Iwona Majkowska-Kochan
Władysław Mieczysław Gedl
(1852-1901) : życie i działalność w
Towarzystwie Gimnastycznym
"Sokół" w Wadowicach
Prace Naukowe. Kultura Fizyczna 5, 25-30
2003
P R A C E N A U K O W E W y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j w C z ę s t o c h o w i e
Seria: K U L T U R A F I Z Y C Z N A z. V , 2 0 0 3
Iwon a Majko wska-Kochan
WŁADYSŁAW MIECZYSŁAW GEDL (1852 - 1901) — ŻYCIE I DZIAŁALNOŚĆ W TOWARZYSTW IE GIMNASTYCZNYM „SOKÓŁ” W WADOWICACH
S ło w a k lu c z o w e : W ł a d y s ł a w M i e c z y s ł a w G e d l, „ S o k ó ł ” , W a d o w i c e
A B S T R A C T
W ła d y sła w M ieczysław G edl (1 8 5 2 -1 9 0 1 ) — L ife an d A ctivity in the G ym n astic S ociety „ F a lc o n ” in W ad ow ice K e y w o r d s : W ł a d y s ł a w M i e c z y s ł a w G e d l, „ F a l c o n ” , W a d o w i c e B o r n in V i e n n a in. 1852, W ł. M. G e d l w as a d o c t o r an d a m e m b e r o f the to w n c o u n cil in W a d o w i c e d u r i n g 1 8 8 2 - 1 8 9 0 . H e p r o p a g e t e d f e r v e n tl y th e id e a o f a c ti v e a nd h e a lt h y li festyle an d w a s o n e o f th e m a in o r g a n i z e r s in th e g y m n a s t i c s o c i e ty „ F a l c o n ” ( S o k ó ł ) . G e d l held th e o f f ic e o f th e a d m i n i s t r a t i o n th e „ F a l c o n ” s o c i e ty in W a d o w i c e e x t e n d e d a n d d is p l a y e d th e ir c u lt u ra l , p a tr io t ic a n d p h y s i c a l a c tiv itie s . O n G e d l in i ti a tive w as b u il t th e b u i l d i n g o f th e s o c i e ty c a ll e d „ f a l c o n - n e s t ” ( s o k o l n i a ) in o n ly s e v e n m o n t h s . In 1897 he o r g a n i z e d a d is tr i c t rally o n th e o c c a s i o n o f th e te n th a n n iv e r s a r y o f „ F a l c o n ’s ” e x i s e n c e in W a d o w i c e . In 1900 „ F a l c o n ” g a in e d th e o r g a n i z a t i o n a n d la w i n d e p e n d e n c e f r o m th e h e a d - o f fice in L w ó w as a r e s u lt o f G e d l e n d e a v o u r s . H e d i e d in 1901 in W a d o w i c e . In his fu n eral t o o k part th e d e l e g a t i o n f r o m n e i g h b o u r i n g „ n e t s ” o f th e g y m n a s t i c s o c i e ty „ F a l c o n ” . T h e c it iz i e n s o f W a d o w i c e e s t a b l i s h e d a f o u d to ra i s e m o n e y fo r m e m o r i a l w h ic h w a s m a s o n e d in 1911 in th e te nth a n n i v e r s a r y o f d o c t o r G e d l ’s d e a th . In 2 0 0 1 , on o c c a s i o n o f 100 a n n i v e r s a r y o f G e d l ’s d e a th , his g r a n d s o n B. G e d l w a s g r a n t e d a h o n o u r a b l e m e m b e r s h i p o f th e g y m n a s t i c so c i e ty „ F a l c o n ” in W a d o w i c e . I.
W ładysław Mieczysław Gedl je s t j e d n ą z najbardziej zasłużonych postaci dla miasta Wadowice. W bieżącym roku przypada setna rocznica śmierci tego w ybitnego człow ieka i społecznika. Z tej okazji w Wadowicach odbyła się
26 I w o n a M a j k o w s k a - K o c h a n
rocznicowa uroczystość, a zarząd Towarzystwa Gim nastycznego „ S o k ó ł” po stanowił przypomnieć pamięć dr. Gedla szerokim rzeszom społeczeństwa.
II.
W ładysław M. Gedl urodził się w Wiedniu 22 maja 1852 r.1 Był dziec kiem m ałżeństw a Edwarda Gedla i Eleonory z Białkowskich Gedlowej. Ojciec pełnił funkcję sekretarza w najwyższym sądzie kasacyjnym Austrii. Zmarł, kiedy syn miał zaledwie 4 lata. Miody Władysław M. Gedl zdobywał wykształcenie w Bochni, gdzie uczęszczał do szkoły ludowej (powszechnej), i w Rzeszowie, gdzie ukończył gimnazjum, zdając egzamin dojrzałości w 1871 r. W roku 1871 rozpoczął studia m edyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego w K ra kowie. Po sześciu latach nauki uzyskał dyplom doktora wszech nauk lekar skich. W latach 1877 - 1879 pracował w szpitalu dziecięcym św. Ludwika w Krakowie, praktykując na wszystkich oddziałach. W tym czasie opracow ał kilka rozpraw naukowych dotyczących zagadnień m edycznych“.
W roku 1879 Wł. M. Gedl zamieszkał w Wadowicach. Jak podkreśla wnuk Wł. M. G e d la3, w ybór miasta nie był przypadkowy. Należy wspom nieć, że w ówczesnym okresie Wadowice były atrakcyjnym miejscem dla młodego, am bitnego lekarza. Miasto było siedzibą powiatu, jednym z 30 największych miast Galicji, z dynam icznie rozw ijającą się klasą średnią4. Tu prowadził doktor Gedl prywatną praktykę lekarską, a po otwarciu w Wadowicach w roku
1882 Sądu O kręgow ego pełnił obowiązki lekarza sądowego i więziennego. W roku 1884 zawarł we Lwowie związek małżeński z M arią Schwarz. M ałżonkow ie zamieszkali w Wadowicach w domu przy ulicy Kościelnej 6, który stał się centrum życia towarzyskiego i intelektualnego miasta.
Wł. M. Gedl nie zaniedbał również działalności społecznej. Trzykrotnie był wybierany do rady miejskiej w Wadowicach (w 1882, 1885 i 1889)5. 2 sierpnia 1890 r. został przez radę m iejską wybrany na stanowisko lekarza
1 Biogram W l. M. G ed la znajduje się w k sią że e A. N o w a k o w s k ie g o , W a d o w ic k i « S o k ó ł» w c z o r a j
i d ziś, C z ę sto c h o w a 19 9 8 , s. 4 0 - 4 1 .
2 „ N o w a R eform a” , 6 II 1901, b.p.
3 D ane p o c h o d z ą z ro zm o w y autorki z B o le s ła w e m G ed lem (pr ezesem P o lsk ie g o S tro n n ictw a K resow ian w K rak ow ie) - w n u k iem W ł. M. G edla.
4 F. Bujak, G a lic ja , L w ó w 1908.
5 S p r a w o z d a n ie W y d zia łu P o ls k ie g o T o w a rz y stw a G im n a s ty c z n e g o „ S o k ó ł ” w W a d o w ic a c h z a
W ł a d y s ł a w M i e c z y s ł a w G e d l 27
m iejskiego w Wadowicach. Zgodnie z ustaw ą sam orządow ą dla Galicji z roku 1889 d o tyczącą 30 największych miast (w tym Wadowic), nie mógł tej funkcji łączyć z mandatem radnego. Chcąc realizować m edyczne powołanie, zrezy gnował z funkcji radnego. N a stanowisku lekarza miejskiego pracow ał przez
11 lat (1 8 9 0 -1 9 0 1 ). W tym czasie wykazał troskę o stan higieniczno-sanitarny miasta, szczególnie dbając o ujęcia wody pitnej. Zadbał o oczyszczenie m iej skich i okolicznych studni, dzięki czemu prawie całkow icie w yelim inow ano choroby zakaźne w mieście.
Obok pracy zawodowej angażował się Wł. M. Gedl w życie miasta. 1 grudnia 1888 r. został przyjęty do Towarzystwa Gim nastycznego „S okół”, które od roku 1887 miało swój oddział w W adowicach. Aktywnie włączył się w dzia łalność sokolą, gdyż j a k o lekarz rozumiał konieczność ruchu i ćwiczeń fizycz nych dla zdrowia. Stał się jed n y m z inicjatorów i członków komitetu organi zacyjnego budowy sokolni, która została oddana do użytku 9 listopada 1889 r. Był to niezwykle krótki (7 miesięcy) czas, w jak im w ybudow ano obiekt6. Tym sam ym gniazdo w adowickie stało się trzecim na terenie Galicji (po Lwowie i Krakowie) posiadającym w łasn ą siedzibę i salę do ćwiczeń.
Od roku 1890 W ładysław M. Gedl w chodził w skład Wydziału T ow arzy stwa G im nastycznego „S okół” w Wadowicach. W tym roku Wydział pow ie rzył mu stanowisko dyrektora (zarządcy) gniazda. K ierow nictw o Gedla tchnęło nowego ducha w działalność Towarzystwa. Przede wszystkim dzięki j e g o zdolnościom organizacyjnym gniazdo pozyskało dodatkow e środki finan sowe. Ich źródła były różne: „N iezapom niane b ędą je g o «drobne okoliczno ściowe datki» składające się nieraz z groszy, a które rocznie przynoszą zna cz ne kwoty i w zamknięciach rachunkowych s ą uwidaczniane. N a polowaniu «pudła», przy kartach przegrane, zakłady, honoraria itp. szły na rzecz « S oko la»” 7. Podczas dyrektorstw a Gedla Towarzystwo rozszerzyło sw oją działal ność poza gim nastyczną np. powstał teatr, chór, działało koło cyklistów, szer mierzy, funkcjonow ała biblioteka, organizowano w ystawy i uroczystości o k o licznościowe. Co roku Towarzystwo organizowało ślizgawkę, z której d o ch o dy powiększały finanse „Sokoła” . W ten sposób ówczesny wadowicki „S okół” pozyskiwał nowych członków i sympatyków, zw łaszcza wśród młodzieży.
WL. M. Gedl przyczynił się do uzyskania przez w adowickie gniazdo so- kole własnego sztandaru, poświęconego w miejskiej farze 7 maja 1892 r.
6 B. C zap ik , D z ie je T o w a rz y s tw a G im n a s ty c z n e g o „ S o k ó ł" w W a d o w ic a c h w la ta c h 1 8 8 7 - 1 9 3 7 w: W a d o w ic e . S tu d ia z d z ie jó w m ia sta , W a d o w ic e 1 9 9 7 , s. 2 5 9 .
7 S p r a w o z d a n ie ..., s. 7.
28 I w o n a M a j k o w s k a - K o c h a n
W 1897 r., na dziesięciolecie w adow ickiego gniazda sokolego, był j e d nym z organizatorów zlotu okręgu krakowskiego Towarzystwa G im n asty cz n e go „S o k ó ł” . Brał udział w przygotow aniach do zlotu, a także czynnie w nim uczestniczył ja k o lekarz i gimnastyk: „Nie zapomniano również o apteczce z wszelkimi przyborami celem udzielenia doraźnej pom ocy w razie nagłego wypadku; postarał się o nią niestrudzony dr Gedl, (który, naw iasem m ówiąc, brał udział we wszystkich ćwiczeniach), mając j ą pod swoją o p iek ą”9. Był zatem dr Wł. M. Gedl prekursorem współczesnego lekarza sportowego.
Wdzięczni członkow ie Towarzystwa w roku 1898 urządzili swemu d y rektorowi o d św iętną wieczornicę, na której ów czesny prezes w adow ickiego „S okoła” — J ó z e f Kurowski w uroczystym przem ówieniu podkreślił zasługi i niezwykły entuzjazm Wł. M. Gedla dla krzewienia idei sokolej. Kolejni mówcy dodawali: „On [...] głosił zdanie, że sokolstwo nasze ma być szkołą charakterów obywatelskich [...]. Kwestia finansow a dla niego nie istniała, bo żyw otność narodu to wedle je g o zasad najpew niejszy majątek i kapitał. 1 d la tego za życia postawił sobie wspaniały pomnik, ów gmach «Sokoła» w a d o wickiego, godny nazwy świątyni «przybytku pracy narodow ej»” 10. W rzeczy wistości Wł. M. Gedl w latach 1890-1892 przyczynił się do m odernizacji budynku wadowickiej sokolni oddanego do użytku, j a k o tym w spom niano, w 1889 r.
W okresie od grudnia 1898 r. do końca roku 1900 dr Gedl spraw ow ał opiekę organizacyjną i reżyserską nad amatorskim teatrem, działającym w TG „Sokół” w Wadowicach. W tym czasie kółko dramatyczne wystawiło 15 p rzed sta w ie ń 11.
Wadowicki „S okół” rozwijał się dynamicznie. N a skutek starań d yre kto ra i Wydziału, w roku 1900 uzyskał pełną niezależność organizacyjną od c e n trali - M acierzy lwowskiej w raz z osobow ością pra w ną i własnym statutem. Do nazwy organizacji dodano przymiotnik „polskie” i odtąd funkcjonow ała
12 ona jak o Polskie Towarzystwo Gim nastyczne „S okół” w W adowicach .
Kres działalności Wł. Gedla w „S okole” położyły kłopoty zdrowotne. B ezpośrednią przyczyną choroby był wypadek na zamarzniętej Skawie, rzece przepływającej przez Wadowice. Pełniąc swoje lekarskie obowiązki, został dr Gedl w ezw any do chorego. Z powodu zagrożenia życia pacjenta wybrał najkrótszą drogę — przez zam arzniętą Skawę. W drodze powrotnej lód zała
..P rzew o d n ik G im n a sty c zn y <Sokól>" (dalej: P G S ) nr 9 /1 8 9 7 , s. 102.
1(1 S p r a w o z d a n ie ..., s. 9.
11 S p r a w o z d a n ie ..., s. 33 - 34.
W ł a d y s ł a w M i e c z y s ł a w G ed l 29
mał się pod saniami, a doktor wraz z w oź nic ą wpadł do lodowatej w o d y 13. W wyniku zapalenia płuc zmarł 3 lutego 1901 r. w W adowicach. O sierocił pięcioro nieletnich dzieci.
Je^o pogrzeb w dniu 5 lutego 1901 r. stał się w ielką m anifestacją patrio tyczną , na którą przybyły delegacje sokołów ze Lwowa, K rakow a i J o rd a nowa, a sokoli czescy z Pragi nadesłali telegram kondolencyjny. Nad grobem W ładysława M. Gedla pożegnał prezes w adow ickiego „S o k o ła” — Teofil Nartowski. Zm arły spoczął na wadowickim cm entarzu parafialnym.
III.
Sokoli galicyjscy oddali hołd pamięci działacza, zam ieszczając w organie zw iązkow ym „Przewodniku Gim nastycznym «Sokół»” obszerny artykuł opi sujący życie i działalność dr. Gedla: „W dniu 3 lutego 1901 r. śmierć nieubłagana wykreśliła z szeregów sokolich Druha tak wybitnego swą działalnością i zasługa mi, iż nie tylko dla złożenia należnego hołdu jego pamięci, lecz i dla nauki i po krzepienia tych, którym przeznaczono żyć jeszcze i pracować, uważamy jako obowiązek poświęcić mu w piśmie związkoweni wspomnienie obszerniejsze” 15.
C złonkowie Polskiego Towarzystwa G im nastycznego „S okół” w W ado wicach, chcąc uczcić pamięć zasłużonego dyrektora, założyli specjalny fun dusz zbierający pieniądze na tablicę pamiątkową. Została ona w m urow ana w roku 1911 w 10 rocznicę śmierci w budynku wadowickiej sokolni (obecnie siedziba Wadowickiego C entrum Kultury im. M arcina Wadowity). Tablica przedstawia Wł.M. Gedla w stroju organizacyjnym „S okoła” w czapce — rogatyw ce z pawim piórem. Napis brzmi: „Zasłużonem u druhowi, d yre kto rowi Sokoła śp. Wł. M. Gedlowi lekarzowi (3. 02. 1901) żeśli miłow ał idee Sokoła i wiernie jej służyłeś pozostaniesz dla nas wzorem, a imię twoje po tom ności przekazują druhowie Sokoła w a dow ickiego” . We wrześniu 1939 r., po wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta, tablica została zdjęta z budynku i wyrzucona przez okupanta. P ow iadom iona o tym fakcie rodzina doktora przechow ała tablicę na strychu w domu przy ulicy Kościelnej 6. N a widok publiczny została w ystawiona dopiero w roku 1997 na wystawie w M uzeum Miejskim w Wadowicach, uświetniającej studziesięciolecie Tow arzystw a G im nastycznego „S okół” 16.
13 Z ustnej relacji B. G edla.
14 G . S tu d n ick i, C m e n ta r z p a r a f ia ln y w W a d o w ic a c h , W a d o w ic e 1 9 97, s. 81 - 8 2. 15P G S n r 5 /1 9 0 1 , s . 1.
16 F o ld er pt. W y sta w a T o w a rz y stw o G im n a sty c z n e « S o k ó ł» w W a d o w ic a c h 1 8 8 7 - 1 9 9 7 (z k o m entarzem h isto ry czn y m A. N o w a k o w s k ie g o ).
30 I w o n a M a j k o w s k a - K o c h a n
Po formalnej likwidacji „S okoła” przez władze kom unistyczne w roku 1949, organizacja reaktyw ow ała działalność w roku 199017. K ontynuuje idee Towarzystwa, takie ja k prom ow anie zdrowego i aktywnego trybu życia, hartu ciała i ducha. Wadowicki „S o k ó ł” organizuje również imprezy upam iętniające rocznice i tradycje sokole. W roku 2001 uczczono setną rocznicę śmierci dr. Wł. M. Gedla na walnym zebraniu w dniu 24 lutego. N ajw ażniejszym punk tem programu było nadanie H onorow ego Członkostwa TG „S o k ó ł” w Wado wicach Bolesławowi Gedlow i, wnukowi W ładysław a M. Gedla. O koliczno ściowy odczyt o życiu i działalności Wł. M. G edla wygłosiła druhna Iwona M ajk o w sk a -K o ch a n 18.
IV.
Postać W ładysława M. G edla j e s t przykładem XIX -w iecznego działacza i społecznika. Jego aktywność zaw odow a i praca na rzecz „S o k o ła” przyczy niły się do rozwoju miasta. Jako czołow y działacz Towarzystwa G im nastycz nego „S okół” w Wadowicach prom ow ał idee organizacji, a także zadbał o j e j stan materialny (przez budow ę sokolni i grom adzenie funduszy). Jest w ażną postacią dla historii miasta i ruchu sokolego w Małopolsce.
17 A. Z agórska. Im p r e zy s p o r to w e TG « S o k ó ł» w W a d o w ic a c h w la ta c h 1 9 9 0 - 2 0 0 0 , W a d o w ic e 2 0 0 1 , s. 9 - 1 0 .
