbrew przyjêtym normom postêpowania nie wyczerpuje zna-mion przestêpstwa zniewagi57. Dopuszczalne jest oskar¿enie o
zniewa¿e-nie ma³oletzniewa¿e-niego wytoczone przez rodziców czy opiekunów58. Nie jest
wiêc bezwzglêdnie konieczne, aby pokrzywdzony odczu³ osobiœcie zacho-wanie sprawcy jako naruszaj¹ce poczucie wartoœci, jako ujmê dla swojej godnoœci.
Gdyby katecheta formu³owa³ wobec konkretnych uczniów okreœlenia powszechnie uznane za obraŸliwe, odwo³uj¹c siê przyk³adowo do cech tych osób – „X to bêkart”, „Rodzice Y ¿yj¹ na kartê rowerow¹”, „Rodzice Z ¿yj¹ na koci¹ ³apê” – to mog³o by to byæ zakwalifikowane jako przestêp-stwo, a z pewnoœci¹ naruszy³oby dobra osobiste adresatów tej wypowie-dzi. Dodaæ trzeba, ¿e to, co jest naruszeniem dóbr osobistych, mo¿e te¿ 54Zob. P. Kroczek, Kaznodziejstwo w optyce polskiego prawa karnego, „Studia z Prawa
Wy-znaniowego” 2014, s. 71–89.
55W. Kulesza, Znies³awienie i zniewaga. Ochrona czci i godnoœci osobistej cz³owieka w
pol-skim prawie karnym – zagadnienia podstawowe, Warszawa 1984, s. 169.
56S. Hypœ, Art. 212, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grzeœkowiak, K. Wiak,
Warsza-wa 2013; por.: S. Grzybowski, Ochrona dóbr osobistych, WarszaWarsza-wa 1957, s. 87; por. Postanowie-nie S¹du Najwy¿szego – Izba Karna z dnia 7 maja 2008 r. , III KK 234/07, Legalis nr 107482.
57 P. Hofmañski, J. Satko, Przestêpstwa przeciwko czci, Kraków 2002, s. 47. 58J. Sobczak, Art. 216, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. Stefañski, Warszawa 2014.
jednoczeœnie byæ przestêpstwem. Mo¿na wiêc dublowaæ odpowiedzialnoœæ za ten sam czyn na gruncie karnym i cywilnym59.
2.2.4. Rekapitulacja
Streszczaj¹c, nale¿y uwypukliæ to, ¿e:
1. Koœció³ ma prawo g³osiæ w ramach katechezy szkolnej treœci doktry-nalno-moralne, które sam uzna za s³uszne. To nauczanie jest wy³¹czone spod kognicji organów w³adzy publicznej.
2. Sposób g³oszenia nauki Koœcio³a w ramach katechezy mo¿e stano-wiæ w kategoriach prawa polskiego czyn naruszaj¹cy normy prawne, w tym mo¿e on naruszaæ dobra osobiste uczniów lub ich rodziców.
3. Ewentualny pozew dotyczyæ mo¿e ochrony dóbr osobistych przez piêt-nowanie zachowañ lub wypowiadanie opinii na temat okreœlonych osób.
4. Wydaje siê, i¿ mo¿liwy by³yby pozew o ochronê dóbr przeciwko kate-checie wystosowany przez rodziców lub opiekunów prawnych w imieniu ma³oletniego. Nie jest bezwzglêdnie konieczne, aby bezpoœredni adresat wypowiedzi odczu³ osobiœcie zachowanie sprawcy naruszaj¹ce jego poczu-cie wartoœci jako ujmê dla swojej godnoœci.
Wniosek
Praca katechety w szkole podlega regulacjom prawa polskiego i prawa kanonicznego. Znajomoœæ przepisów z obu tych Ÿróde³ jest konieczna nie tylko do tego, aby nauczyciel religii móg³ poprawnie wype³niaæ obowi¹zki zawodowe, ale tak¿e po to, aby unika³ sytuacji, które mog¹ byæ obarczone ryzykiem odpowiedzialnoœci prawnej lub kanonicznej tak¿e w zakresie dóbr osobistych. Podmioty koœcielne odpowiedzialne za katechezê w Pol-sce powinny podejmowaæ doraŸne lub systemowe dzia³ania maj¹ce na celu zwiêkszenie œwiadomoœci prawnej w tym zakresie wœród osób, które nauczaj¹ w szko³ach publicznych religii w imieniu Koœcio³a.
Bibliografia Akty prawne
Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, 25 stycznia 1983, AAS 75 (1983), pars II, s. 1–301; tekst ³aciñsko-polski: Kodeks Prawa Kanonicznego, przek³ad za-twierdzony przez Konferencjê Episkopatu Polski, Poznañ 1984.
59M. Budyn-Kulik, Odpowiedzialnoœæ za ten sam czyn na podstawie ró¿nych ustaw w
Karta praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r. z Nicei, Dz. Urz. UE. C Nr 326 z 2012 r., s. 391.
Konkordat miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ i Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz.U. 1998 r. Nr 51, poz. 318.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. Nr 78, poz. 483 z póŸn. zm. i sprostowaniem.
Konwencja o ochronie praw cz³owieka i podstawowych wolnoœci sporz¹dzona w Rzymie z dnia 4 listopada 1950 r., Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284.
Miêdzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r., Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167.
Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio pastoralis Gaudium et spes de Ecclesia in mundo huius temporis, 7 grudnia 1965, AAS 58 (1966), s. 1025–1115; tekst ³aciñsko-polski: Sobór Watykañski II, Konstytucja duszpasterska o Koœciele w œwiecie wspó³czesnym Gaudium et spes,[w:] Sobór Watykañski II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznañ 1986, s. 830–987.
Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Decretum Ad gentes de activitate misio-nali Ecclesiae, 7 grudnia 1965, AAS 58 (1966), s. 947–990; tekst ³aciñsko-polski: Sobór Waty-kañski II, Dekret o misyjnej dzia³alnoœci Koœcio³a Ad gentes, [w:] Sobór WatyWaty-kañski II, Kon -stytucje, dekrety, deklaracje, Poznañ 1986, s. 670–739.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuñczy, t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 2082. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, t.j. Dz.U. z 2018 r., poz. 1025. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postêpowania cywilnego, t.j. Dz.U. z 2016 r.,
poz. 1822 z póŸn. zm.
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks Pracy, t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1666 z póŸn. zm. Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela, t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1379 z póŸn. zm. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolnoœci sumienia i wyznania, t.j. Dz.U. z 2005 r.
Nr 231, poz. 1965 z póŸn. zm.
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Pañstwa do Koœcio³a Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1169 z póŸn. zm.
Ustawia z dnia 7 wrzeœnia 1991 r. o systemie oœwiaty, t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1943 z póŸn. zm. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1137. Zasady oceniania osi¹gniêæ edukacyjnych z religii Rzymskokatolickiej w szko³ach wydane
25 sierpnia 2008 r. przez Komisjê Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, KWEP-C-464/08, http://www.katecheza.episkopat.pl/index.php/menu/nauczanie-religii-w-szko- le/dokumenty-koscielne/33-zasady-oceniania-osiagniec-edukacyjnych-z-religii-rzymskokato-lickiej-w-szkolach (dostêp: 22.10.2016).
Orzecznictwo
Postanowienie S¹du Apelacyjnego w Katowicach – I Wydzia³ Cywilny z dnia 30 wrzeœnia 2014 r., I ACz 692/14, Legalis nr 1091608.
Postanowienie S¹du Najwy¿szego – Izba Karna z dnia 7 maja 2008 r., III KK 234/07, Legalis nr 107482.
Postanowienie S¹du Najwy¿szego z dnia 22 marca 1991 r., III CRN 28/91, Legalis nr 27282. Rozporz¹dzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków
i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szko³ach, Dz.U. Nr 36, poz. 155, z póŸn. zm.
Wyrok S¹du Apelacyjnego w Katowicach – I Wydzia³ Cywilny z dnia 20 czerwca 2013 r., I ACa 353/13, Legalis nr 738768.
Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 30 paŸdziernika 2003 r., IV CK 149/02, Legalis nr 62815. Wyrok S¹du Najwy¿szego z dnia 2 grudnia 2009 r., I CSK 149/09, Legalis nr 254072. Opracowania
Budyn-Kulik M., Odpowiedzialnoœæ za ten sam czyn na podstawie ró¿nych ustaw w orzecznic -twie s¹dów powszechnych, Warszawa 2015.
Cisek A., Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warsza-wa 2013.
Grzybowski S., Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1957.
Hofmañski P., Satko J., Przestêpstwa przeciwko czci, Kraków 2002.
Hypœ S., Art. 212, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grzeœkowiak, K. Wiak, Warszawa 2013. Kodeks cywilny. Czêœæ ogólna, wyd. 2, red. M. Pyziak-Szafnicka, P. Ksiê¿ak, Warszawa 2014. Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grzeœkowiak, K. Wiak, Warszawa 2013.
Kroczek P., Kaznodziejstwo w optyce polskiego prawa karnego, „Studia z Prawa Wyznaniowego” 2014, s. 71–89.
Kroczek P., Rodzicielstwo w aspekcie prawnym – analiza porównawcza prawa kanonicznego i prawa polskiego, [w:] Odpowiedzialne rodzicielstwo wobec wyzwañ XXI wieku, red. Ma³go-rzata Duda, Kraków 2010.
Kroczek P., Ulman P., Argument statystyczny w rejestracji Koœcio³ów i zwi¹zków wyznanio-wych – przyczynek do dyskusji, „Opolskie Studia Administracyjno-Prawne” 2015, nr 1. Kulesza W., Znies³awienie i zniewaga. Ochrona czci i godnoœci osobistej cz³owieka w polskim
prawie karnym – zagadnienia podstawowe, Warszawa 1984.
O¿óg M., Glosa do wyroku S¹du Apelacyjnego w Katowicach – I Wydzia³ Cywilny z dnia 20 czerw-ca 2013 r., I ACa 353/13, Orzecznictwo S¹dów Polskich 2015/9/90.
Panowicz-Lipska J., Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Gutowski, Warszawa 2016.
Pazdan M., Art. 23, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1–449, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2013.
Pietrzak M., Prawo wyznaniowe, Warszawa 2005.
Pilich M., Ustawa o systemie oœwiaty. Komentarz, Warszawa 2013.
Radwañski Z., Olejniczak A., Prawo cywilne – czêœæ ogólna, Warszawa 2015.
Safjan M., Glosa do wyroku SN z dnia 22 marca 2004 r., III CRN 28/91, „Przegl¹d S¹dowy” 1993, nr 2.
Skonieczny P., La buona fama: problematiche inerenti alla sua protezione in base al can. 220 del Codice di Diritto Canonico latino, Romae 2010.
Sobañski R., Czy g³oszenie nauki Koœcio³a mo¿e dyskryminowaæ?, „Annales Canonici” 2010. Sobczak J., Art. 216, [w:] Kodeks karny. Komentarz, red. R. Stefañski, Warszawa 2014. Sobolewski P., Art. 24/6, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Warszawa 2017. Soko³owski T., Art. 24, [w:]Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Czêœæ ogólna, red. A. Kidyba,
Warszawa 2012.
Syryjczyk J., Troska Koœcio³a o katolickie wychowanie dzieci w kanonicznym prawie karnym, „Prawo Kanoniczne” 30 (1987), nr 3–4.
LEGAL AND CANONICAL LIABILITY
OF A RELIGIOUS INSTRUCTION TEACHER: PERSONAL INTERESTS
Abstract: Work of a catholic religious instruction teacher in public schools is regulated by Polish law and canon law. The paper presents a discussion about the legal and canonical
liability of personal interests and presents an application of the norms in practice by discussing and analysing two cases regarding personal interests. The main conclusion of the paper is that the matter of personal interests in the religious instruction context is a complicated problem. The knowledge of the regulations is of essence not only not only for the reason that the teacher in question could properly fulfil his/her professional duty, but also to avoid situations that can be connected with civil and canonical liability.
Keywords: LEGAL AND CANONICAL LIABILITY, RELIGIOUS INSTRUCTION TEACHER, PERSONAL INTERESTS, CANON LAW, POLISH LAW
