Z A P I S K I
143
n o w o czesn ej grotesk i. P o d k reśla też C arrière z w ią zk i k o m ed ii z m item i raz jeszcze przypom ina, ja k bardzo ży w e w k u ltu rze V w ie k u b y ły treści m ity czn e oraz w yob rażen ia r e lig ijn e i zw y cza je poch od zące z ep o k w cześn iejszy ch .
K siążka je s t w ię c św ie tn y m w p ro w a d zen iem w p ro b lem a ty k ę przedm iotu, szkoda jed n ak , że n a zb y t ogran iczon ym do k o m ed ii a tty c k ie j, bo zw ła szcza przy tak im u ję c iu tem a t zy sk a łb y w ie le przez w c ią g n ię c ie sp ra w y ta k zw an ej fa r s y do- ryck iej. T ym n iem n iej je s t to p ozycja o zn a czen iu w ię k sz y m niż ty lk o w p r o w a d zenie dla stu d e n tó w filo lo g ii czy h istorii.
W .L.
M ario A ttilio L e v i , Peric le. U n u om o, un re g im e , una cultura, „R u scon i”, M ilano 1979, s. 339.
P rezen to w a n a k sią żk a jest k o lejn y m tom em z serii b io g ra fii h istoryczn ych u kazu jącej s ię w w y d a w n ic tw ie , w k tórym ten sam autor o p u b lik o w a ł trzy lata w cześn iej p racę o A lek sa n d rze W ielk im i gd zie spośród p ostaci św ia ta a n tyczn ego doczek ali się już o p ra co w a n ia C ezar i S u lla (przek ład y św ietn y ch , acz n ieco p rzesta rza ły ch prac J. C a r c o p i n o ) oraz K leop atra.
M ario A ttilio L e v i n a leży do zn a n y ch w sp ó łc z e sn y c h h isto ry k ó w sta ro ży tn o ści sta rszeg o p o k o len ia a jego ogrom ny dorobek ob ejm u je n iem a l w s z y stk ie d zied zin y h isto rii ta k G recji i R zym u. J e st on te ż au torem w ie lo to m o w y c h p o d r ęczn ik o w y ch opracow ań d ziejó w starożytn ości. W w ie lu stu d ia ch szczeg ó ło w y ch z a j m u je się od p ół w ie k u ju ż ta k że historią G recji V w ie k u p.n.e. a jeg o ogóln e za in tereso w a n ia sta le sk u p ia ją się w o k ó ł p ro b lem ó w w ła d zy i p o lity k i. J e st to w ię c autor k o m p eten tn y w w y p a d k u b io g ra fii n a jw y b itn ie jsz e g o p o lity k a A ten k lasyczn ych .
P isa n ie b io g ra fii P e ry k lesa je s t jed n a k za d a n iem n ie z w y k le tru d n ym n ie ta k m oże ze w z g lę d u na n iezm ierzo n ą lite r a tu r ę p rzedm iotu, co przede w sz y stk im z racji b o g a ctw a p rob lem atyk i, która m u si się zn a leźć w każd ej tak iej k siążce przem ien iając b io g r a fię w m o n o g ra fię h isto rii A ten V w iek u . M a tu sw ó j u d zia ł tak że i stan źród eł — p rzy sk ą p y m raczej m a te r ia le do sam ej p ostaci au tor m u si próbow ać ją zrozu m ieć w oparciu o a n a lizę epoki. B o g a ctw o sp raw , k tó ry m i m u si się zająć b adacz z a in te r e so w a n y p o sta cią P e r y k le sa u n aoczn ia n a jlep iej w y d a n y przed dw om a la ty zbiór stu d ió w „P erik ies und se in e Z e it” op racow an y p rzez G. W i r t h a dla n ie m ie c k ie j serii „W ege der F o rsch u n g ”. W idać to też po w s z y s tk ich , n o w szy ch zw ła szcza p racach p o św ięco n y ch P e r y k le so w i, ja k choćby C. M. В o w r y, „P ericlean A th e n s” (London 1971) czy F. S c h a c h e r m e y e r a, „ P erik les” (S tu ttgart 1969).
N ap isan a b ez ap aratu k ry ty czn eg o praca M. A. L ev ieg o n ie jest o rygin aln ym , n ow ym , w p ełn i n a u k o w y m op ra co w a n iem rzu cającym n o w e św ia tło na p ostać w y b itn eg o a te ń sk ie g o m ęża stanu. Z asłu gu je jed n a k n a u w a g ę tak że sp e c ja listó w n ie ty lk o ze w zg lęd u na p ięk n ą sza tę ed ytorsk ą i sta ra n n ie dobrane ilu stra cje czy ż y w y sty l w y k ła d u .
A utor w ie r n y p o d ty tu ło w i sw ej k sią żk i stara się p rzed sta w ić śro d o w isk o k u l tu raln e i sp o łeczn e P ery k lesa . W ła ściw y m b o h a terem sta je się w ię c ok reślon a w a r stw a sp o łe c z e ń stw a a teń sk ieg o V w ie k u — grupa zam ożn ych , n a jczęściej a ry sto k ratyczn ego poch od zen ia, k u ltu ra ln y ch i w y k sz ta łc o n y c h A teń czy k ó w tw o rzą cy ch do p o czą tk ó w w o jn y p elo p o n esk iej e litę p o lity czn ą i k u ltu ra ln ą p a ń stw a . J e st to w a rstw a , której p ortretu zb iorow ego szu k ać m ożn a w „U czcie” K sen ofon ta.
R olę tej gru p y w ży ciu sp ołeczn ym i p o lity czn y m A ten la p id a rn ie od d aje zn a na a n egd ota Iona z C hios o stra teg ii S o fo k lesa , k tó ry zd an iem teg o au tora n ie m iał p ojęcia an i o p o lity c e an i o w o jsk o w o ści, zo sta ł jed n a k stra teg iem z ra cji sw eg o
144 Z A P I S K I
p ochodzenia, p ow iązań i p rzy n a leżn o ści do e lity sp o łeczn ej i k u ltu ra ln ej. B yt on zresztą p rzy ja cielem P e r y k le sa zn a n eg o w ła śn ie z k o n ta k tó w z cz o ło w y m i in te le k tu a lista m i (w arto p rzyp om n ieć tu p od sta w o w ą c ią g le dla tej sp ra w y p racę V. E h r e n b e r g a , “S op h ocles an d P e r ic le s”, O xford 1954). Sam p och od ząc z a ry sto k ra cji b y ł też P e r y k le s zw ią z a n y i sp o w in o w a co n y z n a jzn a k o m itszy m i i n a j b ogatszym i rodam i a ry sto k ra ty czn y m i.
Z w iązk i z a ry sto k ra cją i sto su n k i P e ry k lesa z w p ły w o w y m i k o teria m i a ry sto k ra ty czn y m i to drugi in te r e su ją c y w ą te k o m a w ia n ej k siążk i. Z d an iem P lu tarch a zw ią za n y w p ie r w z a ry sto k ra cją P e r y k le s p rzeszed ł do obozu d em o k ra tó w ty lk o d latego, że n ie m ia ł szan s n a o d eg ra n ie p ierw szo p la n o w ej ro li w gru p ie p o lity k ó w a ry sto k ra ty czn y ch , k tó ry m p rzew o d ził K im on. W k a żd y m razie i jego p ierw sze m a łżeń stw o przed zw ią zk iem z A spazją, i jego p o sta w a w ok resie p rocesu K im ona zd ają się w sk a z y w a ć na b lisk ie k o n ta k ty z grupą p ozorn ie k o n se k w e n tn ie przez n ieg o zw alczan ą. Z a g a d n ien ie to, poru szan e jeszcze p rzez B e 1 о с h a, d oczek ało się n o w szy ch u jęć w stu d ia ch S e a l e y a i B i c k n e l l a , c ią g le jed n a k p an u je sk ło n n ość do m ech an iczn ego p r z e c iw sta w ia n ia „ d em ok ratów ” z k ręgu P e ry k lesa gru p ie a ry sto k ra ty czn ej dążącej rzek om o od w y g n a n ia K im ona do p rzew ro tu p o lity czn eg o . W łaśn ie k siążk a L eviego m oże s ię p rzyczyn ić do lep szego zrozu m ien ia w za jem n y ch p o w ią za ń p o szczeg ó ln y ch p o lity k ó w oraz ca łeg o u k ład u p o lity czn eg o o k reślan ego często przez zw ią zk i rod zin n e i to w a rzy sk ie
A utor p rzed sta w ia lo sy sw eg o b oh atera w u jęciu ch ro n o lo g iczn y m prow adząc n arrację od jeg o p ierw szeg o p o ja w ie n ia się w - ż y c iu p u b liczn y m (choregia w roku 473— 472, k ie d y to w raz z c a łą tetra lo g ią w y s ta w ił A jsch y lo s „ P ersó w ”) do śm ierci w początk u w o jn y p elo p o n esk iej. C zasem jed n a k g in ie tro ch ę z p ola w id zen ia sam c z ło w ie k a zo sta je ep ok a z b o g a ctw em w y d a rzeń i w sp o m n ia n y ju ż b oh ater zb io row y. T rudno się oprzeć w ra żen iu , że n a sze w y s iłk i zm ierza ją ce do lep szeg o p o z n an ia tej k o n tro w ersy jn ej p o sta ci sk a za n e są z góry na n iep o w o d zen ie. M oże d la teg o , że, ja k p isze P lu ta rch , sam P e r y k le s w y p ra co w a ł so b ie sta ra n n ie pozę s a m otnego, dostojn ego p o lity k a i zaraz po d ojściu do zn a czen ia „ zm ien ił zu p ełn ie sw ó j sposób ż y c ia ”. J e ś li n a w e t p o zw o liło m u to „utrzym ać sw ą św ia d o m ie p ozo w a n ą d osto jn o ść”, to zarazem zata rło ch yb a in d y w id u a ln e c e ch y p o sta ci tak różn ie o cen ia n ej i ta k n iejed n ozn aczn ej ju ż w starożytn ości.
W.L.
P eter F u n k e , H om on oia u n d A rch e. A t h e n u n d d ie g riechische
S t a a t e n w e l t v o m E nde d e s p e lo p o n n e s isc h e n K r i e g e s bis z u m Königärt f r ie d e n (404/3— 387/6 v.Chr.), „H istoria: E in z e lsc h r ifte n ” z. X X X V II,
F ranz S tein er V erlag, W iesbaden 1980, s. 197.
O ży w ien ie od la t k ilk u n a stu b ad ań nad h isto rią G recji IV w . z a o w o co w a ło już w ie lo m a m on ografiam i i stu d ia m i d otyczącym i i ta k zw a n eg o k ry zy su polis, i h is to r ii w ew n ętrzn ej A ten , T eb czy S p a rty teg o o k resu a w r e sz c ie te ż p racam i nad h isto rią sto su n k ó w p o lity czn y ch w G recji.
P raca m łod ego h isto ry k a z K o lo n ii uk azała się n ie m a l jed n o cześn ie z k siążk ą zn an ego już b ad acza a m ery k a ń sk ieg o , Ch. D. H a m i l t o n a , “S p a rta ’s B itter V icto ries. P o litic s and D ip lo m a cy in th e C orin th ian W ar” (Ithaca—L on d on 1979). O bie sta n o w ią w tej c h w ili n ieza stą p io n e o p ra co w a n ie h isto r ii p o lity czn ej G recji p ierw szej ć w ie r c i IV w .p.n.e.
P o św ięco n a w zasad zie p o lity c e zew n ętrzn ej A te n k sią żk a zw raca też w d u ży m sto p n iu u w a g ę n a za g a d n ien ia sy tu a c ji w ew n ę tr z n e j tego p a ń stw a . N ie w ą tp li w y m osią g n ięciem autora je s t o d e jśc ie od sw o iste g o sch em a tu n a zb y t często p rzy j m o w a n eg o w b ad an iach nad czw a rto w ieczn y m i A ten a m i, w m y ś l k tó reg o w a lk i
