Nowości o rewolucji węgierskiej 1956
r. na polskim rynku wydawniczym
Przegląd Historyczny 100/1, 163-166
ŁUKASZ JASTRZĄB
Polska Akademia Nauk
Biblioteka Kórnicka
N o w o ś c i o r e wo l uc j i wę g i e r s k i e j 1 9 5 6 r.
n a p o l s k i m r y n k u w y d a w n i c z y m
Rewolucja węgierska1 1956 r. posiada stosunkowo skromną literaturę w języku polskim.
Dopiero ostatnie lata przyniosły—w dużej mierze przy okazji 50 rocznicy wydarzeń na Węgrzech —
trzy długo wyczekiwane nowe opracowania przetłumaczone na nasz język. Przyjąłem je z ogrom
ną satysfakcją, spodziewając się po nich znacznego poszerzenia swojej wiedzy na temat rewolucji
węgierskiej. Nie zawiodłem się. Dodatkowym atutem jest to, że każdaz nich dotyczy zupełnie innego
aspektu wydarzeń.
Pierwsząz tych książek jest praca Miklósa H o r v a t h a2 „1956 — rozstrzelana rewolucja. Wal
ka zbrojna Węgrów z interwencją sowiecką”3. Jest to wybitne studium rewolucji węgierskiej ukaza
nej od strony militarnej, omawiające wszystkie strony konfliktu. Z iście benedyktyńską precyzją
autor odtworzył przebieg wydarzeń na Węgrzech w 1956 r., skupiając się przede wszystkim na aspek
cie zbrojnym. Godzina po godzinie czytelnik przemieszcza się wraz z walczącymi po Budapeszcie,
w sieci przejść, piwnic, kamienic, zaułków. Ta „podróż” uzupełniona jest przez bogatą faktografię
dotyczącą przede wszystkim uzbrojenia, liczby poległych i rodzaju jednostek militarnych czy grup
powstańczych. Autor poprzedza opis powstania analizą węgierskich formacji siłowych, nie tylko
Węgierskiej Armii Ludowej, ale — co jest całkowitą nowością w historiografii przedmiotu — także
Straży Granicznej, służby więziennej, milicji. Ciekawe są rozważania autora o możliwości użycia sił
Węgierskiej Armii Ludowej4 oraz o międzynarodowym tle pobytu wojsk radzieckich na Węgrzech5.
Autor celowo pomija analizę przyczyn wybuchu rewolucji, jej politycznych i międzynarodowych
1 Kwestia nazewnictwa wydarzeń w Budapeszcie i na Węgrzech w 1956 r. jest przedmiotem osobnych stu diów i opracowań. W artykule używam zamiennie określeń „rewolucja” i „powstanie” bez wartościowania tych wyrażeń.
2 Miklós Horvath — ur. w 1953 r., w latach 1971-2005 zawodowy oficer armii węgierskiej, pułkownik. Od 1990 r. pracownik naukowy Wojskowego Instytutu Historycznego i Muzeum Sił Zbrojnych Republiki Węgier skiej. Jest profesorem na Katolickim Uniwersytecie im. Pétera Pazmanyego w Piliscsabie koło Budapesztu.
3 Tłum. M. S o w a , wyd. polskie Kraków; tytuł oryginalny: 1956 hadikrónikdja, Budapest 2003.
4 Warto dla porównania sięgnąć do tekstu płk. dr. Györgyego Markó, zastępcy dyrektora d/s naukowych Wojskowego Instytutu Historycznego i Muzeum Sił Zbrojnych Republiki Węgierskiej: G. M a r k ó, Węgierska
Armia Ludowa w roku 1956, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2006, nr specjalny 5 (215): R ok 1956 w Polsce i na Wêgrzech, s. 35-42.
5 Skrótowo nakreślono ten problem w: M. H o r v a t h , Sowiecka interwencja wojskowa na Wêgrzech
w 1956 r., „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2006, nr specjalny 5 (215): R ok 1956 w Polsce i na Wêgrzech,
C e n tr a ln e A rc h iw u m M in is te rs tw a S p ra w W e w n ę trz n y c h , C e n tr a ln e A rc h iw u m S tra ż y G ra n ic z n e j czy C e n tr a ln e A rc h iw u m S z ta b u G e n e r a ln e g o S ił Z b ro jn y c h F e d e r a c ji R o sy js k ie j. M o z o ln a p r a c a b a d a w c z a p o z w o liła n a d o k ła d n e p o k a z a n ie ró l, ja k ie o d e g ra ły p o s z c z e g ó ln e s tro n y k o n flik tu . O s o b n y ro z d z ia ł p o ś w ię c o n o s tr a to m o b u w a lc z ą c y c h s tro n , c o te ż s ta n o w i
novum6.
C a ło ś ć u z u p e łn ią z d ję c ia z w a lk o r a z fo to g ra fie p rz y w ó d c ó w w ę g ie rs k ic h , ra d z ie c k ic h o r a z d o w ó d c ó w g ru p p o w s ta ń c z y c h i je d n o s te k ra d z ie c k ic h . K ilk a n a ś c ie s c h e m a tó w p o k a z u ją c y c h k o n c e n tr a c je o ra z m a r s z ru ty w o js k ra d z ie c k ic h i w ę g ie rs k ic h j e s t n ie s te ty m ie js c a m i n ie c z y te ln y c h . Z a w io d łe m się n a b ib lio g ra fii, k tó r a ch y b a j e s t ty lk o w y b o re m , czeg o n ie z a z n a c z o n o , n ie z a w ie ra te ż z b io rc z e g o w y k a z u a rc h iw a lió w — o ź r ó d ła c h c z y te ln ik d o w ia d u je się z p rz y p isó w . Z k o le i tłu m a c z p rz e ło ż y ł z w ę g ie r sk ie g o n a p o ls k i m ie js c a w y d a ń i w y d aw n ictw a, a n ie d o k o n a ł tr a n s la c ji ty tu łó w o p ra c o w a ń n a ję z y k p o ls k i — w ie lk a s z k o d a . T e m a n k a m e n ty n ie m a ją a b s o lu tn ie w p ły w u n a m o ją o c e n ę k sią ż k i. C h o ć p rz y z n a ję , ż e czy ta się j ą tr u d n o z e w z g lę d u n a sz c z e g ó ło w ą fa k to g ra fię o p a r t ą n a to p o g r a fii B u d a p e s z tu o r a z p ro f e s jo n a ln e sło w n ictw o w o jsk o w e , to n ie m a m ż a d n y c h w ą tp liw o ś c i co d o w ie lk ie j o ry g i n a ln o ś c i i b o g a c tw a o m a w ia n e j k siążk i.D r u g ą k s ią ż k ę , V ic to r a S e b e s t y e n a 7 „ D w a n a ś c ie d n i. R e w o lu c ja w ę g ie rs k a 19 5 6 ” 8, czy ta się je d n y m tc h e m d z ię k i je j fo r m ie i języ k o w i. J e s t z n a k o m itą le k tu r ą d la o só b , k tó r e d o p ie r o c h c ą p o z n a ć h is to rię re w o lu c ji w ę g ie rs k ie j. V ic to r S e b e s ty e n je s t d z ie n n ik a rz e m i k o r e s p o n d e n te m w o je n n y m , s tą d je g o k s ią ż k a m a r e p o r te r s k i c h a r a k t e r z e le m e n ta m i n a rr a c ji. O m a w ia n a p o z y c ja s k ła d a się z tr z e c h w y o d rę b n io n y c h części: I — „ P r e lu d iu m ” , I I — „ R e w o lu c ja ” , I I I — „ P o d z w o n n e ” . K s ią ż k a z a c z y n a się w p a ź d z ie r n ik u 1944 r., o p is u je z a ję c ie W ę g ie r p rz e z A rm ię C z e rw o n ą , r o z w ój i re p r e s je s y s te m u s ta lin o w sk ie g o , s p ra w ę p ry m a s a W ę g ie r k a rd y n a ła J ó z e f a M in d s z e n ty ’e g o czy Im r e N a g y a. A u to r n ie p o m ija te ż m ro c z n y c h s tr o n w o je n n e j h is to rii W ę g ie r — w s p o m in a o m o r d a c h strz a ło k rz y ż o w c ó w 9 n a Ż y d a c h , k tó r y c h ro z s trz e liw a n o i to p io n o w D u n a ju . P ie rw s z y ro z d z ia ł k o ń c z y się n a d n iu 2 2 p a ź d z ie r n ik a 1956, k ie d y w y ru sz a d e m o n s tr a c ja s tu d e n tó w w ę g ie rs k ic h n a p la c J ó z e f a B e m a . W c zęści d ru g ie j c z y te ln ik p o z n a je p r o c e s fo r m o w a n ia się g ru p p o w sta ń c z y c h , k tó r e c z ę s to p o w sta w a ły s p o n ta n ic z n ie a p o p r z e p r o w a d z e n iu a k c ji je j c z ło n k o w ie ro z c h o d z ili się d o d o m ów . N ie je d n o k r o tn ie p o w s ta ń c y n o c o w a li w sw o ic h d o m a c h , w y c h o d z ą c w d z ie ń d o w alk i. A u to r o p is u je ży cie c o d z ie n n e p o d c z a s to c z ą c y c h się w a lk , p rz y ta c z a o b ra z y sto ją c y c h w s p o k o ju k o le je k d o sk lep ó w , g d y z a r o g ie m g rz m ia ły ra d z ie c k ie d z ia ła p a n c e r n e . C z y te ln ik d o w ia d u je się te ż o o k o lic z n o śc i ś m ie rc i f r a n c u s k ie g o f o t o r e p o r t e r a „ P a ris M a tc h ” J e a n P ie r r e ’a P e d ra z z in ie g o , k tó r y z g in ą ł
6 Cf. ciekawy artykuł badaczki z węgierskiego Wojskowego Instytutu Historycznego i Muzeum Sił Zbroj nych Republiki Węgierskiej: E. T u l i p a n, Powstanie węgierskie — losy ludzi. Wojskowe straty osobowe rewolu
cji i walk wolnościowych 1956 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2006, nr specjalny 5 (215): Rok 1956 w Polsce i na Węgrzech, s. 95-114.
7 Victor Sebestyen urodził się w 1956 r. w Budapeszcie. Rodzina wyemigrowała wkrótce po Rewolucji w 1956 r. Pracował jako korespondent dla wielu brytyjskich czasopism, relacjonował wydarzenia w Europie Środkowo-Wschodniej oraz wojnę w byłej Jugosławii. Był też redaktorem działu zagranicznego znanej londyń skiej popołudniówki „The London Evening Standard”.
8 Tłum. M . A n t o s i e w i c z , Warszawa 2006; tytuł oryginalny: Twelve days. Revolution 1956, London 2006. 9 Strzałokrzyżowcy (nilaszowcy, Nyilaskeresztesek, Nyilaskeresztes Part-Hungarista Mozgawom — Partia Strzałokrzyżowców-Ruch Hungarystyczny) — ultranacjonalistyczne, antykomunistyczne i antysemickie ugru powanie założone w 1935 r. na Węgrzech przez Ferenca Szalasiego (1897-1946), kolaborujące z III Rzeszą. Nazwa pochodzi od używanego przez organizację emblematu — strzał rozpiętych w formie krzyża. Strzałokrzy- żowcy odpowiedzialni są za politykę ludobójstwa (szczególnie w stosunku do ludności żydowskiej) po przejęciu za zezwoleniem władz niemieckich władzy na Węgrzech w październiku 1944 r.
robiąc zdjęcia zza ostrzeliwanego czołgu (ma pomnik w Budapeszcie), a także o propozycji rządu
Hiszpanii, która chciała wysłać do Budapesztu kontyngent wojskowy. Autor nie ucieka od pokazy
wania ciemnych stron rewolucji, jaki były lincze nie tylko na „awoszach”, ale też na przypadkowych
osobach, niesłusznie często podejrzewanych o współpracę z tajnymi służbami. Oto cytat: „ofiary wie
szano za nogi, katowano prawie na śmierć, a następnie podpalano.---Zdarzały się i inne przypad
ki, kiedy gniew tłumu obracał się przeciwko niewinnym ludziom, których oskarżano przez pomyłkę.
Fanatycy rzucali się na żołnierzy lotnictwa i oficerów kulturalno-oświatowych armii, których brali
za funkcjonariuszy AVO, ponieważ oni też mieli niebieskie wyłogi na kołnierzach mundurów. Czę
sto odbywały się »sądy ludowe«, zakończone linczem, podczas których nie ustalono nawet tożsamo
ści ofiar, nie mówiąc już o ich działalności”10.
Drugi rozdział kończy się przygnębiająco — rezolucją ONZ potępiającą interwencję wojsk
ZSRR (nie pociągnęła ona za sobą żadnych skutków) oraz informacją o przygotowaniach Sekreta
rza Generalnego ONZ Daga Hammarskjolda do wizyty w Egipcie, gdzie przenosił się front zmagań
międzynarodowych i pozostawieniu Węgrów na pastwę ZSRR. Trzecia część opisuje upadek rewo
lucji i ucieczkę ponad 200 tys. Węgrów na Zachód oraz proces i egzekucję Imre Nagya. Książka
zawiera pewne elementy powodujące mój niedosyt. Noty biograficzne osób związanych z wydarze
niami zostały wytypowane według mało czytelnego klucza— brakuje chociażby osób z radzieckiego
kierownictwa. Przypisy są na końcu, co utrudnia czytanie. Autor używa na określenie węgierskiego
urzędu bezpieczeństwa skrótu AVO (Allamvédelmi Osztaly — Wydział Bezpieczeństwa Państwa).
Nazwa taka funkcjonowała w okresie od października 1946 r. do września 1948 r. Od 1948 r. istniał
AVH (Allamvédelmi Hatósag — Urząd Bezpieczeństwa Państwa). Potocznie używano— ze wzglę
du na łatwiejszą wymowę — skrótu AVO, a pracowników nazywano „awoszami”. Ciekawym zabie
giem jest wklejka z planem Budapesztu z zaznaczonymi ważniejszymi ulicami, placami i gmachami
istotnymi z punktu widzenia rewolucji węgierskiej. Znakomitym dodatkiem jest aneks w postaci
„16 Punktów”, które stały się manifestem demokratycznym Rewolucji Węgierskiej.
Na temat książki Charlesa G a t i11 „Stracone złudzenia. Moskwa, Waszyngton i Budapeszt wo
bec powstania węgierskiego 1956 roku”12 napisał już w 2006 r. Andrzej W e r b l a n13. Chciałbym
więc tylko uzupełnić jego oceny. „Stracone złudzenia” mają dość smutną i przygnębiającą wymo
wę. Gati opisuje osamotnionych w walce Węgrów, których nazywa „znakomitymi powstańcami,
ale politycznie całkowicie nieprzygotowanymi”. Jak powiedział 18 października 2006 r. w Warsza
wie, podczas promocji książki w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych, w trakcie rewolucji
on sam „stracił złudzenia” i stąd taki tytuł. Osobny rozdział Gati poświęcił Imre Nagy’emu, określa
jąc go „rewolucjonistą mimo woli”, a rekapitulując stwierdził: „Blokując reformę systemu, Kreml
sprawił, że rewolucja stała się nieunikniona. Odsuwając od władzy Imre Nagya [w 1955 r.], uczy
nił go jedynym możliwym, choć zupełnie nieoczekiwanym, mimowolnym i — przykro stwierdzić
10 Opisy linczów można też znaleźć w: E. H o 11 ó s, Kim byli, czego chcieli?, Warszawa 1970.
11 Charles Gati — urodził się w 1934 r. na Węgrzech. W latach 1953-1955 był dziennikarzem dziennika „Magyar Nemzet” („Węgierski N aród”), skąd z przyczyn politycznych został usunięty. W 1956 r. został dzienni karzem antystalinowskiego tygodnika „Hétfôi Hirlap” („Wiadomości Poniedziałkowe”). Był świadkiem rewo lucji — 3 listopada 1956, dzień przed inwazją wojsk radzieckich miał pisać reportaże dla gazety, między innymi z gmachu parlamentu. Po upadku powstania uciekł przez Austrię do USA. Profesor Studiów Europejskich w Instytucie Spraw Zagranicznych Uniwersytetu Johna Hopkinsa w Waszyngtonie.
12 Tłum. A. i J. M a z i a r s c y, Warszawa 2006; tytuł oryginalny: Failed illusions. Moscow, Washington,
Budapest, and the 1956 Hungarian Revolt, Stanford University Press, 2006.
b a r d z o tr a g ic z n ą sy lw etk ę p r e m ie r a re w o lu c ji, u w ik ła n e g o w ro z g ry w k i M o sk w y , r o z d a r te g o p o m i ę dzy w ła sn y m i p rz e k o n a n ia m i a w ia rą w W ę g ry . Z a tę w ia rę w o jczy z n ę, n ie z a le ż n ą o d p r z e k o n a ń , z a p ła c ił sfin g o w a n y m p ro c e s e m , p o k tó r y m s p o c z ą ł w h a n ie b n y s p o s ó b o w in ię ty p a p ą i d r u te m k o lc z a s ty m w c m e n ta r n e j k w a te rz e zło czy ń có w . C ie k a w y je s t ro z d z ia ł d ru g i, w k tó r y m z o s ta ł o p is a n y s to s u n e k S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h d o W ę g ie r. G a ti k ry ty c z n ie o c e n ia r o lę , ja k ą o d e g ra ły U S A w s to s u n k u d o W ę g ie r. T w ie rd z i, ż e g dyby n ie R a d io W o ln a E u r o p a , S ta n y Z je d n o c z o n e byłyby n a W ę g rz e c h n ie o b e c n e . W ę g ie rs k ie j se k c ji R a d ia W o ln a E u r o p a te ż n ie s z c z ę d z i słó w k ry ty k i, gdyż p o d b u r z a ła p o p r z e z e t e r W ę g ró w d o w alk i. W p ó ź n ie js z y c h la ta c h n a a u d y c ja c h w ę g ie rs k ie j sek cji R W E u c z o n o m ło d y c h d z ie n n ik a rz y j a k n ie n a le ż y p ro w a d z ić te g o ty p u p ro g r a m ó w . D o b ry m p o d s u m o w a n ie m m o ż e b y ć c y ta t z k siążk i: „I o to m a m y w y tłu m a c z e n ie , d la c z e g o a m e r y k a ń s k a p o lity k a w o b e c W ę g ie r i c ałe j E u r o p y Ś r o d k o w o -W s c h o d n ie j p o le g a ła r a c z e j n a sło w a c h n iż c zy n ach . P a s o w a ł d o n ie j szy d erczy s k r ó t N A T O :
No Action, Talk Only
(ż a d n y c h d z ia ła ń , ty lk o g a d a n ie ) ” .C e c h ą w y ró ż n ia ją c ą j e s t się g n ię c ie p rz e z a u to r a d o ź r ó d e ł C IA , R a d ia W o ln a E u r o p a , D e p a r ta m e n tu S ta n u U S A i B ia łe g o D o m u .
R e w o lu c ja W ę g ie rs k a 1956 r. m a b o g a tą lite r a tu r ę , je d n a k w ciąż b a r d z o m a ło je s t p o ls k ic h w y d a ń i ed y cji. S z k o d a , b o r o k 1956 p o n o w n ie p o łą c z y ł h is to ry c z n e losy P o la k ó w i W ę g ró w , w ię c ty m b a rd z ie j o b e c n o ś ć z a g ra n ic z n e j lite r a tu r y p r z e d m io tu n a p o ls k im ry n k u j e s t ja k n a jb a r d z ie j w s k a z a n a . O m ó w io n e pow y żej trz y p o z y c je s ą d o b ry m te g o p o c z ą tk ie m .
„Polin. Studies in Polish Jewry. Polish — Jewish Relations in North America”,
red. Mieczysław B. B i s k u p s k i , Anthony P o l o n s k y , t. XIX, 2007, s. 653.
U z n a n e w y d aw n ictw o L ittm a n o p u b lik o w a ło d z ie w ię tn a sty to m „ P o lin ” , p re s tiż o w e g o p e rio d y k u p o ś w ię c o n e g o h is to rii p o ls k ic h Ż y d ó w . K o n ty n u u je o n p rz y ję ty p rz e z A n th o n y ’e g o P o l o n - s k y ’ e g o * 1 ( w s p ó łr e d a k to r e m to m u je s t P r o f e s o r M ieczy sła w B i s k u p s k i 2) zw yczaj p r e z e n t o w a n ia w p o s z c z e g ó ln y c h n u m e r a c h o k re ś lo n y c h i z g ó ry u s ta lo n y c h te m a tó w p rz e w o d n ic h . O trz y m a liś m y ty m ra z e m d u ż ą d a w k ę a rty k u łó w d o ty c z ą c y c h sto s u n k ó w p o ls k o -ż y d o w s k ic h w A m e ry c e P ó łn o c n e j. P ró c z te g o , k ilk a te k s tó w z ró ż n y c h o b s z a ró w
Jewish studies
p r e z e n tu ją c y c h z z a ło ż e n ia n o w e u s ta le n ia w z a k re s ie n ie zaw sze „św ieży ch ” p ro b le m ó w b a d a w c z y c h . C z te ry z n ic h m a ją c h a r a k te r a rty k u łó w re c e n z y jn y c h . T o m w ień czy p r o w a d z o n a ju ż o d d łu g ie g o c z a s u z a ż a r ta14 J. M. R a i n e r, Imre Nagy. Biografia polityczna, Warszawa 2003.
1 Prof. Antony Polonski pracuje w Brandeis University i The United States Holocaust Memorial Mu seum. Zajmuje się historią Żydów w Europie Wschodniej, w szczególności stosunkami polsko-żydowskimi.
