Dagmara Drewniak
W czerwieni i bieli – dialog
transkulturowy i transkontynentalny
TransCanadianaPolish Journal of Canadian Studies/Revue Polonaise d’Etudes Canadiennes Essays in Red and White/Essais en rouge et blanc
2008/1, 246 stron
Krzysztof Jarosz, Agnieszka Rzepa (redaktorzy naczelni)
Anna Branach-Kallas, Agnieszka Rzepa, Eugenia Sojka (redaktorzy odpowiedzialni za numer)
Katowice: Agencja Artystyczna PARA
Polskie Towarzystwo BadaĔ Kanadyjskich po kilku latach przygotowaĔ zdecydowaáo siĊ na rozpoczĊcie wydawania regularnego periodyku bĊdącego Ğwiadectwem rozwijających siĊ ciągle studiów kanadyjskich w Polsce jak rów-nieĪ upamiĊtnieniem dziesiątej rocznicy powstania Towarzystwa. Do rąk czy-telnika tra¿ á imponujący, piĊknie wydany tom esejów dedykowany pamiĊci zmaráej w 2006 roku Prof. Nancy Burke, poetki, naukowca, animatorki badaĔ kanadyjskich w Polsce i twórcy Centrum BadaĔ Kanadyjskich na Uniwersy-tecie Warszawskim, a takĪe inicjatorki powstania Towarzystwa. To dziĊki jej pasji propagowania tematyki kanadyjskiej, wielu autorów tego tomu poĞwiĊci-áo swe Īycie naukowe Kanadzie, jej literaturze, kulturze, historii i jĊzykom.
Ten pierwszy numer jest wyjątkowy pod wieloma wzglĊdami. Obok oczy-wistej kwestii unikalnoĞci, jaką ma w sobie pierwszy numer inicjujący seriĊ, a takĪe wspomniany hoád záoĪony Nancy Burke, znajdujemy w tym numerze znamienite grono redaktorów, przybliĪających historiĊ PTBK, a takĪe dzi-siejszy stan badaĔ kanadyjskich w Polsce, jak równieĪ rysujących niezwykle udanie grĊ kolorów TransCanadiany, znaczenie czerwieni i bieli bĊdących symbolami Kanady i Polski, doskonale teĪ oddających ten transkulturowy dialog jakim staje siĊ czasopismo pod redakcją Krzysztofa Jarosza i Agniesz-ki Rzepy, piastujących obecnie funkcjĊ prezesa i wiceprezesa PTBK. I tak TransCanadiana, ze wzglĊdu na swój charakter i związek z PTBK, oferuje oprócz sáowa wstĊpnego od Redaktorów Naczelnych takĪe artykuá wstĊpny poĞwiĊcony historii i dziaáalnoĞci PTBK, a takĪe tekst zapoznający z obecnym stanem studiów kanadyjskich w Polsce autorstwa Agnieszki Rzepy i Tomasza Soroki, jak równieĪ szkic o prof. Nancy Burke autorstwa Józefa Kwaterki. Ar-tykuá wstĊpny do pierwszego numeru, podkreĞlający transkulturowoĞü tego przedsiĊwziĊcia, piszą redaktorki Anna Branach-Kallas, Agnieszka Rzepa
i Eugenia Sojka odpowiedzialne za ten wyjątkowy numer. Wykonaáy one nie-zwykáą pracĊ áącząc i dobierając eseje do TransCanadiany w taki sposób, aby jak najpeániej oddaü specy¿ kĊ kultury kanadyjskiej i tym samym záoĪyü hoád prof. Nancy Burke. CzĊĞü eseistyczna reprezentowana jest przez zna-komite grono naukowców polskich, jak równieĪ kilku wybitnych autorów i naukowców z Kanady. MoĪna stwierdziü, Īe pierwszy numer periodyku za-pisuje stan badaĔ kanadyjskich w Polsce, zainteresowania grona kanadystów z iĞcie zegarmistrzowską precyzją jako, Īe znajdujemy tu w kaĪdym z esejów pewną, Ğmiem rzec, reprezentatywną próbkĊ fascynacji naukowych polskich badaczy. Twórcy z Kanady równieĪ piszą dla TransCanadiany o problemach im bliskich i waĪnych dla ich Īycia zawodowego i prywatnego. Tom zakoĔ-czony jest zbiorem bardzo ciekawych recenzji, poĞwiĊconych najnowszym publikacjom na temat literatury i kultury Kanady, a takĪe biuletynem PTBK, wydawanym dotąd oddzielnie, a rejestrującym najwaĪniejsze wydarzenia związane z propagowaniem tematów kanadyjskich w Polsce, krótkimi spra-wozdaniami z najwaĪniejszych konferencji, w których uczestniczyli polscy kanadyĞci jak równieĪ listą centrów studiów kanadyjskich w Polsce. Biuletyn zostaá przygotowany przez Marcina Gabrysia i Tomasza SorokĊ.
W dziale esejów znajdujemy ciekawe analizy dzieá literackich róĪnych autorów od ikony anglojĊzycznej literatury kanadyjskiej Margaret Atwo-od, poprzez Michaela Ondaatje, Carol Shields, Alice Munro, Nancy Burke, Douglasa Glogera, Marian Engel, Roberta Lalonde’a, Janice Kulyk Keefer, Dionne Brand, Émile Oliviera i innych pisarzy Quebecu po pisarzy francu-skojĊzycznych z Karaibów. WiĊkszoĞü artykuáów poĞwiĊcona jest studiom literaturoznawczym, pojawia siĊ jednak takĪe tekst jĊzykoznawczy zajmu-jący siĊ problemem kontaminacji jĊzyka francuskiego Quebecu przez jĊzyk angielski autorstwa Renaty JarzĊbowskiej-Sadkowskiej.
Pisarstwo Margaret Atwood, najpopularniejszej chyba kanadyjskiej au-torki w Polsce, analizowane jest w aspekcie porównawczym z powieĞcią Ca-rol Shields przez EwĊ Urbaniak-Rybicką. Urbaniak-Rybicka lokuje powieĞü Atwood ĝlepy zabójca1 i Zagadka wiecznego pióra Shields w ramach
post-modernistycznej polifonii i wieloĞci toĪsamoĞci, a takĪe wpisuje te ksiąĪki w Borgesowską koncepcjĊ ‘ja’, rozczepionego na ‘ja’ pisarza, twórcy tekstu,
scriptora. RównieĪ Joanna TrzcieliĔska podejmuje analizĊ kilku
najpopular-niejszych powieĞci Atwood takich jak OpowieĞü podrĊcznej, Kocie oko, Pani
wyrocznia czy jednej z najnowszych Oryks i derkacz pod kątem dojrzaáych
i starzejących siĊ postaci kobiecych, przywoáując mityczne i baĞniowe po-staci czarownic, wiedĨm czy dobrych wróĪek. TrzcieliĔska pokazuje w jaki sposób Atwood wpisuje siĊ w ponowoczesną tendencjĊ mieszania kultury wysokiej z niską, przepisywania starych mitów i czerpania z tradycyjnych
motywów. Dorota Filipczak w swym eseju o poezji Nancy Burke powoáuje siĊ takĪe na Margaret Atwood, wpisując poezjĊ Burke w kontekst zbioru po-ezji Margaret Atwood pt.: Journals of Susanna Moodie i opowiadania Alice Munro pt. „Meneseteung” ze zbioru Friend of My Youth. Mimo odlegáoĞci i rozbieĪnoĞci doĞwiadczeĔ opisywanych przez Atwood i Munro, Filipczak bardzo interesująco porównuje zapis doznaĔ i uczuü w poezji Nancy Burke do doĞwiadczeĔ kobiet pionierek i pisarek eksplorujących KanadĊ i zarazem swój umysá imigrantki.
Element typowego toposu kanadyjskiego wykorzystuje Christl Vreduyn z Kanady w swoim artykule porównującym powieĞci Douglasa Glogera Elle i Marian Engel Bear, ukazując transformacjĊ motywu niedĨwiedzia od 1976 (wydanie powieĞci Engel) do 2003 (publikacja powieĞci Glovera). Ciekawa trójpáaszczyznowa analiza dotyczy warstwy jĊzyka, relacji biaáych imigran-tów do autochtonicznych mieszkaĔców Ameryki Póánocnej, a takĪe kwestii dominacji oraz zmian pozycji patriarchatu od XVI wieku do XX wieku.
Tematy z szeroko pojĊtego zakresu doĞwiadczeĔ imigrantów a takĪe wątki postkolonialne znajdują siĊ w esejach znanych kanadyjskich pisarzy Myrny Kostash i Normana Ravvina, a takĪe w artykuáach polskich kanadystów Anny Branach-Kallas i Dagmary Drewniak. Kostash, autorka klasycznej juĪ pozycji
All of Baba’s Children, analizuje swoją literacką, ale i osobistą, drogĊ do
zro-zumienia, akceptacji i wyjĞcia poza kategoryzujące myĞlniki, które tworzy-áy wszystkie okreĞlenia jej toĪsamoĞci (np. ukraiĔsko-kanadyjska)2. Ravvin
w swym eseju powraca do podróĪy po Polsce, jakie odbyá, w poszukiwaniu swoich korzeni, peregrynując ¿ zycznie pomiĊdzy Warszawą, Radzanowem i Máawą, duchowo wĞród swych Īydowskich przodków gromadząc opowieĞci i anegdoty áączące w niezwykáy sposób nazwiska Singera, Edelmana, Laude-ra, a takĪe ksiąĪkĊ bĊdącą w pewien sposób duchowym przewodnikiem dla Ravvina, a mianowicie Everything is Illuminated (Wszystko jest iluminacją) Jonathana Safrana Foera. Anna Branach-Kallas podejmuje temat Īycia potom-ków XIX-wiecznych niewolnipotom-ków z Trynidadu i przedstawia ich egzystencjĊ w neokolonialnym, wspóáczesnym Ğwiecie Zachodu w powieĞci Dionne Brand
At the Full and Change of the Moon. Branach-Kallas poprzez krytykĊ
femi-nistyczną i elementy teorii postkolonialnej stawia powieĞü Brand na równi z wielkim dzieáem Toni Morrisom Beloved (Umiáowana), porównując sytuacjĊ ciągle marginalizowanych, czĊsto skazywanych na spoáeczny niebyt, czarnych kobiet do Īycia ich przodków w rzeczywistoĞci kolonialnej. Dagmara Drew-niak podejmuje temat historii i opowieĞci, jako dwóch nierozdzielnych i wza-jemnie przenikających siĊ koncepcji i sposobów opowiadania Ğwiata na przy-káadzie dwóch, po czĊĞci autobiogra¿ cznych tekstów, poruszających wątek powrotu do korzeni i kraju przodków: klasycznego juĪ Running in the Family
Michaela Ondaatje i Honey and Ashes Janice Kulyk Keefer. Paradoksalnie, mimo róĪnic kulturowych (Ondaatje wywodzi siĊ i wraca w swej ksiąĪce na Sri LankĊ, a Kulyk Keefer na UkrainĊ) tekstowoĞü opowieĞci i historii, utkana w pamiĊci jest niezwykle zbieĪna. Drewniak popiera swój wywód teoriami Hutcheon, Barthesa, Haydena White’a i E. Carra.
CzĊĞü francuskojĊzyczna pierwszego tomu TransCanadiany reprezento-wana jest równieĪ przez wybitne grono naukowców zajmujących siĊ literaturą i jĊzykiem francuskojĊzycznej Kanady, a takĪe Karaibów. Ten wáaĞnie ele-ment porównawczy áączący Quebec i Karaiby znajdujemy w artykule Józefa Kwaterki poĞwiĊconym problemowi mutacji pojĊcia toĪsamoĞci w wielu po-wieĞciach takich autorów jak np.: Réjean Ducharme czy Patrick Chamoiseau. Kwaterko, inspirując siĊ w swej analizie teorią Édouarda Glissanda, podejmu-je temat ksztaátowania siĊ pamiĊci zbiorowej i osobistej w Ğwiecie globaliza-cji. Kwaterko jest takĪe autorem artykuáu wspomnieniowego o Nancy Burke, z którą wspóápracowaá na Uniwersytecie Warszawskim przez wiele lat. Józef Kwaterko niezwykle celnie portretuje prof. Nancy Burke, áącząc jej duszĊ Poetki, Naukowca, przewodnika po Kanadzie, a takĪe Przyjaciela, jakim dla wielu autorów tego tomu byáa Nancy Burke.
Temat imigrantów w Kanadzie pojawia siĊ równieĪ w tekĞcie Tiny Mo-unteimné-Wojtas, która analizuje motyw dzieciĔstwa i dorastania na przy-káadzie osób z wielu róĪnych grup etnicznych w Quebecu drugiej poáowy XX wieku. Pojawia siĊ po raz kolejny u Mounteimné-Wojtas, jak i u Kwa-terki, przekonanie, Īe odtwarzając wáasną historiĊ osobistą, czáowiek przy-czynia siĊ do wspóátworzenia historii zbiorowej. Mimo rozbieĪnoĞci losów bohaterów wspominanych powieĞci, a takĪe róĪnorodnoĞci etnicznej, losy bohaterów w podobny sposób wywoáują emocje i doznania przetwarzające i tworzące na nowo kulturalną przestrzeĔ imigrantów.
Krzysztof Jarosz w swoim tekĞcie porusza kwestiĊ dychotomii literatury francuskojĊzycznej Kanady w Quebecu, polegającej na przeciwstawieniu ro-dzimych mieszkaĔców tzw. goĔcom leĞnym (le coureur de bois) i tworzeniu siĊ mitu Metysa kanadyjskiego na podstawie gáoĞnej powieĞci Roberta La-londe’a Le Dernier Été des Indiens. Piotr Sadkowski natomiast w swoim arty-kule analizuje pojĊcie nostalgii w twórczoĞci znanego pisarza pochodzącego z Haiti, Émila Oliviera. Sadkowski, odwoáując siĊ do warstwy ¿ lozo¿ cznej, reprezentowanej gáównie przez Paula Ricœura, m.in. jego O sobie samym
jako o innym, analizuje motyw powrotu do domu jako metaforyczny sposób
ukazania rozwoju Oliviera i kluczowy element jego twórczoĞci.
Ten sam element kultury Quebecu jednakĪe w aspekcie jĊzykoznawczym przedstawia w swym artykule Renata JarzĊbowska-Sadkowska, zamykając tym samym ten ‘literacki’ tom akcentem lingwistycznym, badając przykáady
kontaminacji jĊzyka francuskiego w Quebecu przez naleciaáoĞci pochodzące z angielskiego. Autorka wspomina opinie traktujące tego typu procesy lin-gwistyczne jako przykáady nowej kolonizacji zagraĪające w efekcie statuso-wi jĊzyka francuskiego. JarzĊbowska-Sadkowska podaje przykáady struktur jĊzykowych, spotykanych u takich twórców jak Marc Favreau, wskazując na zmiany zachodzące w jĊzyku francuskim Quebecu i podkreĞla czĊĞciową ak-ceptacjĊ tych procesów pojawiających siĊ w Īywym tworze, jakim jest jĊzyk.
Mimo zdecydowanej przewagi tekstów literackich, pierwszy tom Trans-Canadiany naleĪy uznaü za niezwykle waĪne wydarzenie na rynku wydaw-niczym przybliĪającym caáą kulturĊ, literaturĊ, historiĊ i jĊzyki Kanady. Tek-sty literackie, bĊdące zapisem dialogu wielokulturowoĞci i wpáywu kultur na siebie, stanowią bowiem Ğwiadectwo wielu aspektów Īycia i twórczoĞci w Kanadzie. Poprzez artykuáy traktujące o imigracji, imigrantach, ich pisar-stwie, sytuacji kobiety, tworzeniu siĊ wizji pamiĊci, toĪsamoĞci, meta¿ kcji czy dychotomii spoáeczeĔstwa kanadyjskiego, otrzymujemy pewien obraz studiów kanadystycznych wpisujących siĊ w najnowsze Ğwiatowe trendy w humanistyce. To nie tylko Ğwiadectwo rozwoju tychĪe studiów w Polsce, ale i uniwersalny i ponadczasowy gáos bĊdący elementem transkulturowego dialogu poprzez kontynenty.
Przypisy:
1 Tytuáy powieĞci i dzieá krytycznych wydanych w jĊzyku polskim podajĊ w táumacze-niu, natomiast dzieáa nieprzetáumaczone na polski i nigdy niepublikowane w Polsce pozosta-wiam w jĊzyku oryginaáu.
2 W jĊzyku angielskim bardzo czĊsto stosuje siĊ myĞlniki, w tym przypadku trudne do oddania po polsku. Kostach wspomina takie przykáady jak wyĪej wymieniony Ukrainian--Canadian, ale takĪe third-generation (w trzecim pokoleniu), English-speaking (mówiący po angielsku) czy Austro-Hungarian (Austro-wĊgierski).
