Tadeusz Pawluk
Procesy małżeńskie w świetle
Kodeksu Jana Pawłą II
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 27/3-4, 89-107
Praw o Kanoniczne 27 (1984) n r 3—4
KS. TADEUSZ PAWLUK
PROCESY MAŁŻEŃSKIE
W ŚWIETLE KODEKSU JANA PAWŁA II*
T r e ś ć : Wstęp. — I. Sprawy o nieważność m ałżeństwa —■ II. Spra wy o separację. —■ III. Proces o dyspensę od małżeńsitwa nie dopełniio- nego. i— IV. Proces o domniemaną śmierć współmałżonka. — Zakoń czenie.
W stęp
N ow y K o d ek s P ra w a K an o n iczn eg o m a łż e ń sk ie m u p ra w u p r o cesow em u p o św ięta ty lk o 37 k a n o n ó w (1671— 1707). S to su n k o w o n a j w ięcej k an o n ó w — bo aż 21 (1671— 1691) — d o ty czy s p ra w o n ie w ażność m a łż e ń stw a . S p ra w o m o s e p a ra c ję pośw ięcono .5 k a n o nów (1692— 1696), procesow i o d y sp en sę od m a łż e ń stw a n ie d o p e ł n ionego — 10 k an o n ó w (1697— 1706), a p rocesow i o d o m n iem an ą śm ierć w sp ó łm ałż o n k a — ty lk o je d en k a n o n (1707)
N iew ielk a liczba k an o n ó w p o św ięco n y ch p rocesom m a łże ń sk im nie oznacza, że p ro c e d u ra sp ra w m ałż e ń sk ic h je st o b ecn ie p ro sta i k ró tsza . Po p ro s tu w p ro cesach m ałżeń sk ich , jeśli in aczej n ie w y n ik a z n a tu r y rzeczy, m a ją zasto so w an ie — zw łaszcza w s p r a w ach o n iew ażn o ść m a łż e ń stw a — także- n o rm y , które- zo stały z a m ieszczone w części I p ra w a procesow ego, z a ty tu ło w a n e j: De iu d i- ciis in gen ere, o raz w części II, z a ty tu ło w a n e j: De iu d icio co n te n - tioso ordinario (zob. k an . 1691). D latego chcąc poznać re fo rm ę p r o cesów m ałż eń sk ich , trz e b a u w zg lę d n ić ró w n ie ż zm iany, ja k ie z a szły w p ra w ie p ro c eso w y m w ogóle.
G łó w n y m zało żen iem re fo rm y m ałżeń sk ieg o p ra w a procesow ego, zaw arte g o w n o w y m K o d ek sie P r a w a K anonicznego, je st to, a b y procesy m a łżeń sk ie p rz e b ie g a ły szybko i sp ra w n ie . D om aga się tego d o b ro d u ch o w e w ie rn y c h , k tó rz y do sąd ó w k o ścieln y ch z w ra c ają się po w y m ia r sp raw ied liw o ści. U p o d sta w w sp o m n ian ej re
-* Referat wygłoszony do sędziów i innych pracowników Sądu Bisku piego Diecezji Katowickiej w dniu 1'5 XII 198'3 r. w Katowicach.
1 Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. małżeńskiemu prawu pro cesowemu poświęcał 33 kanony (1960—1992), które traktowały o dwóch procesach: o nieważność małżeństwa i o dyspensę od małżeństwa nie dopełnionego. Uzupełnieniem tych kanonów były przepisy licznych in strukcji Stolicy Apostolskiej, głównie zaś Regulae servandae in processi-
bus super m atrimonio rato et non consummato z dnia 7 V 1023 r. oraz
przepisy Instrukcji Provida z dnia 15 VIII 1936 r., wydane przez Kon gregację Sakramentów.
90 Ks. T. Paw luk [2] fo rm y b y ła też konieczność d o sto so w an ia procesów m ałżeń sk ich do w a ru n k ó w w spółczesnych. Z ałożenia re fo rm y d o p ro w a d ziły do z n a cznego u p ro szcz en ia p ro c e d u ry w sp ra w a c h m ałżeńskich.
. S p ra w a u p ro sz czen ia p ro c e d u ry sąd o w ej b y ła p o ru sz a n a ju ż na se sja c h g e n e ra ln y c h S o b o ru W aty k a ń sk ie g o II w liśtopadizie 1964 r. W sp ra w ie te j w y p o w ie d zia ł się S y n o d B isk u p ó w w 1967 r.: P ro- cessus p o stu la t p r o fu n d a m re fo rm a tio n e m ita u t celerior sit et m e liu s resp o n d ea t co n d icio n ib u s re ru m . Z w ra c a n ie się w o k resie poso b o ro w y m po sp e c ja ln e in d u lty w sp ra w a c h m ałżeń sk ich przez liczne K o n fe re n c je B iskupów , np. S ta n ó w Z jed n o czo n y ch A m e ry k i P ó łn o cn ej, A u stra lii, B elgii, W ielk iej B ry ta n ii, K an a d y , F ra n c ji, św iadczyły, że u p ro szczen ie sąd o w ej p ro c e d u ry w sp ra w a c h m a ł żeń sk ich by ło p o w szech n y m p o stu la te m w K ościele.
N iełatw o by ło z e rw a ć z tr d y c y jn y m i fa rm a m i p ro c e d u ra ln y m i. P rze cież w p ro w a d z a n o je n a p rz e strz e n i w iek ó w p o to, a b y g w a ra n to w a ły p e łn e w y św ie tle n ie sp ra w y , c h ro n iły u p ra w n ie ń stro n p ro c e su ją c y ch się, a ty m sam y m p rz y c z y n ia ły się do m a k s y m a l n ie o b ie k ty w n e g o ro z strz y g n ię c ia s p ra w y p rzez sąd. P ie rw sz e j, n ie śm iałej jeszcze re fo rm y m ałżeń sk ieg o p ra w a procesow ego d o k o n ał P a w e ł VI w y d a ją c M otu p ro p rio Causas m a trim o n ia le s, d a to w a n e 28 m a rc a 1971 r., a o b o w iązu jące od d n ia 1 p a ź d z ie rn ik a tegoż r o k u 2. R e fo rm y p ro cesu o d y sp en sę p a p ie sk ą od m a łż e ń stw a n ie d o p ełn io n eg o d o ty czy ła I n s tru k c ja D isp en sa tio n is m a trim o n ii K o n g re g a c ji S a k ra m e n tó w z d n ia 7 m a rc a 1972 r. 3 W y m ien io n e d o k u m e n ty rac zej p rz y g o to w y w a ły re fo rm ę procesów m ałż eń sk ich niż ją realizo w ały . R ealizacji te j re fo rm y w sposób k o m p le k so w y d o k o n a ł d o p iero n o w y K o d ek s P r a w a K anonicznego.
P o d ję te ro zw aż an ia b ę d ą z m ie rzały do u k a z a n ia w a żn iejszy c h z m ian w p ro w a d zo n y c h do procesów m ałżeń sk ic h w zw iązk u z r e fo rm ą kodeksow ego p ra w a procesow ego. O czyw iście, że z ro z u m ie n ie ty c h zm ian b ęd z ie w d u żej m ierze u z ależn io n e od znajom ości p rzep isó w p ro c e so w y c h o b o w ią zu ją cy ch w K ościele p rz e d w ejśc iem w życie now ego K o d ek su P ra w a K anonicznego.
I. S p ra w y o n iew ażn o ść m a łż e ń stw a
1. U w agi w stę p n e
A by n ie było n ie p o ro zu m ień , n a le ż y od ra z u u św iad o m ić so bie, że przez s p ra w y o n iew ażność m a łż e ń stw a n a le ż y rozum ieć ro z trz ą sa n ie p rz e d są d e m k o ście ln y m sp o ru , czy d a n e m a łżeń stw o zostało z a w a rte n iew ażn ie, ja k to tw ie rd z i s tro n a pow odow a, i czy do te j c h w ili p o zo staje n iew ażn e. S ą d y k o ścieln e n ie u n ie w a ż n ia ły
2 AAS 63 (1971) 441—446. 3 AAS 64 (1972) 244—252.
[3] Procesy małżeńskie 91 i n ie u n ie w a ż n ia ją w ażn ie z a w a rty c h m a łż e ń stw i n ie w y d a ją o rz e czeń ro zw odow ych, a ty lk o d a w a ły i d a ją a u to ry ta ty w n ą o d p o w iedź n a p o sta w io n e p y ta n ie : czy d a n e m a łże ń stw o je s t n ie w a ż n e z k o n k re tn e g o ty tu łu p ra w n e g o . U p o d sta w k o ścieln ej p ro c e d u ry m ałżeń sk iej leży zasad a o n ie ro zw iązaln o śc i m ałżeń stw a, o p ie ra ją ca się n a sło w ach C h ry stu sa : „Co B óg złączył, n ie c h człow iek n ie ro zd ziela” (M t 13, 6).
Z pow yższej u w a g i jasno w y n ik a , że a n i sam a zgodna w ola m ałżonków , a n i sam o rozbicie czy z u p e łn y ro z k ła d pożycia m a ł żeńskiego, n ie m oże być ty tu łe m w n ie sie n ia do są d u kościelnego sk a rg i o o rzeczenie n iew ażn o ści m a łżeń stw a. T y tu ł w n iesien ia s k a r gi m u si b yć p ra w n y , tzn. p rz e w id z ia n y w p ra w ie k an o n iczn y m . T e go ro d z a ju ty tu łe m m oże być:
— albo istn ie n ie w c h w ili z a w ie ra n ia zw iąz k u m ałżeńskiego k an o n iczn ej p rzeszk o d y ro z ry w a ją c e j, od k tó re j nie zo stała u d z ie lona d y sp e n sa (zob. k a n . 1073— 1094);
—■ alb o b r a k lu b w a d liw e w y ra ż e n ie zgody m a łżeń sk iej (zob. k an . 1095— 1107);
— albo n ie z a c h o w an ie k an o n ic z n e j fo rm y z a w a rc ia m a łż e ń stw a (zob. k an . 1108— 1123).
W z w iązk u ze zm ian am i, ja k ie zaszły w p ra w ie o p rzeszk o d ach ro z ry w a ją cy c h , m oże n asu w a ć się p y ta n ie , ja k i w p ły w zm ian y te m a ją n a w ażność m a łż e ń stw w cześniej z a w a rty c h ? W iadom o b o wiem , że n ie k tó re d aw n ie jsz e p rz e sz k o d y ro z ry w a ją c e zn ik n ęły , a te, k tó re pozostały, n ie k ie d y m a ją tre ś ć in n ą n iż te z p o p rzed n ieg o 'K odeksu. N ie m a obecnie p rzeszk o d y p o k re w ie ń stw a duchow ego, uchylono p rz e p is o d w ó ch p ie rw sz y c h p o sta c ia c h p rzeszk o d y w y stę p k u (zob. k an . 1090). Z m n iejsz y ł się za k re s p rzesz k o d y ró żn ej w ia ry (zob. k a n . 1086), p o k re w ie ń stw a (zob. k an . 1091), p o w in o w ac tw a (zob. k a n . 1092), p rzy zw o ito ści p u b lic z n e j (zob. k an . 1093). In n y c h a r a k te r m a obecnie p rzeszk o d a p o k re w ie ń stw a p ra w n e g o (zob. k an . 1094).
P ra w o n ie d z ia ła w stecz (zob. k an . 9). D lateg o trz e b a jasn o u ś w ia dom ić sobie, że m ałżeń stw o z a w a rte n ie w a ż n ie w czasie o b o w ią zy w an ia K o d ek su P ra w a K an o n iczn eg o z 1917 r. n ie s ta ło 's ię w a żne p rzez to, że n o w y K o d ek s z re z y g n o w ał z d a n e j p rzeszk o d y ro z ry w a ją ce j lu b zm ien ił je j zak res. W ażność m a łż e ń stw z a w a r ty ch p rz e d d n iem w ejścia w życie K o d e k su J a n a P a w ła II n a leży ro z p a try w a ć w e d łu g s ta n u p ra w n e g o z a w arteg o w K o d ek sie B e n e d y k ta XV.
To sam o n a le ż y pow iedzieć o n o w y ch sfo rm u ło w a n ia c h d o ty c z ą cych w a d zgody m a łżeń sk ie j. Z ty m je d n a k zastrze żen iem , że now e u sta w y d o tyczące w ad zgody m a łż e ń sk ie j, k tó re w sposób oczyw i s ty w y n ik a ją z in te r p r e ta c ji p ra w a n a tu ra ln e g o lu b u stan o w io n eg o , d z ia ła ją w stecz, w m y śl zasad y : In te r p r e ta tio a u th en tic a ..., si verb a legis in se certa d ecla ret ta n tu m , v a le t re tr o r s u m (kan. 16 § 2).
92 Ks. T. Paw luk [4] D latego p rz e p isy k a n . 1095 n. 2 i 3, 1096 § 1 i p raw d o p o d o b n ie 1098, chioć są now e, d z ia ła ją w stecz, n a to m ia st n ie d z iała w stecz p rzep is o n iew ażn o ści m a łż e ń stw a zaw arteg o pod w a ru n k ie m co do p r z y szłości (zob. k an. 1102 § 1).
N ie działa w stecz n o w y p rzep is k an. 1117, k tó r y zw a ln ia od z a ch o w an ia fo rm y k an o n ic z n e j -z a w a rc ia m a łż e ń stw a ty ch , k tó rz y fo rm a ln y m a k te m w y stą p ili z K ościoła k atolickiego.
2. J u r y s d y k c ja K ościoła co do sp ra w m a łże ń sk ic h
P ra w o d a w c a o k re śla ją c w now y m K o d ek sie P ra w a K anonicznego ju ry sd y k c ję K ościoła w o d n iesien iu do sp ra w m ałż e ń sk ic h s tw ie r dza: Causae m a trim o n ia le s b a p tiza to ru m iure proprio ad iu d icem ecclesia sticu m sp e c ta n t .(kan. 1671). A w ięc sp ra w y m ałże ń sk ie ochrzczonych n ależ ą do sędziego kościelnego n a p o d staw ie p ra w a w łasnego. P o m in ię ta zo stała w zm ia n k a z pop rzed n ieg o K o d ek su o p ra w ie w y łączn y m . O w y łą czn y m p ra w ie K ościoła do r o z p a tr y w a n ia sp ra w m ałżeń sk ich osób ochrzczonych nie w sp o m n ian o już w M otu p ro p rio Causas m a trim o n ia les z 1971 r. (n. I). P o m in ięcie te j w z m ia n k i sp ra w ia , że p rzep is k an. 1671 b a rd z ie j, k o re sp o n d u je z p rz e p isa m i k an o n ó w 11 i 1059, m a ją c y m i znaczenie e k u m e n i czne. N ie oznacza je d n a k , że K ościół z g ó ry z rzek ł się p ra w a ro z p a try w a n ia s p ra w o niew ażn o ść m a łż e ń stw a z aw arteg o p rzez n ie k a to lik ó w och rzczo n y ch . P rz e p is k an. 1476 stan o w i, że s tro n ą p o w odow ą w sądzie k o ścieln y m m oże b yć osoba zarów no ochrzczona, ja k i n ie ochrzczona. W p ra k ty c e je d n a k są d y k o ścieln e z zasa d y n ie r o z p a tru ją s p ra w m a łże ń sk ich n ie k a to lik ó w , c h y b a że w y ło n iły się one po p rz y ję c iu osoby n ie k a to lic k ie j do K ościoła k a to lic kiego lu b w zw iązk u z z a m ia re m n ie k a to lik a za w a rc ia now ego m a łż e ń stw a ze s tro n ą k a to lick ą. O rzeczenie w sp ra w a c h o n ie w a ż ność m a łż e ń stw a w y d a n e p rz e z sąd w y z n a n ia n iek ato lick ie g o , ch o ć b y dotyczyło osoby n ależącej do tego w y z n an ia , n ie m oże m ieć zo b o w iązu jąceg o znaczen ia n a fo ru m kościelnym . U trz y m a n ie te j z a sa d y je st k o n ieczn e ze w zg lęd u n a o d m ien n e n o rm y p o stęp o w an ia w sp ra w a c h o n iew ażn o ść m a łż e ń stw a o raz u z n a w a n ie rozw odów p rzez w y z n a n ia n iek ato lick ie.
3. T y tu ły w łaściw ości sądow ej
P ra w o o ty tu ła c h w łaściw ości sąd o w ej (pozwala ro z strzy g n ą ć, do k tó re g o sąd u p ierw sze j in s ta n c ji stro n a p o w o d o w a m oże w nieść s k a rg ę o orzeczenie n ie w ażn o ści m ałżeń stw a.
K odeks P ra w a K an o n iczn eg o z 1917 r. p rz e p isy w a ł ty lk o d w a t y tu ły w łaściw ości sąd o w ej w sp ra w a c h m ałż eń sk ich : m iejsca z a w a r cia ślu b u (fo r u m contractus) o raz m iejsca z a m ieszk an ia stałego lu b ty m czasow ego s tro n y p o zw an ej (fo ru m do m icilii v e l q u a sid o
-[5] Procesy małżeńskie 93 m icilii); jeżeli je d n a ze stro n b y ła n ie k a to lic k a , w ła ściw y m b y ł sąd m iejsca, n a k tó ry m stnona k a to lic k a m ia ła p o b y t s ta ły lu b ty m czasow y. P rz e p isy o w łaściw ości sąd o w ej w sp ra w a c h m ałżeń sk ich z re fo rm o w ał P a w e ł V I w M otu p ro p rio C ausas m a trim o n ia le s z •1971 r. (n. IV § 1). N ow y K odeks P ra w a K an o n iczn eg o do p rz e p i
sów o w łaściw ości sąd o w ej z a w a rty c h w M otu pnoprio Causas m a trim o n ia les n a w ią z a ł ty lk o częściowo. W edług n ow ego K o d ek su w sp ra w a c h o niew ażn o ść m a łż e ń stw a je st w łaściw y:
— albo tr y b u n a ł m ie jsca z a w a rc ia m a łżeń stw a ;
— albo tr y b u n a ł m iejsca, n a k tó ry m s tro n a p o z w a n a m a p o b y t s ta ły lu b tym czasow y;
—• alb o tr y b u n a ł m iejsca, n a k tó ry m s tro n a pow odow a m a p o b y t sta ły , b y le b y obie s tro n y p rz e b y w a ły n a te ry to riu m te j sam ej K o n fe re n c ji B isk u p ó w , a w ik a riu sz sąd o w y stałeg o p o b y tu s tro n y pozw anej, p rz e słu c h a w sz y ją, w y ra z ił zgodę;
— albo w reszcie tr y b u n a ł m iejsca, n a k tó ry m fa k ty c z n ie m a być z e b ra n a w iększość śro d k ó w d ow odow ych, pod w a ru n k ie m je d n a k , że w ik a riu sz sąd o w y stałeg o p o b y tu s tro n y p o zw an ej — z a p y ta w szy ją, czy n ie m a nic p r z e c iw k o . te m u — w y ra z ił zgodę (kan. 1673).
M ów iąc o p o b y cie sta ły m lu b ty m c zaso w y m ja k o ty tu le w ła śc i w ości sąd o w ej, n a le ż y zauw ażyć, że w n o w y m K o d ek sie zostało zm ienione p o jęcie p o b y tu stałeg o i tym czasow ego. P o b y t s ta ły (do- m iciliu m ) obecn ie n a b y w a się p rzez zam ieszk a n ie w d a n e j p a ra fii lu b d iecezji z z a m ia re m p rz e b y w a n ia w n ich , jeśli nic n ie p rz e szkodzi, n a sta łe albo p rz ez fa k ty c z n e zam ieszk an ie p ięcio letn ie (kan. 102 § 1). P o b y t zaś ty m cza so w y (qu a si-d o m ic iliu m ) n a b y w a się p rzez zam ieszk an ie w d a n e j p a ra fii lu b d iecezji z z a m ia re m p rz e b y w a n ia w nich, je śli nic n ie przeszkodzi, p rz y n a jm n ie j trz y m iesiące albo p rzez fa k ty c z n e zam ieszk a n ie trzy m iesięczn e (kan. 102 § 2). K o d e k s z 1917 r. do u z y sk a n ia fak ty czn eg o p o b y tu s t a łego żąd ał z a m ieszk a n ia d ziesięcioletniego, a do u z y sk a n ia p o b y tu tym czasow ego —• z a m ie szk an ia p o n adpółrocznego.
4. P ra w o za sk a rże n ia m a łże ń stw a
P rz e d w ejściem w życie now ego K o d ek su P ra w a K anonicznego m ałżo n ek n ie m iał p ra w a z a sk a rż e n ia sw ojego m ałże ń stw a , jeśli b y ł b e z p o śre d n ią i z a w in io n ą p rz y c z y n ą jego n ie w a ż n o śc i (causa directa e t dolosa n u llita tis), w m y śl zasady: N em o a u d itu r pro- p ria m tu r p itu d in e m allegans. T a zasad a w o d n iesien iu do z a s k a r żenia m a łż e ń stw a n ie zd ała eg zam in u , p o n iew aż b y ła p rz y c z y n ą w ielu k ło p o tó w w sądzie. M ałżonek p o zb a w io n y p ra w a z a sk a rż e n ia m a łże ń stw a n a jcz ęściej n ie ponosił w ię k sz y ch k o n sek w en cji, p o n iew aż donosząc ty lk o o n iew ażn o ści sw ojego m a łżeń stw a, n ie ja k o p rz e k a z y w ał sp ra w ę w fac h o w e rę c e p ro m o to ra sp raw ied liw o ści;
94 Ks. T. Paw luk [6] k o n se k w e n c je ponosił sąd, k tó ry z tru d e m w y św ie tla ł sp ra w ę nie m a ją c b ezp o śred n ieg o k o n ta k tu z m a łżo n k iem w in n y m n ie w a ż n o ści m ałż eń stw a. P o n a d to n a s k u te k p o zb aw ien ia m ałż o n k a p ra w a za sk a rż en ia sw ojego m a łż e ń stw a , m ałżo n ek te n b y ł n ie ja k o sk a z a n y n a życie w m ałż e ń stw ie n iew aż n y m .
N ic w ięc dziw nego, że n o w y K odeks P ra w a K an o n iczn eg o u p ro ś cił z a sad y z a sk a rż e n ia m ałżeń stw a. N ie sta w ia on m ałżo n k o w i p r a g n ącem u z a sk arży ć sw o je m ałżeń stw o żad n y c h w a ru n k ó w (kan.
1674 n. 1).
O prócz m a łżo n k ó w m ałże ń stw o m oże z a sk arży ć p ro m o to r s p r a w iedliw ości. Może on to uczynić, jeśli niew ażność m a łż e ń stw a je st rozgłoszona (cu m n u llita s ia m d iv u lg a ta est), a p o n ad to m a łż e ń stw a n ie m ożna lu b n ie w y p a d a u w ażn ie (kan. 1674 n. 2).
A w ięc sam o do n iesien ie do p ro m o to ra sp raw ied liw o ści o n ie w ażności m ałżeń stw a, n a w e t połączone z m ożliw ością u d o w o d n ie n ia te j n iew ażności, n ie w y sta rczy . P o trz e b n e je st p o n a d to ro z głoszenie n iew ażn o ści m ałżeń stw a. D opóki n iew ażność n ie zostanie rozgłoszona, s p ra w a je st p rz e d m io te m zabiegów d u sz p a ste rsk ic h proboszcza lu b sp o w ied n ik a . Z ab ieg i d u sz p a ste rsk ie z m ie rz a jąc e do u w a ż n ie n ia m a łż e ń stw a i pogodzenia s tro n je st o b o w iązan y podjąć ró w n ież p ro m o to r sp raw ied liw o ści. D opiero bezskuteczność ty c h zabiegów m oże go u p o w ażn ić do w n ie sie n ia sk a rg i; c h y b a że s k ą d in ą d b y ło b y w iadom o, iż ta k ie zabiegi są n iew sk azan e .
5. S k ła d tr y b u n a łu , u rzę d n ic y są d o w i i osoby biorące u d zia ł w spraw ie
1° O ficjał są d u o trz y m a ł n o w ą n azw ę: V ica riu s iu d icia lis (kan. 1420 § 1). O ficjał są d u to w ik a riu sz sąd o w y b isk u p a d iecezjalnego. B isk u p d ie c e z jaln y m a d w ó ch w ik a riu sz y z w ład z ą zw y czajn ą: g e n e ra ln e g o w sp ra w a c h o g ólnych diecezji (zob. k a n . 475 § 1) i s ą dow ego. T ak że w iceo ficjało w i p rz y słu g u je n o w a nazw a : V ica riu s iudicialis a d iu n c tu s (kan. 1420 § 3). Z a ró w n o w ik a riu sz sądow y, ja k i pom ocniczy w ik a riu sz sądow y, je śli zechcą, m ogą n a d a l trw a ć pr;zy doty ch czaso w ej nazw ie; n a z w y : w ik a riu sz sąd o w y i o ficjał o ra z pom ocniczy w ik a riu sz sąd o w y i w iceo ficjał, m ogą b yć u ż y w a n e zam ien n ie. W p ro w a d zając n o w ą n azw ę w ychodzono z zało żenia, że te rm in y „ o fic ja ł” i „ w ic eo fic jał” są zb y t ogólnikow e, n ie w y ra ż a ją isto ty u rz ę d u , n ie u k a z u ją łączności z b isk u p e m d iece zjaln y m .
2° O d stąp io n o od n a z w y iu d e x syn o d a lis i iu d e x p ro -syn o d a lis, a w je j m iejsce w p ro w ad z o n o n azw ę iu d e x dioecesanus. (kan. 1421 § 1). A w ięc b isk u p u s ta n a w ia w diecezji sędziów d iecezjaln y ch . N ow a n az w a lep ie j w y ra ż a isto tę u rzę d u .
P o p rz e d n i K o d ek s P ra w a K an o n iczn eg o stan o w ił, że sędziów d ie c e z jaln y c h m iało b yć n a jm n ie j czterech , a n a jw y ż e j d w u n a stu .
m Procesy małżeńskie 95 N ow y K o d ek s n ie o k re śla ic h liczby, o ic h liczbie d e c y d u ją p o trz e b y i m ożliw ości diecezji. M a ją oni b yć d u ch o w n y m i. Je d n a k ż e K o n fe re n c ja B isk u p ó w m oże pozw olić, ab y b isk u p i d ie c e z jaln i n a sędziów d ie c e z ja ln y c h p o w o ły w ali ta k ż e osoby św ieckie, spośród k tó ry c h — jeśli za ty m będ zie p rz e m a w ia ć konieczność — m ożna jednego po w o ły w ać do k o le g iu m sędziow skiego (kan. 1421 § 2).
M otu p ro p rio Causas m a trim o n ia le s z 1971 r. zezw alając n a u d z ia ł w k o leg iu m sęd zio w sk im osobie św ieck iej w y ra ź n ie s ta n o w iło, że m a n ią b yć v ir laicus, n a to m ia st n o w y K o d ek s n ie p o d k reśla, że m a to b yć m ężczyzna św iecki, lecz u ży w a ogólnego w y ra ż e n ia iu d ices laici.
3° P o p rz e d n i K o d ek s P ra w a K anonicznego dopuszczał n a u rz ą d oficjała, w ice o ficjała i sędziów sy n o d a ln y c h lu b p ro sy n o d a ln y c h b ieg ły ch w p ra w ie k an o n iczn y m . O becnie o b o w iązu jący K odeks każe b isk u p o w i d ie c e z jaln e m u po w o ły w ać n a u rz ę d y sędziow skie, tzn. w ik a riu sz a sądow ego, pom ocniczego w ik a riu sz a sądow ego i sę d ziów d iecezjaln y ch , ty lk o d o k to ró w lu b p rz y n a jm n ie j lic e n c ja tó w p ra w a k a n o n ic z n e g o (kan. 1420 § 4, 1421 § 3).
4 ° W ik a riu sz a sądow ego, pom ocniczego w ik a riu sz a sądow ego o raz sędziów d ie c e z jaln y c h b isk u p p o w o łu je n a czas o k re ślo n y (ad d e fin itu m tem p u s), z ty m je d n a k zastrzeżen iem , że n ie m ożna ich u su n ąć, ja k ty lk o n a p o d sta w ie p ra w n e j i p o w ażn ej p rzy czy n y . N ie m oże ich u su n ą ć z u rz ę d u a d m in is tra to r diecezji. Je d n a k ż e ze stro riy now ego b isk u p a diecezjaln eg o p o trz e b n y je st a k t k o n f ir m a c ji (kan. 1422).
5 ° S p ra w y o n iew ażn o ść m a łż e ń stw a ro z p a tru je i ro zstrzy g a, ja k d o tąd , tr y b u n a ł k o leg ialn y , złożony z trz e c h sędziów (kan. 1425 § 1 n. 1). J e d n a k ż e w ra zie konieczności, jeśli n ie m ożna u fo rm o w ać kolegium , K o n fe re n c ja B isk u p ó w m oże zezw olić, a b y b isk u p d ie c e z ja ln y ro z p a trz e n ie i ro z strz y g n ię c ie s p ra w y w p ie rw sz e j in s ta n c ji — ja k d ługo b ęd zie zach o d ziła tru d n o ść w u fo rm o w a n iu k o leg iu m — p o w ie rz y ł je d n e m u sęd ziem u d u ch o w n em u . T ry b u n a ł jednoosobow y, je śli to je st m ożliw e, p o w in ie n sk o rzy stać z pom ocy aseso ra i a u d y to ra (kan. 1425 § 4).
6° T ry b u n a ło w i k o le g ia ln e m u p o w in ien p rzew o d n iczy ć — q u a te- n u s fie r i p o te st — w ik a riu sz sąd o w y b is k u p a lu b pom ocniczy w i k a riu sz są d o w y (kan. 1426 § 2). Z w y ra ż e n ia ą u a te n u s fie r i p o test m ożna w nioskow ać, że w ra z ie p o trz e b y try b u n a ło w i k o le g ialn em u m ó g łb y p rzew o d n iczy ć z p o lecen ia b isk u p a in n y sędzia' d iecezjaln y , je d n a k ż e n ie sędzia św iecki.
7° A u d y to re m b isk u p m oże m ian o w ać osobę zarów no du ch o w n ą, ja k i św iecką. W p ra w ie n ie m a w zm ian k i, że osoba św ieck a m a być m ężczyzną. A u d y to r m a odzn aczać się d o b ry m i ob y czajam i, ro ztro p n o ścią i w ied zą (kan. 1428 § 2). J e ż e li b isk u p n a u rz ą d a u d y to ra n ie p o w o łał sp e c ja ln ie o d p o w ie d n ie j osoby, p rz e w o d n ic z ą
96 Ks, T. Paw luk [8]
cy try b u n a łu k o leg ialn eg o m oże do sp e łn ie n ia fu n k c ji a u d y to ra p o w oływ ać k tó re g o ś z sędziów try b u n a łu (zob. k an . 1428 § 1).
Z a d a n ie m a u d y to ra je st ze b fa n ie śro d k ó w d ow odow ych zgodnie z in s tr u k c ją sędziego o ra z p rz e k a z a n ie ich sędziem u. J e ś li p o le cenie sędziego tego n ie z a b ra n ia , a u d y to r m oże d ecydow ać w s p r a w ie ro d z a ju śro d k ó w dow od o w y ch i sposobu ich z e b ra n ia (kan. 1428 § 3).
8° P ro m o to re m sp raw ie d liw o ści i o b ro ń cą w ęzła b isk u p może m ian o w ać osobę d u c h o w n ą lu b św iecką, k tó ra po siad a d o k to ra t lu b lic e n c ja t z p ra w a kan o n iczn eg o (kan. 1435). J e ś li p ra w o żąd a o b e c ności p ro m o to ra sp raw ie d liw o śc i lu b o b ro ń c y w ęzła, a k ta b y ły b y n iew a żn e, g d y b y b y ły sporząd zo n e z p o m in ięciem w ezw an ia ty c h osób. Je d n a k ż e a k ta b ęd ą w ażne, choćby n ie b y li w ezw ani, jeśli sam i sta w ili się w sądzie, a p rz y n a jm n ie j p rz e d w y d a n ie m w y ro k u m ie li w g ląd w te a k ta i m ogli sp ełn ić sw oje z a d a n ie (kan. 1433).
To o s ta tn ie stw ie rd z e n ie m oże m ieć duże znaczen ie p ra k ty c z ne. S ędzia d ele g o w a n y do p rz e słu c h a n ia św ia d k a w w a ru n k a c h p a ra fia ln y c h n ie m u si w zyw ać o b ro ń c y w ęzła n a p rzesłu ch an ie. W y starczy bow iem , że p rzew o d n iczący try b u n a łu później a k ta p r z e każe o b ro ń c y do w g ląd u , a te n sp o rząd zi o d p o w ied n ie u w a g i i w n io sk i albo p rz y n a jm n ie j złoży w a k ta c h ośw iadczenie, że a k ta p rz e jrz a ł w sto so w n y m czasie.
9° Niowy K o d ek s P ra w a K an o n iczn eg o n ie w sp o m in a o w oźnym i k o m o rn ik u . Od dłuższego już czasu fu n k c je ich m ia ły c h a r a k te r ty lk o pom ocniczy, bez k tó ry c h w sąd zie m ożna się obejść. N ic n ie stoi n a przeszkodzie, a b y sp ra w ę d o ręczan ia p ism sąd o w y ch r e g ulow ało p ra w o p a rty k u la rn e .
10° U dział a d w o k a ta w sp ra w a c h m a łże ń sk ich n ie je st b ezw zg lę d n ie ko n ieczn y (zob. k an. 1481 § 3). S tro ń a m oże go dow olnie u stan o w ić; g d y b y go n ie u sta n o w iła , sędzia n ie m a obo w iązk u u s ta n a w ia ć go z u rz ę d u , ja k tnp. w sp ra w a c h k a rn y c h (zob. k an. 1481 § 2), c h y b a że u z n a jego u d ział, p o d o b n ie ja k i p ełn o m o cn ik a, za k o nieczny. S tro n a b o w iem m oże sam a d ziałać i bnonić się w s ą d zie (kan. 1481 § 1).
P ełn o m o cn icy i 'a d w o k a c i p o w in n i b yć osobam i p e łn o le tn im i, cieszącym i się d o b rą sław ą. A d w o k aci p o n ad to p o w in n i b yć k a to li k a m i, c h y b a że b isk u p pozw olił, a b y by ło in aczej, d o k to ra m i p r a w a kan o n iczn eg o b ąd ź p ra w d z iw ie b ie g ły m i w p ra w ie k a n o n ic z n y m o raz a p ro b o w a n i p rzez b isk u p a (kan. 1483).
N ow e p ra w o pro ceso w e zaleca, a b y w k a ż d y m try b u n a le , jeśli to je st m ożliw e, b y li u s ta n o w ie n i sta li p a tro n o w ie (stabiles p a tro ni), o trz y m u ją c y w ynągnodzenie od try b u n a łu , sp o śró d k tó ry c h s tro n y m ogą p o w oływ ać ad w o k a tó w i p ełnom ocników , zw łaszcza w sp ra w a c h m ałż eń sk ich (kan. 1490).
[9] Procesy małżeńskie 97 6. P rzy ję c ie sk a rg i
, Sędzia, z a n im p rz y jm ie sp ra w ę do p rz e w o d u sądow ego i ile k ro ć m a n a d z ie ję . n a p o m y śln y w y n ik , o b o w iązan y je st użyć śro d k ó w p a ste rsk ic h celem w p ły n ię c ia .na stro n y , a b y u w a ż n iły sw oje m a ł żeń stw o i n a w ią z a ły w sp ó ln o tę ży cia (kan. 1676). U p rz e d n ia b e z sk u te c z n a p ró b a p o je d n a n ia s tr o n je s t w a ru n k ie m ro z p a trz e n ia s p ra w y p rz y ję c ia s k a rg i sąd o w ej. W te n sposób zo stał p o d k re ślo n y d u sz p a ste rsk i c h a r a k te r p ra c y sędziego.
P ro c e d u ra z w ią zan a z sa m y m p rz y ję c ie m s k a rg i do p rzew o d u s ą dow ego je st obecn ie u proszczona. O p rz y ję c iu je j d e c y d u je n ie k o leg iu m sędziow skie, lecz p rz w o d n ic zący tr y b u n a łu k olegialnego. D e k re t o p rz y ję c iu lu b o d rz u c e n iu s k a rg i p o w in ien b y ć w y d a n y quam, p r im u m (kan. 1505 § 1). G d y b y sęd zia n ie w y d a ł ta k ie g o d e k r e tu w ciąg u m iesiąca, s tro n a z a in te re so w a n a m a p ra w o do i n t e r w e n c ji w te j sp raw ie . W n iesio n ą s k a rg ę n a le ż y u w ażać za p rz y ję tą do p rz e w o d u sądow ego, g d y b y sędzia w ciągu d ziesięciu d n i od po d jęc ia in te rw e n c ji p rzez stro n ę n ie p o d ją ł ż a d n ej d ecy zji w s p r a w ie s k a rg i (kan. 1506). O k res d ziesięcio d n io w y to czas ciągły, p o n iew a ż p rz e p is sta n o w i: in u tilite r lapsis d ece m d ieb u s a fa c ta i n stantia... P ierw szeg o d n ia n ie w licza się, g d y ż te rm in a quo n ie p o k ry w a się z p o cz ątk iem d n ia {zob. k a n . 203 § 1).
Z o stała z m ien io n a p ro c e d u ra o d w oław cza p rzec iw k o d e k re to w i o d rz u c a ją ce m u sk a rg ę . P rz e d w ejśc iem w życie now ego K o d ek su re k u rs od ta k ie g o d e k re tu n ależa ło w n ieść do tr y b u n a łu a p e la cyjnego. O becnie, jeśli d e k re t o d d a la ją c y s k a rg ę w y d a ł p rz e w o d n i czący k o leg iu m sędziow skiego, re k u r s n a le ż y w nieść n ie do tr y b u n a łu ap e lacy jn eg o , lecz do' k o leg iu m sędziow skiego w tr y b u n a le p ierw sz ej in s ta n c ji — w ciąg u d ziesięciu d n i m a ją c y c h c h a r a k te r czasu u żytecznego. S p ra w a o d rz u c e n ia s k a rg i m u si b yć ro z s trz y g n ię ta e x p e d itissim e (kan. 1505 § 4). O d d e k re tu k o le g iu m z a tw ie rd z a ją ce g o o d rzu cen ie s k a rg i p rzez p rzew odniczącego n ie p r z y słu g u je d alszy re k u r s do in s ta n c ji a p e la c y jn e j (zob. k a n . 1629 n. 5).
7. U stalenie p r z e d m io tu sporu
W d e k re c ie d o p u szczający m sk a rg ę do p rz e w o d u sądow ego p rz e w odniczący k o le g iu m p o w in ie n w ezw ać do z a w ią z an ia sp o ru , z a znaczając, czy w y sta rc z y p isem n ie odpow iedzieć, czy te ż n a le ż y staw ić się osobiście celem u zg o d n ie n ia fo rm u ły sp o ru (zob. k an . 1507 § 1).
S ędzia, jeśli m a k u te m u w a żn e pow ody, n ie m u si stro n ie p o zw a n ej p rzesła ć w ra z z c y ta c ją o d p isu s k a rg i; w ta k im p rz y p a d k u w y starc zy , że s k a rg a b ęd z ie u d o stę p n io n a s tro n ie p o zw an ej, g d y ta p rz y b ę d z ie do są d u n a p rz e słu c h a n ie (zob. k a n . 1508 § 2). 7 — P ra w o K a n o n iczn e
98 Ks. T. Paw luk [10] J e ż e li ż a d n a ze s tro n n ie z a żąd ała sesji d la za w ią z an ia sporu, p rz e d m io t sp o ru (fo r m u la m d u b ii v e l d u b io ru m ) u s ta la sam p rz e w o d n iczący k o le g iu m lu b sęd zia pone<ns z u rz ę d u w ciągu dziesięciu dn i, liczonych po u p ły w ie p ię tn a s tu d n i od p o w iad o m ien ia o d e k re c ie c y ta c y jn y m (kan. 1677 § 2).
F o rm u ła w ątp liw o ści, k tó rą m a rozw iązać sąd, n ie m oże z a w ie ra ć p y ta n ia o g ó lnikow ego: an c o n ste t de n u llita te m a irim o n ii in casu, lecz p o n a d to m u si w skazyw ać, z jak ieg o ty tu łu b ą d ź z ja k ic h ty tu łó w sp ra w a b ęd z ie p ro w a d z o n a (kan. 1677 § 3).
Po d ziesięciu d n ia c h od p o w iad o m ien ia o p rzed m io cie sp o ru , jeśli s tro n y n ie sp rz e c iw iły się w m iędzyczasie, p rzew o d n iczący lu b s ę dzia pon en s oso b n y m d e k re te m zarz ąd za in s tru k c ję sp ra w y (kan. 1677 § 4) czyli p o stę p o w a n ie dow odow e.
8. P o stęp o w a n ie dow o d o w e
1° W śród w stę p n y c h p rzep isó w o do w o d ach z n a jd u je się w ażne s tw ie rd z e n ie ogólne, że m ogą być dopuszczone w szelkiego ro d z a ju śro d k i dow odow e (p ro b a tio n e s c u iu slib e t g e n eris),. k tó re m ogą by ć pom ocne do w y ja śn ie n ia s p ra w y i ' są godziw e (kan. 1527 § 1).
2° N ow y p rzep is p ro ceso w y zezw ala stro n ie lu b św iad k o w i, j e żeli n ie chcą sta w ić się n a p rz e słu c h a n ie w obec sędziego, n a zło że n ie zezn ań p rz e d osobą św ieck ą w y zn aczo n ą przez sędziego. S ę dzia m ó g łb y te ż w ta k im p rz y p a d k u zażąd ać od s tro n y lu b św ia d k a o św iad czen ia złożonego w obec publiczn eg o n ę ta riu s z a lu b w i n n y sposób p ra w n y (kan. 1528).
3° Podczas p rz e słu c h a n ia stro n , św ia d k ó w i b ie g ły c h m ogą b yć obecni o b ro ń c a w ęzła, p a tro n i o raz p ro m o to r sp raw ied liw o ści, je żeli b ie rz e u d z ia ł w sp ra w ie (k an . 1678 § 1 n. 1). G d y b y je d n a k s ę d zia u w aża ł, że p rz e słu c h a n ie św iad k ó w ze w zg lęd u n a okolicz ności p o w inno, b yć ta jn e , ad w o k aci i pełn o m o cn icy n ie m o g lib y by ć obecni podczas tego p rz e słu c h a n ia (zob. k an . 1559).
T a k ja k p rz e d w ejściem w życie now ego K o d ek su , ta k i te ra z , s tr o n y m e m ogą b yć o b e c n e podczas p rz e słu c h a n ia d ru g ie j stro n y , św ia d k ó w i b ie g ły c h (kan. 1678 § 2).
4 ° N ie ty lk o o b ro ń ca w ęzła, ale ta k ż e ad w o k a ci i p ełn o m o c n ic y o raz p ro m o to r sp raw ie d liw o ści, jeśli b ie rz e u d z ia ł w sp raw ie, m ogą p rz e g lą d a ć a k ta sądow e, choćby n ie b y ły jeszcze p u b lik o w a ne, o raz d o k u m e n ty p rzed ło żo n e w sąd zie p rzez stro n ę (kan. 1678 § 1 n. 2).
5 ° Ś ro d k ie m dow o d o w y m je st n ie ty lk o sąd o w e p rz y z n a n ie stro n (confessio iudicialis), ale ta k ż e zezn a n ia s tro n (d eclarationes par- tiu m ), o cen ian e p rze z sędziego w św ie tle c a ło k sz ta łtu s p ra w y (zob. k a n . -1536)i O c en iając zez n an ia s tro n w sp ra w a c h m a łż e ń sk ic h sę d zia p o w in ien b ra ć pod u w a g ę op in ię św iad k ó w o w iary g o d n o ści
stro n , c h y b a że dow ód p e łn y w y n ik a łb y z in n y c h śro d k ó w d o w o do w y ch (kan. 1679).
6° W sp ra w a c h o n iew ażn o ść m a łż e ń stw a z ty tu łu niem o cy p łc io w ej b ąd ź w a d y zgody m ałż e ń sk ie j w y n ik łe j z c h o ro b y p sy ch ic z nej, sęd zia p o w in ie n sk o rz y sta ć z p om ocy jednego lu b w ięcej b ie głych, ch y b a że z okoliczności w y n ik a ło b y , iż je st to zbędne. W in n y c h sp ra w a c h p o w o ły w an ie b ie g ły c h je st u za leż n io n e od decyzji sędziego (zob. k an . 1574). S tro n y m ogą po w o ły w ać p r y w a tn y c h b ie głych, k tó ry c h je d n a k sędzia m u si zaap ro b o w ać (kan. 1581).
7° Od stro n zezn a jąc y c h w sp ra w a c h o niew ażn o ść m a łż e ń stw a sędzia p o w in ie n żądać złożenia p rz y się g i de v e rita te d icenda albo p rz y n a jm n ie j de v e rita te d icto ru m , c h y b a że p o w ażn a p rz y czy n a k a z a ła b y p o stąp ić inacze j (kan. 1532). To sam o d o ty czy św iad k ó w zezn ający ch w sp ra w a c h o niew ażn o ść m a łż e ń stw a (zob. k an. 1562 §
2
).8° S tro n y , o b ro ń c a w ęzła i p ro m o to r sp ra w ied liw o ści, jeśli b ie rze u d z ia ł w sp ra w ie , m ogą sęd ziem u przed ło ży ć p y ta n ia , w ed łu g k tó ry c h s tro n y b ę d ą p rz e s łu c h a n e (kan. 1533). A w ięc o b ro ń ca w ęzła n ie m a ścisłego obo w iązk u p rz y g o to w y w a n ia k o m p lek su p y ta ń d la stro n , ja k to by ło do n ie d a w n a . Z ta k ie g o u re g u lo w a n ia k w e stii ja ś n ie j w y n ik a o d p o w ied zialn o ść sędziego za w łaściw e w y św ie tle n ie sp ra w y .
9° Z m ie n io n a z o stała k o lejn o ść śro d k ó w dow odow ych. B ezp o śred n io po z e z n a n iac h s tro n je st m ow a o d o k u m en tach . T y tu ł d o ty ch czaso w y De p ro b ą tio n e p er in s tr u m e n ta za stąp io n o b a rd z ie j zro zu m iały m : De p ro b ą tio n e p e r d o cu m en ta . Z a m ia st p rz y k ła d o w ego w y liczen ia d o k u m e n tó w p u b licz n y ch , m a m y d e fin ic ję d o k u m e n tó w p u b liczn y ch . K o śc ieln y m i d o k u m e n ta m i p u b liczn y m i są te, k tó re sp o rząd ziła osoba p u b lic z n a z ra c ji sw ego u rz ę d u w K ościele, p rz y z ach o w an iu fo rm a ln o śc i p rz e p isa n y c h p rzez p raw o . Z a św iec k ie zaś d o k u m e n ty p u b lic zn e n a le ż y u w ażać te, k tó re w św ie tle p ra w a m iejscow ego za ta k ie uchodzą. W szy stk ie in n e d o k u m e n ty są p ry w a tn e (zob. k a n . 1539— 1546).
10° W c h a ra k te rz e św iad k ó w n ie p o w in n i w y stę p o w ać m a ło le tn i, k tó rz y n ie u k o ń c z y li cz te rn a steg o ro k u życia, a ta k ż e ch o rzy um ysłow o. G d y b y zaszła p o trz e b a p rz e słu c h a n ia ich, sęd zia p o w i n ie n w te j sp ra w ie w y d ać sp e cjaln y , d e k re t (kan. 1550 § 1). N ie m a św iad k ó w p o d e jrz a n y c h , są ty lk o incapaces (kan. 1550 § 2).
11° Z głoszenie św ia d k ó w pociąga za sobą obow iązek p rz e d ło ż e n ia , w czasie o k re ślo n y m p rz ez sędziego, o d p o w ied n ic h p y ta ń (arti- culos a rg u m e n to ru m ), w e d łu g k tó ry c h m a ją b y ć p rz e słu c h a n i. N ie- p rzed ło żen ie ty c h p y ta ń je st ró w n o zn aczn e ze z rez y g n o w a n iem -ze św ia d k a (kan. 1552 § 2). O b ro ń ca w ęzła n ie m a obo w iązk u p r z y g o to w an ia d la św ia d k ó w pełn eg o zestaw u p y ta ń (zob. k a n . 1561). 12° P odczas p rz e słu c h a n ia św ia d k a w olno k o rz y sta ć z m a g n e - to fo n u , je d n a k ż e p o to ty lk o , a b y po n a g ra n iu ze z n a n ie p rzep isać.
100 Ks. T. Paw luk [12]
P rz e p isa n e zezn an ie p o w in n o być, jeśli to je st m ożliw e, p o d p isan e p rzez zeznającego (kam. 1567 § 2). A w ięc sam a ta śm a m a g n e to fo n o w a n ie s ta n o w i śro d k a dow odow ego.
13° N ie w y k lu cz a się p ełnego d o w odu z zezn ań jed n eg o św ia d ka, jeśli je st on k w a lifik o w a n y alb o za jego w ia ry g o d n o ścią p rz e m a w ia ją okoliczności (kan. 1573). A w ięc s tra c iła n a sw ej ostrości d o ty ch czaso w a zasad a: U nus te stis n u llu s testis.
9. N ie sta w ie n ie się s tro n y p o zw an ej
N ow e p ra w o pro ceso w e n ie n a z y w a s tro n y p o zw an ej, k tó ra n ie re a g u je n a cy tację, o p o rn ą (c o n tu m a x ), lecz po p ro s tu n ie o b e c n ą (ab sen s). O d p o w ied n i ro zd ział w p o p rz e d n im K o d e k sie b y ł z a ty tu ło w a n y De co n tu m a cia , w niowym zaś ■— De p a rtib u s non co m p a ren tib u s.
W zw iązk u z pow yższym sędzia w y d a je d e k re t o n ie sta w ie n iu się s tro n y w sądzie, a n ie o jej oporze p ra w u , i zarz ą d za p r o w ad z e n ie s p ra w y aż do w y d a n ia ostatecznego w y ro k u (kan. 1592 § 1). P rz e d w y d a n ie m ta k ie g o d e k re tu sędzia p o w in ien b y ć p rz e k o n a n y , że c y ta c ja w czasie u ż y te c z n y m d o ta rła do s tro n y p o zw a nej. N a ta k ie p rz e k o n a n ie m oże w p ły n ą ć p o n o w n a c y ta c ja (kan. 1592 § 2).
S tro n a pozw an a, choćby n ie sta w iła się w sąd zie i n ie u d z ie liła odpo w ied zi p rz e d zam k n ię c iem p o stę p o w a n ia dow odow ego, m oże sk o rz y sta ć ze śro d k ó w odw oław czych p rzec iw k o w y ro k o w i. M oże w nieść sk a rg ę o niew aż n o ść w y ro k u , jeśli u d o w o d n i, że n a s k u te k p ra w n e j p rzeszk o d y i b ez w ła sn e j w in y n ie z ja w iła się w sądzie (kan. 1593 § 2).
10. P u b lik a c ja a k t
W p o p rz e d n im K o d ek sie P ra w a K an o n iczn eg o o d p o w ied n i ro z d z ia ł tr a k tu ją c y o ogłoszeniu a k t są d o w y ch b y ł z a ty tu ło w a n y De p rocessus p u b lica tio n e, w n o w y m n a to m ia s t — De a c to ru m p u b li- catione. N ow e w y ra ż e n ie ja śn ie j o d d aje tre ść czynności sądow ej.
N ow e p ra w o pro ceso w e p o d k re śla , że z e b ra n y m a te ria ł dow odow y będ zie n iew aż n y , je śli sęd zia n ie p rze d ło ży do w g lą d u stro n o m i ich ad w o k a to m a k t d o tą d im n ie zn an y ch . J e d n a k ż e w sp ra w a c h do ty cz ący ch d o b ra p u blicznego, a b y u n ik n ą ć b a rd z o w ie lk ic h n ie bezp ieczeń stw , sęd zia m oże zarządzić, że ja k iś a k t n ie b ęd zie n ik o m u u d o stę p n io n y (kan. 1598 § 1).
G d y b y w w y n ik u ogłoszenia a k t s tro n y zgłosiły w n io sk i o u z u p e łn ie n ie dow odów i w n io sk i te z o stały p rz y ję te , a ś ro d k i dow o d o w e z e b ran e, p o trz e b n y b y łb y n o w y d e k re t o p u b lik a c ji ak t, c h y b a że sęd zia u z n a łb y go za zb ęd n y (kan. 1598 § 2); m oże b o w ie m o k a zać się, że u z u p e łn io n y m a te ria ł d ow odow y n ie w nosi n ic now ego.
11. Z a m k n ię c ie p o stęp o w a n ia d ow odow ego
P o za m k n ię c iu p o stę p o w a n ia dow odow ego {post co n clu sio n em in causa), jeśli zachodzi p o w a ż n y pow ód i n ie g rozi n ie b e z p ie czeństw o p o d stę p u i n am o w y , w o ln o p o n o w n ie p rz e słu c h a ć ś w ia d kó w lu b pow ołać n o w y ch , a ta k ż e dopuścić in n e ś ro d k i dow odow e. N ow y m a te ria ł d o w odow y p o w in ie n b y ć ogłoszony (zob. k an . 1600).
12. D y s k u s ja n a d sp ra w ą
D y sk u sja n a d s p ra w ą (discussio causae) o b e jm u je w y m ia n ę g ło sów o b ro ń czy ch p o m ięd zy stro n a m i o ra z p o m ięd zy o b ro ń c ą w ęzła i stro n a m i, a n ie k ie d y ta k ż e u s tn ą w y m ia n ą poglądów . ■
G łosy obrończe (d e fe n sio n e s) i u w a g i p rz e d w y ro k o w e (anim ad- versiones) z zasad y p o w in n y być sp o rząd zo n e n a piśm ie. D opuszcza się je d n a k u s tn ą d y sk u sję w obec try b u n a łu , jeśli zgodzą się n a n ią stro n y , a sęd zia je st p rz e k o n a n y , że d o stateczn ie z a stą p i ona d y sk u sję p ise m n ą (kan. 1602 § 1).
J e ś li d y sk u sja n a d s p ra w ą b y ła ty lk o pisem na, sęd zia m oże p o zw olić n a u m ia rk o w a n ą d y sp u tę u s tn ą w obec tr y b u n a łu celem w y ja śn ie n ia n ie k tó ry c h k w e stii (kan. 1604 § 2). W ted y n o ta riu sz za p ro to k o łu je ty lk o to, co poleci sędzia (kan. 1605).
13. W y r o k
S tro n y m ogą zrezy g n o w ać z głosów obrończych. M ogą te ż zdać się n a w iedzę i su m ien ie sędziego, czyli n a jego sp raw ied liw o ść. J e d y n ie o b ro ń cy w ęzła p raw o n ie z w a ln ia od p rz e d ło żen ia u w a g p rz e d w y ro k o w y c h . D latego tr y b u n a ł p rz y s tę p u ją c do w y ro k o w a n ia m u si m ieć u w a g i p rz e d w y ro k o w e o b ro ń cy w ęzła (kan. 1606).
N a sesji w y ro k o w e j sędzia, k tó ry m a z d an ie o d m ien n e od p ozo sta ły c h członków k o le g iu m i n ie chce teg o z d a n ia zm ienić, m oże zażądać, a b y jeg o w n io sk i (conclusiones) z o sta ły p rz e sła n e do in s ta n c ji a p e la c y jn e j (kan. 1609 § 4). N ie chodzi t u o zw y k łe z a m a n ife sto w a n ie , że się in acz ej m yśli, lecz o zw ró cen ie u w a g i tr y b u n a łu ap e la c y jn eg o n a a rg u m e n ty , k tó ry c h n ie p o w in n o się lek cew aży ć p rz y ro z strz y g a n iu s p ra w y .
W y ro k n a p is a n y p rz e z sędziego p o n e n sa p o d leg a a p ro b a c ie p o szczególnych sędziów : s e n te n tia d ein sin g u lo ru m iu d ic u m su b icien - da est a p p ro b a tio n i (kan. 1610 § 2). A w ięc w y ro k p rz e d p o d p i san iem p o w in ie n b y ć p rz e jrz a n y p rzez w sz y stk ic h sędziów w c h o d zący ch w s k ła d k olegium .
S p o rz ąd ze n ie w y ro k u n a piśm ie n ie p ow inno tr w a ć d łu żej niż m iesiąc, licząc od d n ia ro z strz y g n ię c ia sp ra w y , ch y b a że tr y b u n a ł k o le g ia ln y z w aż n y c h p rz y c z y n u sta n o w i d łu ższy te rm in (kan. 1610 § 3).
102 Ks. T. Paw luk [14]
W y ro k sp o rząd zo n y n a piśm ie p o w in ien b y ć ja k n a jsz y b c ie j o p u b lik o w a n y . O g łaszając w y ro k trz e b a s tro n y p o in fo rm o w a ć o p r z y słu g u ją c y c h śro d k a c h odw oław czych. W y ro k p rz e d o p u b lik o w a n ie m n ie m a znaczenia, chociażby jego część d y sp o z y c y jn a za zgodą sędziego zo stała p o d a n a do w iadom ości s tro n (kan. 1614).
P u b lik a c ja w y ro k u m oże odbyć się w d w o ja k i sposób: albo p o p rze z w rę czen ie stro n o m lu b ich p ełn o m o cn ik o m o d p isu w y ro k u , albo p o p rzez p rz e sła n ie tegoż o d p isu stro n o m lu b ich p ełn o m o c n ik o m d ro g ą pocztow ą (kan. 1615).
N ow ością jest, że w y ro k o rz e k a ją c y niew ażn o ść m a łż e ń stw a m u si zaw iera ć ta k ż e p rz y p o m n ie n ie o o b o w iąz k ach m o ra ln y c h , a n a w e t cy w iln y ch , je śli ta k ie są, w obec d ru g ie j s tro n y i dzieci (kan. 1689).
S p ra w a w p ie rw sz e j in s ta n c ji p o w in n a b yć ro z strz y g n ię ta n a j pó ź n iej w ciągu ro k u , n a to m ia st w in s ta n c ji a p e la c y jn e j — n a j p ó ź n ie j w ciągu sześciu m iesiący (kan. 1453).
14. A p e la cja
W yrok, k tó ry po ra z p ie rw sz y o rz e k a niew ażność m a łż e ń stw a ,, p o w in ie n b y ć w cią g u d w u d z ie stu d n i od ogłoszenia z u rz ę d u p rz e sła n y do tr y b u n a łu a p e lac y jn eg o w ra z z a p e la c jam i, jeżeli w p ły n ę ły , i in n y m i a k ta m i sąd o w y m i (kan. 1682 § 1). A w ięc o b ro ń c a w ę zła o b ec n ie n ie m a ścisłego o b o w iązk u w n ie sie n ia a p e la c ji n a w e t od p ierw szeg o w y ro k u o rzek ająceg o n iew ażn o ść m a ł żeń stw a, p o n iew aż try b u n a ł, k tó ry po ra z p ie rw sz y o rzek ł n ie w a ż ność m a łż e ń stw a , m u si z u rz ę d u sk iero w ać w y ro k do in s ta n c ji a p e la c y jn e j.
J e ś li w y ro k o rz e k a ją c y niew ażność m a łż e ń stw a z a p a d ł w p ie r w szej in sta n c ji, d ru g a in s ta n c ja rozw aży w szy u w a g i sw ojego o b ro ń cy w ęzła i e w e n tu a ln e u w a g i stro n , sw oim d e k re te m w y ro k p ie r w szej in s ta n c ji albo o statecz n ie z a tw ierd za, albo sk ie ro w u je sp ra w ę do ro z p a trz e n ia w d ro d ze zw y czajn eg o p ro cesu (kan. 1682 § 2).
G d y b y ap e la c ję od w y ro k u n e g a ty w n eg o chciała w nieść s tro n a pow odow a, m u si p o ddać się o g ó ln y m ry g o ro m procesow ym . P o w in n a o na zgłosić a p e la c ję w obec sędziego a quo w ciągu p ię tn a s tu d n i od o trz y m a n ia w iadom ości o ogłoszeniu w y ro k u , a w c ią g u d w u d z ie stu d n i od zgłoszenia a p e la c ji p o p rzeć ją w try b u n a le a p e la c y jn y m , c h y b a że sędzia a quo zgodzi się n a te rm in dłuższy (kan. 1630 § 1, 1633).
P rz e d m io te m sp o ru w, d ru g ie j in s ta n c ji je st ty lk o to, czy w y ro k p ie rw sz e j in s ta n c ji z a tw ie rd z ić czy zm ienić. G d y b y je d n a k w in s ta n c ji a p e la c y jn e j w y n ik n ą ł n o w y ty tu ł n ie w a ż n o śc i m ałżeń stw a, in s ta n c ja ta m oże te n ty tu ł p rz y ją ć i sp ra w ę osądzić jak o p ierw sza in s ta n c ja (kan. 1639 § 1, 1683). B ezp o śred n io po u s ta le n iu p rz e d m io tu sp o ru — p o n iew aż w in s ta n c ji a p e la c y jn e j z z asad y n ie
[15] Procesy małżeńskie 103 zb ie ra się now ego m a te ria łu dow odow ego (kan. 1639 § 2) — m a m iejsce d y sk u sja n a d s p ra w ą (kan. 1640).
S k o ro ty lk o w y ro k o rz e k a ją c y n ie w a żn o ść m a łż e ń stw a zo stan ie w in s ta n c ji a p e la c y jn e j p o tw ie rd z o n y d e k re te m lu b d ru g im w y ro k iem , stro n y , k tó ry c h m a łżeń stw o zostało u z n a n e ’ za n iew a żn ie za w a rte , m ogą zaw rzeć now e zw iązk i m ałżeń sk ie, c h y b a że w y ro k z a w ie ra łb y zak az z a w ie ra n ia m a łż e ń stw a (kan. 1684 § 1). A w ięc d a w n y p rz e p is o konieczności o d czek a n ia d ziesięciu d n i od d n ia ogłoszenia w y ro k u n ie obow iązuje.
M im o iż z a p a d ła d u p le x s e n te n tia co n fo rm is w olno stro n ie w k a żd y m czasie (q u o v is tem p o re) zw rócić się do tr y b u n a łu a p e la cyjnego o zm ianę w y ro k u , jeśli m a n o w e i p o w ażn e dow ody lu b a rg u m e n ty , k tó re trz e b a p rze d ło ży ć w ciąg u trz y d z ie stu d n i od zgłoszenia odw o łan ia. W ta k im ra z ie tr y b u n a ł a p e la c y jn y p o w in ien w ciągu m iesiąc a od złożenia n o w y ch dow odów i a rg u m e n tó w d e k re te m postanow ić, czy sp ra w ę n a le ż y w znow ić (n o v a causae p ro - p o sitio ) czy n ie (kan. 1644 § 1).
15. Proces d o k u m e n ta ln y
D o tychczasow y pro ces su m a ry c z n y o n iew ażn o ść m a łż e ń stw a (pro cessus sû m m a riu s, in casibus ex c e p tis, in casibus specialibus) w n o w y m K o d ek sie P ra w a K anonicznego o trz y m a ł n a z w ę p ro cesu d o k u m e n ta ln e g o (p rocessus d o cum entalis).
P ro ce s d o k u m e n ta ln y z u rz ę d u p rz e p ro w a d z a w ik a riu sz sąd o w y lu b w y zn aczo n y p rz e z e ń sędzia, p rz y u d z ia le o b ro ń cy w ęzła (kan. 1686). A w ięc n a p rz e p ro w a d z e n ie p ro cesu d o k u m e n ta ln e g o inie je st p o trz e b n e sp e c ja ln e pozw olenie o rd y n a riu sz a m iejscow ego.
N ow e p ra w o p rocesow e n ie w ylicza szczegółow o p rz y p a d k ó w p o s tę p o w a n ia d o k u m e n ta ln e g o , ja k to czynił K o d ek s p o p rzed n i, lecz fo rm u łu je og ó ln ą zasadę, że je st ono dopuszczalne, jeżeli z p e w nego i a u te n ty c z n eg o d o k u m e n tu , k tó re g o n ie m ożna podw ażyć i p rzeciw k o k tó re m u nie m ożna w nieść za rz u tu , m ożna w y k azać istn ie n ie p rzeszk o d y r o z r y w a ją c e j. b ąd ź n ie zach o w an ie k an o n iczn ej fo rm y z a w a rc ia m a łż e ń stw a , b ą d ź też w ad liw o ść p e łn o m o cn ictw a do z a w a rc ia u m o w y m a łżeń sk iej. P o d o b n ą zasadę zaw ierało M otu p ro p rio Causas m a trim o n ia le s z 1971 r. (n. X).
II. S p ra w y o se p a ra c ję
S e p a ra c ja (separatio, d iv o r tiu m s e m ip le n u m ) to z e rw a n ie w sp ó l n o ty m a łż e ń sk ie j b ez p ra w a w stę p o w a n ia przez s tro n y w n o w y zw iązek m ałżeń sk i. T y lk o p ra w e m o k reślo n a p rz y c z y n a (causa lé gitim a) m oże zw olnić m ałż o n k a od o b o w ią z k u u trz y m y w a n ia w sp ó l n o ty m a łżeń sk iej, czyli spow odow ać se p a ra c ję (kan. 1151). S e p a ra c ja m a łżo n k ó w m oże b yć w ieczysta, jeśli je st p o d ję ta do k o ń
104 Ks. T. Paw luk [16] ca ży cia m ałżo n k ó w , alb o czasow a, je śli zo stała w p ro w a d z o n a n a p ew ie n , m n ie j lu b w ięcej o k re ślo n y czas.
S e p a ra c ja w ieczy sta m oże n a s tą p ić ty lk o n a s k u te k cudzo łó stw a w sp ó łm ałżo n k a. M ałżo n ek n ie w in n y m oże n a zaw sze z erw ać w sp ó l n o tę m ałżeńską^ jeśli cudzołóstw o w sp ó łm ałżo n k a je st rzeczy w iste, p o p ełn io n e św iad o m ie i d o b ro w o ln ie o raz m o ra ln ie p ew n e . Z p ra w a z e rw a n ia w sp ó ln o ty m a łżo n ek n ie w in n y n ie m u si sk o rzy stać. P r a w o d aw ca k o ścieln y ta k ie g o m ałż o n k a u siln ie zachęca, a b y k ie ru ją c się m iłością c h rz e śc ijań s k ą i d o b re m ro d z in y p rz e b a c zy ł d ru g ie j stro n ie i n ie z ry w a ł w spólnego życia (kan. 1152 § 1).
W ieczysta se p a ra c ja m ałżo n k ó w p o w in n a b yć s tw ie rd z o n a d e k r e te m b is k u p a die cez jaln eg o lu b w y ro k ie m są d u kościelnego, ch y b a że p ra w o p a r ty k u la r n e sta n o w i in ac zej (zob. k an . 1692 § 1). Je ż e li je d n a k pow ód se p a ra c ji je st p ew n y , a czas n ag li, s tro n a n ie w in n a m oże ze rw ać w sp ó ln e pożycie m a łżeń sk ie sam odzielnie. W ty m d ru g im p rz y p a d k u m a łż o n e k n ie w in n y p o w in ie n w ciąg u sześciu m iesięcy w nieść sp ra w ę o se p a ra c ję do k o m p e te n tn e j w ła d z y k o ścieln ej. W ładza ta, w ziąw szy pod u w a g ę w szy stk ie okoliczności, p o w in n a rozw ażyć, czy m ałż o n e k n ie w in n y n ie m ó g łb y d a ro w a ć i zan iech ać w ieczy stej s e p a ra c ji (kan. 1151 § 3).
P rz y c z y n ą u p o w a ż n ia ją c ą do z e rw a n ia pożycia m a łżeń sk ieg o n a p e w ie n czas m oże b y ć albo n a ra ż e n ie d ru g ie g o m ałżo n k a lu b p o to m stw a n a w ie lk ie nieb ezp ieczeń stw o d u szy lu b ciała, albo ta k ie za ch o w an ie się w sp ó łm ałżo n k a, że życie w sp ó ln e s ta je się n ie z w y k le ciężkie. W ta k ic h p rz y p a d k a c h s tro n a n ie w in n a m oże odejść po w y d a n iu d e k re tu p rz e z o rd y n a riu s z a m iejscow ego, a n a w e t, jeśli n ieb ezp ieczeń stw o n ag li, w ła sn ą p o w ag ą (kan. 1153 § 1). G d y b y p rz y c z y n a s e p a ra c ji u sta ła , w sp ó ln e pożycie m a łżo n k ó w p o w in n o b y ć w znow ione, c h y b a że w ład ża k o śc ieln a p o sta n o w iła in aczej (kan. 1153 § 2).
P o u sta n o w ie n iu se p a ra c ji m ałżo n k ó w n a le ż y o d p o w ied n io z a troszczyć się o n a le ż n e p o to m stw u u trz y m a n ie i w y c h o w a n ie (kan. 1154). D e k re t o rd y n a riu s z a m iejscow ego lu b w y ro k są d o w y p o w i n ie n tę sp ra w ę określić.
N ow e p ra w o p ro ceso w e stan o w i, że b isk u p d ie c e z jaln y m iejsca z a m ieszk an ia stro n m oże zezw olić, a b y sp ra w ę se p a ra c ji m a łż o n k ó w z w iązan y ch ślu b e m k o ś c ie ln y m . ro z p a trz y ł sąd św iecki. J e s t to u z asa d n io n e zw łaszcza tam , gdzie d e cy zja k o ście ln a w sp ra w ie s e p a ra c ji n ie pociąga za sobą s k u tk ó w c y w iln y c h (zob. k an . 1692 §' 2 - 3 ) .
W s p ra w a c h o se p a ra c ję m a ją zasto so w an ie te sa m e ty tu ły w ła ściw ości sąd o w ej, co i w sp ra w a c h o n iew ażn o ść m a łż e ń stw a (kan. 1694). T ry b u n a ł d ru g ie j in s ta n c ji m oże zastosow ać sk ró co n e p o stę p o w an ie a p e la c y jn e, p o d o b n ie ja k w sp ra w a c h o n iew ażn o ść m a ł żeń stw a (kan. 1693 § 2). S p ra w y o se p a ra c ję to sp ra w y , k tó re
do-[17] Procesy małżeńskie 105 .ty c z ą d o b ra p ublicznego, d late g o p o w in ie n w n ic h u czestniczyć po
m y śli k a n . 1433 p ro m o to r sp raw ied liw o ści (kan. 1696).
S p ra w y o se p a ra c ję m ogą b yć ro z p a try w a n e w e d łu g p ro c e d u ry p rz e w id z ia n ej d la u stn e g o p ro cesu sp o rn eg o (zob. k an. 1656— 1670), ch y b a że s tro n a lu b p ro m o to r sp ra w ie d liw o śc i za ż ą d alib y z w y c z a j nego p ro ce su sp o rn eg o (kan. 1693 § 1).
Sędzia, z an im p rz y jm ie sp ra w ę o se p a ra c ję, je st o b o w iązan y użyć śro d k ó w p a ste rsk ic h , a b y s tro n y skłonić do pogodzenia się i n a w ią z a n ia w sp ó ln o ty (kam. 1695).
III. Proces o dyspensę od m ałżeństw a nie dopełnionego.
W łaściw y m p rz e ło ż o n y m do p rz y ję c ia p ro śb y o u d z ie le n ie d y s p e n sy p a p ie sk ie j od m a łż e ń stw a n ie d o pełnionego je st b isk u p d ie ce z ja ln y stałeg o lu b ty m czasow ego m iejsca p o b y tu m ałżo n k a p r o szącego. T en że b isk u p , jeśli p ro ś b a m a p o d sta w y p ra w n e , zarząd za in s tru k c ję p ro c e su (kan. 1699 § 1). P rz e c iw k o d e k re to w i o d rz u c a jącem u p ro śb ę stro n ie p ro szącej p rz y s łu g u je re k u rs do S to licy A p o sto lsk ie j (kam. 1699 § 3).
In s tru k c ję p ro ce só w o d y sp e n sę od m a łż e ń stw a n ie d o p e łn io n e go b isk u p zleca n a sta łe lu b w poszczególnych p rz y p a d k a c h tr y b u n a ło w i sw o jej lu b obcej d iecezji albo o d p o w ied n iem u k a p ła n o w i (kan. 1700 § 1).
W pro cesie o d y sp en sę od m a łż e ń stw a mie d o p ełnionego n ie m ogą w y stęp o w ać p ełn o m o cn icy i adw okaci. J e d n a k ż e w p r z y p a d k a c h tru d n ie js z y c h b isk u p m oże pozw olić, a b y s tro n y k o rz y s ta ły z pom ocy b ieg łeg o w p ra w ie (k an . 1701 § 2).
Sędzia in s tr u k to r n ie p u b lik u je ak t. M oże je d n a k ro z tro p n ie p o in fo rm o w ać s tro n ę , o z e b ra n y c h ś ro d k a c h dow odow ych; m oże też dać do w g lą d u ja k iś d o k u m e n t (zob. k an . 1703).
In s tr u k to r, po zak o ń czen iu in s tru k c ji procesu, w szy stk ie a k ta , w ra z z o d p o w ied n ią re la c ją , p rz e k a z u je b isk u p o w i. B isk u p z k o lei sporządza w o tu m p ro rei v e r ita te w odm iesieniu do fa k tu n ie d o p e łn ie n ia m a łż e ń stw a , słu szn ej p rz y c z y n y d y sp e n sy i konieczności łask i (kan. 1704 § 1). Do S to licy A p o sto lsk iej b isk u p p rz e sy ła w sz y stk ie a k ta w ra z ze sw oim w o tu m i u w a g a m i o b ro ń c y w ęzła (kan. 1705 § 1).
G d y b y S to lica A p o sto lsk a orzek ła, iż f a k t n ie d o p e łn ie n ia m a ł żeń stw a n ie zo stał u d o w o d n io n y , b ie g ły w p ra w ie , k tó reg o p o w o łała s tro n a po m y śli k a n . 1701 § 2, m oże w sied zib ie są d u p r z e j rzeć a k ta p ro cesu , z w y ją tk ie m wiotum b isk u p a , w ty m celu, a b y rozw ażyć m ożliw ość u z u p e łn ie n ia m a te ria łu dow odow ego i p o n o w nego w n ie sie n ia p ro śb y (kam. 1705 § 3).
S p ra w a o d y sp en sę od m a łż e ń stw a n ie d o p ełnionego m oże n ie k ie d y w y n ik n ą ć ze s p ra w y o nie w aż n o ść m a łż eń stw a. N ow y K o
106 Ks. T. Paw luk [18] d ek s z a w ie ra ogólną zasadę: g d y b y in s tr u k c ja p ro c e su w y k azała, że d a n e m ałżeń stw o p ra w d o p o d o b n ie n ie zostało d o p ełn io n e, t r y b u n a ł za zgodą stro n m oże zaw iesić sp ra w ę o n iew ażn o ść m a ł żeń stw a, a a k ta — u zu p e łn iw sz y p o stęp o w an ie dow odow e zgodnie z w y m o g am i s ta w ia n y m i sp ra w o m o n ie d o p e łn ie n ie m a łż e ń stw a — w ra z z p ro śb ą s tro n y lu b s tro n o raz w o tu m tr y b u n a łu i b isk u p a p rzesłać do S to licy A p o stb lsk iej (kam. 16§1).
W ty m m ie jsc u n a le ż y zauw ażyć, iż zm ienione zostało pojęcie m a łż e ń stw a n ie dopełnionego. Do n ie d a w n a jeszcze uczono, że do d o p ełn ie n ia m a łż e ń stw a w y sta rc z y z a istn ie n ie fizy czn y ch e le m e n tó w a k tu płcio w eg o 4. N ow y K odeks P ra w a K anonicznego stan o w i, że m ałżeń stw o je s t d o p ełn io n e (m a trim o n iu m r a tu m e t co n su m m a - tu m ), jeśli m ałżo n k o w ie m o d o h u m a n o , czyli n a sposób a k tu lu d z kiego, d o p ełn ili je fizy czn y m pożyciem , zm ie rz a jąc y m do zro d zen ia p o to m stw a (zob. k an . 1061 § 1). N ie u le g a w ięc w ątp liw o ści, że m ałżeń stw o ,jest n ie d o p ełn io n e w zn aczen iu k an o n iczn y m , jeśli np. żona, m im o stanow czego oporu, zo stała przez m ęża zm uszona do a k tu m ałżeń sk ieg o p rz y u ży ciu siły fizycznej.
IV . P ro c e s o d o m n ie m a n ą śm ierć w sp ó łm ałżo n k a
Je ż e li śm ierci w sp ó łm a łżo n k a n ie m ożna u dow odnić n a p o d staw ie a u te n ty c z n eg o d o k u m e n tu k ościelnego lu b cyw ilnego, m ałżo n k a p ra g n ąceg o zaw rzeć n o w y zw iązek m a łż e ń sk i m ożna u w aż ać za w olnego od p rzeszk o d y w ęzła m ałżeń sk ieg o d o p iero p o u z y sk a n iu od b isk u p a d iecezjaln eg o o rzeczenia d o m n iem an ej śm ie rci w sp ó ł m ałżo n k a zag in io n eg o (kan. 1707 § 1).
O rzeczenie o d o m n iem a n ej śm ierci (declaratio de m o rte p ra e- su m p ta ) w y d a je b isk u p d iecezjaln y , m a ją c pew ność m o ra ln ą co do śm ierci zaginionego m ałżo n k a. Do w y d a n ia ta k ieg o orzeczen ia n ie w y sta rc z a sam a nieobecność m ałżo n k a, choćby b a rd z o d łu g a. P e w ność m o ra ln ą b isk u p m oże zdobyć po p rz e p ro w a d ze n iu sto so w nego dochodzenia, n a p o d staw ie zeznań św iadków , p u b lic z n e j w ie ści i po sżlak (kan. 1707 § 2).' W p rz y p a d k a c h w ą tp liw y c h i t r u d n y c h b isk u p p o w in ie n sp ra w ę p rz e d sta w ić S to licy A p o sto lsk iej (kan. 1707 § 3).
K o d ek s P ra w a K an o n iczn eg o z 1917 r. w ż a d n y m z k an o n ó w nie za jm o w a ł się w p ro st p ro cesem o d o m n ie m a n ą śm ierć w sp ó ł m ałżo n k a. P o d sta w p ra w n y c h do p ro w a d z e n ia tak ieg o p ro c esu do s ta rc z a ła I n s tru k c ja M a trim o n ii v in cu lo K o n g re g a c ji Św . O ficju m z d n ia 13 m a ja 1868 r. 5
4 Zob. F. M. C a p p e 11 o, Tractatus canonico-moralis de sacramentis, vol. V. De matrimonio, Romae 19617, s. 356—357.
