Arkadiusz Domaszk
Udział braci zakonnych w
nauczycielskim zadaniu Kościoła
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 50/1-2, 77-1092007
P ra w o K a n o n ic z n e 50 (2 0 0 7 ) n r 1-2
KS. A R K A D IU S Z D O M A S Z K S D B
U n iw e rsy te t K a rd y n a ła S te fa n a W yszyńskiego w W arszaw ie
UDZIAŁ BRACI ZAKONNYCH
W NAUCZYCIELSKIM ZADANIU KOŚCIOŁA
Treść: W stę p . 1. P o s łu g a sło w a B o żeg o . 1.1. P rz e p o w ia d a n ie sło w a B o żeg o . 1.2. N a u c z a n ie k a te c h e ty c z n e . 2. M isy jn a d z ia łaln o ść K o ścio ła. 3. W y ch o w a n ie k a to lic kie. 3.1. Szkoły. 3.2. U n iw e rsy tety i fa k u ltety k a to lick ie o ra z k o śc ieln e . 4. Ś ro d k i sp o łe c z n e g o p rz e k a z u . Z a k o ń c z e n ie .
Wstęp
Zakonnicy, tak jak wszyscy inni wierni, od m om entu chrztu stają się uczestnikam i kapłańskiego, prorockiego i królewskiego posłan nictwa Chrystusa.1 Uczestnictwo osób zakonnych w prorockiej misji Kościoła łączy się z obowiązkiem i wrodzonym praw em Kościoła do przepow iadania Ewangelii wszystkim narodom .2 Celem artykułu jest zgłębienie zagadnienia, czy bracia zakonni mogą i czy powinni podejm ować misję nauczycielską Kościoła w wielorakich jej posta ciach. Kwestia ta zostanie rozważona w odniesieniu do treści księgi trzeciej Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. Poszukiwanie m oż liwości udziału braci zakonnych w zadaniu nauczycielskim obejmie głównie: posługę słowa Bożego, działalność misyjną Kościoła, wy chowanie katolickie oraz oddziaływanie przez współczesne środki społecznego przekazu.
' Por. Codex Iuris Canonici, auctoritate Joannis Pauli PP. prom ulgatus, Kodeks Prawa Kanonicznego. P rzekład polski zatw ierdzony przez K onferencję E p isk o p atu , Poznań 1984 (dalej K PK 1983), kan. 204 § 1.
2 Por. K PK 1983, kan. 747 § 1. Z ag ad n ien ie ew angelizacji, por. P a w e ł VI , A dhor- tacja Evangelii nuntiandi, 08.12.1975, A A S 68 (1976), s. 5-76, n r 69. P roblem atyka ta łą czy się z nową ew angelizacją, czyli z nowymi form am i głoszenia Ew angelii, por. J a n P a w e ł I I , A d h o rtacja p osynodalna o życiu konsekrow anym i jego misji w Kościele i w świecie Vita consecrata, 25.03.1996, AA S 88 (1996), s. 377-486, n r 81.
„Zycie zakonne laickie, zarów no dla mężczyzn, jak i dla kobiet, stanowi w całej pełni stan profesji rad ewangelicznych”.3 Z atem p o w ołanie zakonne jest pełnym i niezależnym od sakram entu świę ceń.4 Udział w nauczycielskim zadaniu Kościoła w poniższym o p ra cowaniu zostanie odniesiony do braci zakonnych, tj. do tych zakon ników, którzy nie są naznaczeni sakram entem święceń.5 Zasadnicza równość zakonna nie przeszkadza w rozróżnianiu duchownych za konnych od braci zakonnych.6
1. Posługa słowa Bożego
Pośród różnych form szerzenia orędzia chrześcijańskiego praw o dawca kościelny wskazuje najpierw na posługę słowa Bożego, którą stanowią głównie kaznodziejskie głoszenie słowa (przepow iadanie) oraz nauczanie katechetyczne. W gronie osób współodpowiedzial nych za te zadania znajdują się osoby konsekrow ane. Kan. 758 Ko deksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. stanowi: „Członkowie instytu tów życia konsekrow anego, na mocy własnego poświęcenia się B o gu, w sposób szczególny dają świadectwo Ewangelii i są w od po wiedni sposób powoływani przez biskupa do świadczenia pomocy w głoszeniu Ewangelii.”
Przytoczony kanon wskazuje przede wszystkim na konsekrację, która prowadzi do dawania świadectwa, do bycia znakiem Boga i Królestwa Bożego.7 Pojęcie „świadectwo” odnosi się do: paschal nego wymiaru życia zakonnego, znaku obecności Chrystusa w świe- cie, znaczenia eschatologicznego itd.8
7 8 KS. ARKADIUSZ DOMASZK [2]
3 D e k re t o przystosow anej odnow ie życia zakonnego Perfectae Caritatis, 28.10.1965, w: S obór W atykański II, K onstytucje, D ekrety, D eklaracje, tek st polski, P oznań 2002, s. 264-275, n r 10. O stan ie zakonnym , por. także K onstytucja dogm atyczna o K ościele L u m en G en tiu m , 21.11.1965, w: Sobór W atykański II, K onstytucje, D ekrety, D e k lara cje, tekst polski, Poznań 2002, s. 105-170, nr 43. Por. także K P K 1983, kan. 588.
4 Por. E. G a m b a r i, Życie za konne p o Soborze W atykańskim II, K raków 1988, s. 250nn.
5 Z asad n icza rów ność m ężczyzn i kobiet w życiu konsekrow anym p rzek ład a się na ich rów ne praw a i obow iązki, por. K PK 1983, kan. 606: „Co się tutaj postanaw ia o in stytutach życia konsekrow anego oraz o ich członkach, odnosi się w jednakow ym sto p niu do m ężczyzn i kobiet, chyba, że co innego wynika z k o n tek stu lub n atury rzeczy.” W niniejszym opracow aniu term in „b rat zakonny” dotyczyć będzie ta k osób w instytu tach zakonnych, jak i w stow arzyszeniach życia apostolskiego.
6 O odrębności braci zakonnych, por. Vita consecrata, n r 60. 7 Por. K PK 1983, kan. 573 § 1.
UDZIAŁ BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZADANIU KOŚCIOŁA 79
Pierwszoplanowy wymiar świadectwa rozszerza m ożność dodat kowego zaangażowania braci zakonnych przez biskupa. M oże on powołać i posłać ich do określonych zadań posługi słowa. M ożna mówić o ich obowiązku świadczenia o Ewangelii, ale bez akceptacji biskupa wszelka zew nętrzna aktywność nie jest ich własnym upraw nieniem , inaczej niż u duchownych.9
1.1. Przepow iadanie słowa Bożego
Praw odaw ca kościelny nie zdefiniow ał term in u „przepow iada n ia ”. Pojęcie to m ożna scharakteryzow ać jak o ustny przekaz ży wego słowa B ożego.10 „P rzepow iadanie” dotyczy tym samym gło szenia kaznodziejskiego. Pom ijając udział duchow nych w p rze p o w iadaniu, na relacje braci zakonnych w obec funkcji kaznodziej skich w skazują głównie kan.: 765-767 K odeksu Praw a K anonicz nego z 1983 r.
W pierwszym z nich, tj. 765, prawo ujmuje jeden tylko aspekt. J e śli przepow iadanie m a miejsce w kościołach i kaplicach zakonni ków, to wymagana jest zgoda przełożonego zakonnego, właściwego według konstytucji.11 Dotyczy ona zakonników (religiosi) we wszyst kich instytutach zakonnych (na prawie papieskim i diecezjalnym); wydaje się, że nie jest ona konieczna w odniesieniu do członków in stytutów świeckich i stowarzyszeń życia apostolskiego.12 N orm a ta nie wskazuje na aktywną rolę braci zakonnych w przepow iadaniu.
Wymóg kan. 765 dotyczy zakonników jako odbiorców głoszone go słowa; akceptacja głosiciela Ewangelii nie jest misją kanonicz ną. Również nie jest upraw nieniem (facultas) dla określonej grupy podm iotów , na co wskazuje kan. 764 Kodeksu z 1983 r. Zezw ole nie na przepow iadanie do zakonników praw odawca oddaje term i nem licentia. Projekt księgi trzeciej z 1980 r. ograniczył się do je d nej normy, która w niezm ienionej form ie znalazła się w Schema
Novissim um , a następnie w aktualnym Kodeksie jak o kan. 765.13
9 Por. C om m ento al Codice di Diritto Canonico, a cura di P. V. P i n t o , Rom a 1985, s. 477. 10 Por. Z. A d a m e k , H om iletyka, Tarnów 1992, s. 95.
" Por. K PK 1983, kan. 765.
12 Por. C om m unicationes 15 (1983), s. 95.
13 Por. C om m unicationes 29 (1997), s. 96; Pontificia C om m issio Codici Iuris C a n o nici R ecognoscendo, Codex Iuris C anonici, Schem a N ovissim um , Post C onsultationem S. R. E. Cardinalium, E piscoporum Conferentiarum, Dicasteriorum Curiae Romanae, Universitatum Facultatum que Ecclesiasticarum N ecnon Superiorum Institutorum Vitae
8 0 KS. ARKADIUSZ DOMASZK [4]
M ożna powiedzieć, że zasadnicze upraw nienie do przepow iadania prezbiterów i diakonów posiada swoje ograniczenia. Jeśli m a m iej sce w kościołach i kaplicach zakonników, to zgoda kom petentnego przełożonego pozw ala na korzystanie z ogólnego upraw nienia, w tym określonym miejscu.
Na pozytywny i zarazem czynny udział laików-zakonników w przepow iadaniu słowa Bożego wskazuje kan. 766 Kodeksu z 1983 r.: „Świeckich m ożna dopuścić do przepow iadania w koście le lub kaplicy, jeśli w określonych okolicznościach dom aga się tego konieczność albo gdy to w szczególnych wypadkach zaleca pożytek, zgodnie z przepisam i wydanymi przez Konferencję Episkopatu i z zachowaniem przepisu kan. 767 § 1.”
Należy stwierdzić, że bracia zakonni - jako nieduchow ni - mogą być dopuszczeni do przepow iadania w kościołach i kaplicach. Pozy tywne wskazanie kan. 766 jest istotną nowością na polu kanonicz nym, której nie pom niejsza obwarowanie określonymi w arunka m i.14 Poprzedni Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. pozytywnie stanowił o kaznodziejstwie osób duchownych, ale jednoznacznie zabraniał tej funkcji świeckim, nawet gdy byli zakonnikam i.15
Dyskusja wokół tego kanonu prowadzi do wniosku, że możliwość przepow iadania przez braci zakonnych różni się istotnie od prawa biskupów oraz upraw nienia prezbiterów i diakonów. Aktywne przepow iadanie słowa Bożego przez braci zakonnych jest udziałem w misji kościelnej. Ponieważ nie jest to ich „zwyczajna” posługa, dlatego dom aga się um ocow ania praw nego.16 Wymaga akceptacji ze strony władzy kościelnej. Poprzednie prawodawstwo łączyło
Consecratae Recognitum, Iweta Płaciła Patrum Com issionis D einde E m en d a tu m A tq u e S u m m o Pontifici Praesentatum, E C ivitate V aticana, 25 M artii 1982, can. 765.
14 Por. J . A . F u e n t e s , In troduction y com entario, w: C o m en tario exegético al C ódi- go de D erech o C anónico, ed. A. M arzoa, J. M iras y R. R odriguez-O cańa, vol. 111/1, P am plona 1997, s. 107-108.
15 Por. C odex Iuris C anonici, Pii X Pontificis M axim i iussu digestus, B enedicti Papae X V auctoritate prom ulgatus, Typis Polyglottis V aticanis 1956 (dalej C IC 1917), can.
1342 § 2.
1,1 W niektórych ko m en tarzach m ożna jed n ak że spotkać sugestie, k tó re przepow ia d an ie świeckich trak tu ją jak o zwyczajne upraw nienie, por. J. A. C o r i d e n , Introduc tion a n d com m entary, w: New com m entary o f th e C ode o f C an o n Law, ed. J. P. Beal, J. A . C o rrid en , T. J. G re en , N ew Y ork-M ahw ah 2000, s. 927; „Posługa słow a spełniana p rzez świeckich w form ie przep o w iad an ia i katechizow ania jest ich zarów no obow iąz kiem , jak i praw em . (...)” , J. D y d u c h , Udział świeckich w misji prorockiej Chrystusa i Kościoła, Roczniki Teologiczno K anoniczne 35 (1988) z. 5, s. 12.
[5] UDZIAŁ BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZADANIU KOŚCIOŁA 81
wszelkie przepow iadanie (kaznodziejstw o) z otrzym aniem misji ka nonicznej. A ktualnie prawodawca kościelny w kan. 766 stanowi, że świeckich m ożna dopuścić do przepow iadania (admitti possunt la-
ici). Nie używa zatem term inu missio canonica ani też ius (prawo
biskupów). Nie stosuje tu innego określenia - facultas, używanego do upraw nienia prezbiterów i diakonów. Owo dopuszczenie oddaje słowo „możliwość” lub „m ożność”.17 Wydaje się, że jest to zwykle pozwolenie lub zgoda odpow iedniego przedstaw iciela władzy ko ścielnej.18 N a takie rozum ienie pozwolenia, które jednakże nie jest upraw nieniem własnym (facultas), wskazuje również dyskusja Pa pieskiej Komisji Rewizji Kodeksu nad schem atem z 1982 r.” Także instrukcja z 1997 r. dotycząca współpracy świeckich w posłudze ka płanów określa, „że w żadnym przypadku nie m oże tu być mowy o prawie własnym, jakie przysługuje biskupom , ani o upraw nieniu, jakie m ają kapłani lub diakoni.”20 Na bazie ogólnej zdolności do
17 Por, P. U r s o , // ministero della parnia divina: predicazione e catechesi (can. 781- 792), w: G ru p p o italiano docenti di d iritto canonico - L a funzione di insegnare della C hiesa, X IX Incontro di studio passo della M endola - T rento, 29.06-03.07.1992, M ilano 1994, s. 35; T. V a n z e 11 o, Predicazione dei laici nelle chiese e negli oratori. C om m enta ai le délibéré C E I, Q u ad ern i di D iritto Ecclesiale 3 (1990) n r 1, s. 132; E. Z a n e t t i, Ila ici p ossono predicare e insegnare nella Chiesa ?, Q u ad ern i di D iritto Ecclesiale 2 ( 1989) nr 1, s. 268-270; G . F e I i c i a n i, L a prédication des laïcs dans le code, L A nnée C anonique 31 (1988), s. 125-127. W przepisach poszczególnych K onferencji E piskopatu używane są bardzo różn o ro d n e term iny: m andat, m isja kanoniczna, pozw olenie, upraw nienie czy autoryzacja, por. P. U r s o , // ministero della parnia divina, dz. cyt., s. 36.
ia J. A. F u e n t e s zaznacza, że w spółpraca świeckich koniecznie łączy się z aktem władzy hierarchicznej i zależność ta w odniesieniu do p rzepow iadania jest m isją w ści słym znaczeniu. Term in m isja w ujęciu J. A. F u e n t e s jest być m oże uzależniony od sform ułow ania praw a K onferencji E pisk o p atu H iszpanii w obec dopuszczenia świec kich do p rzepow iadania, por. Introducción y com entańo, dz. cyt., s. 89. 110-111. Rów nież J. D y d u c h mówi o misji kanonicznej, której udziela św ieckim biskup. W rozu m ieniu tego au to ra: „Trzeba w szakże p am iętać, że udzielenie w tym w ypadku misji ka nonicznej nie jest dopuszczeniem świeckich do uczestnictw a w misji profetycznej K o ścioła, gdyż takow ą otrzym ali oni od C hrystusa. Jest ona tylko aktem praw nym p o rz ąd kującym i koordynującym spełnianie misji prorockiej K ościoła, k tó rą h ierarch ia wyko nuje w spólnie z laik atem .”, tenże, Udział świeckich w misji prorockiej Chrystusa i Kościo ła, dz. cyt., s. 12. O n atu rze tej „m isji”, por. także E. S i g n o r i I e, L a predicazione dei la ici e il divieto d'om elia, R om a 1994, s. 89; E. Ż a n e t t i, I laici nel m u n u s docendi della Chiesa, w: I laici nella m inisterialità della C hiesa, X X V I In c o n tro di S tudio C en tro Do- lom iti „Pio X ” - B orca di C a d o re 28 giugno - 3 luglio 1999, a cu ra di G ru p p o Italiano D ocenti di D iritto C anonico, M ilano 2000, s. 205-206.
19 Por. C om m unicationes 15 (1983), s. 95.
20 D o k u m en t m içdzydykasterialny. Instrukcja Ecclesiae de mysterio, 15.08.1997, L O sservatore R o m an o 12 (1998), art. 2 § 3.
8 2 KS. ARKADIUSZ DOMASZK [6]
podjęcia przepow iadania bazuje konkretne pozw olenie władzy ko ścielnej, ale nie jest to praw o własne laikatu.21 Przepow iadanie b ra ci zakonnych w kościołach i kaplicach nie może więc być postrzega ne jako nauczanie prywatne - nie przem aw iają oni tylko we w ła snym im ieniu.22 O m aw iane pozwolenie może pośrednio wynikać z nadania urzędu w Kościele albo być bezpośrednio udzielone do określonych wydarzeń, może być term inow e lub bezterm inow e.23
Przepowiadanie, o którym mówi kan. 766 Kodeksu z 1983 r., odno si się do określonych miejsc świętych. Gdy dokonuje się w kościołach i kaplicach, nabiera oficjalnego i publicznego charakteru.24 Również i ten aspekt wskazuje na wymóg akceptacji ze strony osób sprawują cych władzę w Kościele. Analizowany kanon nie odnosi się do możli wości przepowiadania osób zakonnych poza miejscami świętymi. Po za nimi mogłaby bowiem zaistnieć posługa słowa w wykonaniu braci zakonnych,25 np. w domach prywatnych podczas spotkań modlitew nych, w trakcie procesji religijnych na placach i ulicach, drodze krzy żowej, ludowych nabożeństwach maryjnych itd.26 To pozytywne stwierdzenie o możliwości posługi słowa w miejscach innych niż ko ścioły i kaplice, należy łączyć z myślą aktualnego kan. 759, tj. dotyczą cą pomocniczej roli laikatu, która dokonuje się pod zwierzchnictwem hierarchii kościelnej. Wydanie dokładniejszych norm dotyczących przepowiadania świeckich, a więc i braci zakonnych, poza kościołami i kaplicami leży w kompetencji biskupa diecezjalnego, na mocy kan. 772 § 1 Kodeksu z 1983 r. Domaga się ponadto zgody duszpasterza, który kieruje daną parafią czy grupą wiernych.27
21 Por. J. A. F u e n t e s , Introducción y com entańo, dz. cyt., s. 108-109; F. C o c c o - p a 1 m e r i o, / / ministero delparroco nel nuovo Codice, O rie n ta m e n ti P astorali 33 (1985) n r 5, s. 30; G. F e 1 i c i a n i, L a predicazione dei laici nel Codice del 1983, w: Las relacio- nes e n tre la Iglesia y el E stad o , M ad rid 1989, s. 887-889; L. G e r o s a, Prawo Kościoła. Podręczniki teologii katolickiej (A m a tec a ), t. 12, P oznań 1999, s. 118.
22 Por. E. Z a n e 11 i, / laicipossono predicare e insegnare nella C hiesal, dz. cyt., s. 270. 23 Por. J. A. C o r i d e n, Introduction and com m entary, dz. cyt., s. 927.
24 Tamże.
23 Por. J. A. F u e n t e s , Introducción y com entańo, dz. cyt., s. 110. Por. także: „Świec kich dopuszcza się d o przep o w iad an ia poza liturgią w kościele lub kaplicy, po u p rzed nim pozw oleniu ordynariusza. W arunek ten nie odnosi się d o w ystąpień w innych p o m ieszczeniach, o czym decyduje proboszcz.”, Synod A rchidiecezji Przemyskiej 1995- 2000. Statuty i aneksy, Przem yśl 2000, sta tu t 241.
26 Por. T . V a n z e t t o , Predicazione dei laici nelle chiese e negli oratori, dz. cyt., s. 131. 27 Por. tam że, s. 131-132; G. F e l i c i a n i , L a predicazione dei laici nel Codice del 1983, dz. cyt., s. 885.
[7] UDZIAŁ BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZADANIU KOŚCIOŁA 83
Biskup diecezjalny daje przyzw olenie braciom zakonnym na przepow iadanie. To on przed e wszystkim jest m o d era to re m całej posługi słowa w K ościele partykularnym .28 Je st on tym po d m io tem władzy kościelnej, który akceptuje przepow iadanie świec kich w ogólności, a także udział konkretnych braci zakonnych w tej posłudze. Kan. 766 K odeksu z 1983 r. odnosi pozw olenie (biskupa) do norm wydanych przez K onferencję E piskopatu. Przepisy w spólne dla określonej K onferencji E pisk o p atu u jed n o licają praktykę przep o w iad an ia przez świeckich w danym kraju czy reg ion ie.29 P o trzeba wspólnych przepisów w określonym kraju wydaje się być szczególnie użyteczna, poniew aż pozw ala uniknąć zdziw ienia i niepokoju wśród wiernych, co m ogłoby zaistnieć przy różnej praktyce w sąsiednich diecezjach.30 Z atem w spólne przepisy wyznaczają ram y dla dalszych decyzji (pozw oleń) bisk u pa diecezjalnego, który na ich bazie precyzuje zastosow anie ich do konkretnych sytuacji i osób.31 „Kan. 766 stanow i p o n ad to , że należy zawsze postępow ać iwcta Episcoporum conferentiae pra-
escripta. W tej ostatniej klauzuli cytowany kanon w skazuje zasad
niczą podstaw ę, na jakiej m a się o pierać rozeznanie rzeczywistej «konieczności» lub «użyteczności» w konkretnych przypadkach, jak o że w spom niane przepisy K onferencji E piskop atu , k tó re m u szą uzyskać recognitio Stolicy A postolskiej, winny w ym ieniać sto sowne kryteria ro zeznania, aby dopom óc biskupow i diecezjalne mu w podejm ow aniu właściwych decyzji duszpasterskich, związa nych z sam ą n a tu rą u rzęd u biskupiego.”32
Przykładowo K onferencja Episkopatu W łoch ustanow iła w om a wianej kwestii dwa wymagania. Po pierwsze, świeccy powinni speł niać takie warunki jak: czystość wiary, przygotowanie teologiczno- -duchowe, przykładność życia, zdolność do kom unikow ania się z innymi. Po drugie, m andat do przepow iadania świeccy otrzym ują
28 Kan. 756 § 2 mówi o biskupach jak o m o d erato ra ch stówa B ożego w pow ierzonych ich pieczy K ościołach partykularnych. Podobnym i m o d era to ra m i są prałaci i opaci te rytorialni, w ikariusze i prefekci apostolscy oraz ad m inistratorzy apostolscy, którzy jako zwierzchnicy w spólnot w iernych są zrów nani w praw ach z biskupem diecezjalnym , por. K PK 1983, kan. 368, 381 § 2 .
29 Por. P. U r s o , IIm inistero dellaparolu divina, dz. cyt., s. 35. Por. także dyskusję nad schem atem z 1982 r., C o m m u n icatio n es 15 (1983), s. 96.
30 Por. G. F e 1 i c i a n i, L a predicazione dei laici nel Codice del 1983, dz. cyt., s. 883. 31 Por. J. A. F u e n t e s , In tro d u cció n y com entario, dz. cyt., s. 110-111.
8 4 KS. ARKADIUSZ DOMASZK [8 ]
od ordynariusza miejsca.33 Przy takim ustaleniu Konferencji E pi skopatu nie jest możliwe, aby proboszcz czy rektor kościoła mógł wydać pozwolenie świeckim na przepow iadanie słowa Bożego.
Dopuszczenie braci zakonnych do przepow iadania w arunkuje konieczność albo w szczególnych przypadkach pożytek. O ba te w a runki podkreślają wyjątkowość udzielenia pozwolenia na głoszenie Ewangelii w myśl kan. 766 Kodeksu z 1983 r.34 Osobliwość dopusz czenia do głoszenia w kościołach i kaplicach nie m oże się stać regu łą Kościoła: „(...) nie m oże to zatem stać się zwyczajną praktyką ani nie powinno uchodzić za wyraz autentycznej prom ocji laikatu.”35
Co k o n k retn ie oznaczają sform ułow ania - konieczność albo pożytek? Pierw sze z nich łączy się zwłaszcza z brakiem szafa rzy,36 a tym samym ze stratam i duchowymi po stro nie wiernych. O bok realnej nieobecności szafarzy m oże zaistnieć też sytuacja, kiedy są oni obecni, ale niezdolni do p rzepow iadania. Dotyczy to b rak u zdrow ia, nieznajom ości języka, w odniesieniu do o b cok ra jowców, albo niezdolności do kom unikow ania się z w iernym i.37 Jeśli konieczność pow odow ana jest brakiem kapłanów i p rze d łu ża się w czasie, to dopuszczenie braci zakonnych do przepow ia dan ia m ożna by łączyć z jednoczesnym dopuszczeniem do p o słu gi lek toratu.
55 Por. P. U r s o , II m inistero delta parnia divina, dz. cyt., s. 36. O gólne wym agania, j a kie staw ia K onferencja E piskopatu, dopełniają k o n k retn e okoliczności. G dy do m ał żeństw przem aw ia osoba świecka, konieczne jest jej osobiste przykładne życie m ałżeń skie. G dy wystąpienie m a miejsce podczas w ieczoru m odlitew nego, to nie m oże się ono dokonać bez solidnej form acji teologiczno-duchow ej przem aw iającego itd., por. T. V a n z e t t o , Predicazione dei M c i nelle chiese e negli oratori, dz. cyt., s. 134-135. Z es ta w ienie przepisów wydanych przez różne K onferencje E piskopatu, któ re odnoszą się do kan. 766, por. J. T. M a r t i n D e A g a r , N o tesuldirittoparticolare delle C onferenzeEpi- scopali, Ius Ecclesiae 2 (1990) n r 2, s. 602-603. N a terenie Polski, por. Wskazania E pi skopatu Polski w sprawie udziału katolików świeckich w wykonywaniu posługi słow a, M ie sięcznik Pasterski Płocki 72 (1987) n r 6-8, s. 247-248.
34 Por. Ecclesiae de mysterio, dz. cyt., art. 2 § 3. 35 Tamże, art. 2 § 4.
* Por. K P K 1983, kan. 230 § 3; L. C h i a p p e t t a , II Codice d i Diritto Canonico. C om m ento giuridico-pastorale, t. II, R om a 1996, s. 18; G. F e l i c i a n i , L a predicazione dei laici nel Codice del 1983, dz. cyt., s. 886-887. L. G e r o s a łączy konieczność (w n a w iązaniu d o soborow ego d o k u m en tu A postolicam A ctuositatem ) z dotkliwym o g ran i czeniem sw obodnego działania K ościoła, por. Prawo Kościoła, dz. cyt., s. 117. Z az n a czyć trzeb a jednakże, że kan. 766 w prost nie łączy owej konieczności z brakiem k ap ła nów czy z p o trzeb ą u zu p ełn ian ia ich posługi.
37 Por. J. A. C o r i d e n . Introduction and com m entary, dz. cyt., s. 928; G. F e 1 i c i a n i, L a predicazione dei laici nel Codice del 1983, dz. cyt., s. 887.
UDZIAŁ BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZADANIU KOŚCIOŁA 85
Jeśli kolejny wymóg - pożytek, dotyczy szczególnych przypad ków, jest sytuacją okazyjną. Jest to przepow iadanie pom ocnicze z okazji np. szczególnych rocznic w społeczności, wizyty misjonarzy świeckich (braci zakonnych) we wspólnocie, czy też rep rezentan tów (braci zakonnych) różnych form apostolstwa, ćwiczenia ducho we, rewizje życia religijnego, wieczory m odlitewne, itd.38 Niekiedy z powodu malej liczby kapłanów modlitwie wspólnotowej przew od niczy katechista. Taka sytuacja również wskazywałaby na w arunek użyteczności.39 N iektóre K onferencje E piskopatu wymóg pożytecz ności łączą z kaplicam i i kościołami w miejscach bardzo odosobnio nych (wiejskich), do których niezwykle trudno jest dojechać. Bywa też, że norm y wspólne zostawiają wskazanie użyteczności osądowi biskupa miejsca.40
Przyzwolenie na przepow iadanie braci zakonnych w kościołach i kaplicach wyklucza jed n ak głoszenie homilii, która jest zarezer wowana dla kapłanów i diakonów. Świeccy na mocy kan. 767 § 1 Kodeksu z 1983 r. nie mogą głosić homilii. Czy to oznacza całkowi te wykluczenie braci zakonnych od tej formy głoszenia słowa Boże go? W tym miejscu należałoby wskazać na pew ną różnicę. M ogą oni głosić słowo Boże, ale z wyłączeniem możliwości przepow iada nia podczas Mszy św., której częścią jest hom ilia.41 Takie zastrzeże
5* Por. J. A. C o r i d e n, Introduction a n d com m etitary, dz. cyt., s. 928; P. U r s o, II m i nistero della parnia divina, dz. cyt., s. 35-36; E. Z a n e 11 i, I laici possono predicare e inse- gnare nella C h iesa !, dz. cyt., s. 270. Por. także: „ Z kolei b ard zo zaleca się, by p rzedm io tem p rzepow iadania m .in. była także jed n o ść i trw ałość rodziny, jej zadania, d latego też w tej tem atyce najbardziej k o m petentnym i i wiarygodnymi m ogą być m ałżonkow ie-ro- dzice. Z atem n a pew no tu taj zaleca pożytek.”, H. S t a w n i a k , Udział małżonków-rodzi- ców w kościelnej posłudze nauczania, Praw o K anoniczne 37 (1994) n r 1-2, s. 167; „M oże się zdarzyć, że proboszcz będzie zm uszony odw ołać się do specjalisty, a naw et do w spółpracow nika n iebędącego wyświęconym kapłanem , by wygłosił n au k ę n a ok reślo ny tem at. W takim w ypadku m usi być jasn o pow iedziane, że ów m ów ca naucza w im ie niu kap łan a, który zwrócił się do niego z p rośbą o tę posługę, i że korzysta z jeg o a u to ry tetu .”, D . B o u r g e i o s , D uszpasterstwo Kościoła, Poznań 2001, s. 373-374.
” Por. L. G e r o s a, Prawo Kościoła, dz. cyt., s. 117.
" Por. G . F e 1 i c i a n i, L a predicazione dei laici nel Codice del 1983, dz. cyt., s. 887. 41 W kom en tarzach do kan.: 759, 766 i 767 § 1, o d ró żn ia się ogólne przepow iadanie religijne w kościołach i kaplicach od przepow iadania liturgicznego albo hom iletyczne go, por: C o m m e n to a l Codice...., P. V. P i n t o , dz. cyt., s. 477; L. G e r o s a, Prawo Kościo ła, dz. cyt., s. 114-116. P o dobne zdanie, któ re wyklucza kaznodziejskie przepow iadanie św ieckich podczas Mszy św. po d aje W. B randm üller. A nalizując tę kw estię od strony hi storycznej, twierdzi on, że kazanie jak o autentyczne i a u to ry tarn e nauczanie w w ykona niu laikatu, nigdy nie było akceptow ane w K ościele. Problem ten w ystępow ał n atom iast
86 KS. A R K A D IU SZ DOMASZK [10] nie potwierdza m.in. dyskusja w trakcie obrad Papieskiej Komisji Rewizji Kodeksu nad projektem księgi trzeciej z 1977 r.42 Przepo wiadanie świeckich (braci zakonnych) przed lub po Mszy św. albo w innym kontekście liturgicznym (nabożeństw a Liturgii Słowa, Li turgia G odzin) jest dopuszczalne, ale nie m oże m ieć miejsca w trakcie liturgii eucharystycznej.43 Rezerwację homilii dla duchow nych w trakcie Mszy św. potw ierdzają też dokum enty II Synodu Plenarnego w Polsce. „H om ilia jest własną czynnością wyświęco nych sług słowa: biskupa, kapłana i diakona.”44
U zasadnienie tego zakazu wynika z natury Mszy św. Pomiędzy Ewangelią i Eucharystią istnieje wewnętrzny węzeł.45 Nie m ożna rozdzielać tych dwóch części Mszy św. Ten sam podm iot, który sprawuje Eucharystię, zarazem posiada prawo głoszenia Ewangelii i homilii.46 Jest nim kapłan, choć trzeba dodać, że również diakon posiada władzę przepow iadania i jest aktywnym podm iotem pierw szej części - Liturgii Słowa. Refleksja nad n atu rą Mszy św. prow a dzi do rozróżnienia pom iędzy kapłaństwem powszechnym i m ini sterialnym, a to z kolei rodzi określone konsekwencje.47 Duchowni na mocy sakram entu święceń są przeznaczeni do przepow iadania. N atom iast bracia zakonni posiadają możność współpracy w tej dziedzinie, nie m ając tej samej władzy (facultas), co duchowni.4*
w kontekście ruchów heretyckich, por. tenże, A n n u n cio della parnia e ordinazione. 11 problem u della predicazione dei la k i ullu luce della storia della Chiesa, D ivinitas 31
(1987) n r l , s . 179.
42 Por. C o m m u n icatio n es 28 (1996), s. 269-270.
4) Por. L. G e r o s a , Prawo K ościoła, dz. cyt., s. 117. „N ależy ściśle przestrzegać p rze pisu kan. 767 § 1, który postanaw ia, że hom ilia, k tó ra jest częścią sam ej liturgii oraz k a zanie, k tó re wchodzi w jej miejsce, są zarezerw ow ane kapłanow i lub diakonow i. To sa m o dotyczy głoszenia słowa Bożego w czasie nabożeństw .”. Wskazania E piskopatu Pol ski w sprawie udziału katolików świeckich w wykonywaniu posługi słow a, dz. cyt., n r 4.
44II Polski Synod Plenarny (1991-1999), dz. cyt., s. 206.
45 Por. C om m ento a l Codice..., P. V. P i n t o, dz. cyt., s. 480; J. A. F u e n t e s, Introduc- c ió n y com entario, dz. cyt., s. 113.
th Por. J. A. C o r i d e n, Introduction und com m entury, dz. cyt., s. 929; C. J . E r r a z u - r i z, II „m unus docendi E c c le s ia e d ir itti e doveri dei fedeli, M ilano 1991, s. 220-221; G . F e I i c i a n i. L a predicazione dei łaici nel Codice deł 1983, dz. cyt., s. 889-890; E. Z a - n e t t i, / la k i possono predicure e insegnare nelła C hiesul, dz. cyt., s. 270-271.
47 Innym jest m an d a t do p rzepow iadania, jaki duchow ni otrzym ują w sakram encie święceń, od delegow anej władzy, której m ożna udzielić świeckim, por. H. M. L e g r a n d , / la k i e la predicazione. Sacra D o ctrin a 29 (1984) n r 3-4, s. 349-350.
“ Por. J. A. F u e n t e s , lntroducción y com entario, dz. cyt., s. 109-110. Por. także W. B r a n d m i i l l e r , A n n u n cio della parola e ordinazione, dz. cyt., s. 185.
Dyspozycja kan. 767 § 1 w Kodeksie z 1983 r. rodziła problem y interpretacyjne. D latego skierowano do Papieskiej Komisji A uten tycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego zapytanie: „Czy biskup diecezjalny może dyspensować od przepisu kan. 767 § 1, który rezerwuje głoszenie homilii kapłanowi lub diakonow i?”. O dpow iedź Komisji była bardzo krótka i negatywna49. Wydaje się ona nie dopuszczać żadnych wyjątków w odniesieniu do głoszenia homilii przez nieduchownych podczas Mszy św.
Niemożność dyspensowania od zarezerwow ania homilii dla ka płanów i diakonów potw ierdza Instrukcja o współpracy świeckich w posłudze kapłanów z 1997 r. D okum ent ten wnosi nowość in ter pretacyjną, ponieważ wskazuje na inną płaszczyznę rozum ienia te go prawa. „Nie jest bowiem istotne to, że ktoś posiada ew entualnie większą zdolność przem aw iania lub zdobył lepsze przygotowanie teologiczne, ale fakt, iż funkcja ta jest zastrzeżona dla osoby, która otrzym ała sakram ent święceń, przez co nawet biskup diecezjalny nie ma prawa dyspensować od tego przepisu kanonicznego, jako że nie jest to ustawa czysto dyscyplinarna, lecz dotycząca funkcji na uczania i uświęcania, ściśle ze sobą powiązanych.”50 Fakt przyjęcia święceń upraw nia do połączonych funkcji nauczania i uświęcania w Kościele. K apłan lub diakon, na mocy święceń, w tym konkret nym odniesieniu liturgicznym, uobecnia osobę Chrystusa nauczają cego w zgrom adzeniu.51 „K apłan uobecnia Chrystusa Głowę Ko ścioła poprzez posługę słowa, będącą uczestnictwem w Jego funkcji [ 1 1 ] U D ZIA Ł BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZA D A N IU K OŚCIOŁA 8 7
" „D. «Utrum Episcopus dioecesanus dispensare valeat a praescripto can. 767 § 1, quo sacerdoti a u td ia co n o homilia reservatur». R. N egative”, Pontificia C om m issio ad Codicis C anones A uthenticae In terp re ta n d o s, R esponsiones ad p ro p o sita dubia, 26.05.1987, A A S 7 9 - I I (1987), s. 1249.
50 Ecclesiae de mysterio, dz. cyt., art. 3 § 1. W naw iązaniu do cytow anej instrukcji, por.: „Nie pow inno zab rak n ąć gorliwych prezbiterów , którzy p o d ejm ą to zad an ie o so biście, zwiaszcza jeśli chodzi o posługę głoszenia hom ilii, któ rej nie w olno pow ierzać osobom niem ającym św ięceń (...)” , K ongregacja ds. D uchow ieństw a, Kapłan głosiciel słowa, szafarz sakram entów i przew odnik wspólnoty w drodze d o trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, 19.03.1999, Tarnów 1999, s. 32; K ongregacja ds. D uchow ieństw a, K a płan, pasterz i przew odnik wspólnoty parafialnej, 04.08.2002, P oznań 2002, n r 20. P rze kroczenie zastrzeżenia głoszenia hom ilii dla prezbiterów i diakonów m oże nosić zna m iona p rzestępstw a nielegalnego spraw ow ania zadania kapłańskiego lub innej świętej posługi, por. K P K 1983, kan. 1384. N a tem at tego przestępstw a, por. F. L e m p a , Część szczegółowa księgi VI, w: K o m entarz d o K odeksu Praw a K anonicznego, t. 4, red. W. Wójcik, J. K rukow ski, F. L em pa, L ublin 1987, s. 256-257; J. S y r y j c z y k , Kanoniczne praw o karne. C zęść szczegółowa, W arszawa 2003, s. 117-119.
prorockiej. In persona et in nom ine Christi kapłan jest sługą słowa ewangelizującego, które wszystkich wzywa do naw rócenia i święto ści (...).”52 N iem ożność dyspensowania braci zakonnych, w analizo wanym kontekście, wynika z racji teologicznych.53
Posoborowe prawodawstwo kościelne dopuszczało możliwość przepow iadania świeckich, więc i braci zakonnych, w czasie Mszy św. z udziałem dzieci. Instrukcja Pueros baptizatos z 1973 r., która ustanaw iała tę wyjątkową sytuację, utraciła swą moc praw ną z chwi lą wejścia w życie Kodeksu Prawa Kanonicznego w 1983 r.54 Ew en tualne wątpliwości, co do obowiązywalności Pueros baptizatos i dia logowanej formy głoszenia słowa, rozstrzyga instrukcja z 1997 r.: „Możliwość «dialogu» podczas homilii może być czasem roztropnie wykorzystywana przez kapłana sprawującego Mszę św. jako form a objaśnienia, co jed n ak nie oznacza złożenia na innych obowiązku głoszenia słowa.”55 D o kapłana należy głoszenie homilii, również w form ie dialogu. W myśl instrukcji z 1997 r. nie m ożna więc b ra ciom zakonnym powierzać tej części liturgii. G łoszenie słowa w trakcie Mszy św. jest tak ważne, że nic nie m oże jego zastąpić. D okum enty II Polskiego Synodu Plenarnego sygnalizują tę prawdę w odniesieniu do Mszy z udziałem dzieci, ale odnieść te wskazania należy do każdej innej celebracji eucharystycznej.50
8 8 KS. A R K A D IU S Z D OM ASZK [1 2 ]
52 Kapłan, pasterz i przew odnik wspólnoty parafialnej, dz. cyt., n r 9.
53 N iem ożność dyspensow ania przez biskupów od zarezerw ow ania hom ilii została w instrukcji Ecclesiae de m ysteńo b a rd zo w yraźnie potw ierdzona. P ozostaje jed n ak o tw artą dyskusja nad fu n d a m e n te m takiego zastrzeżenia, nad dalszym pogłębieniem racji teologicznych albo innych, jeśli istnieją, k tó re u zasadniają tak ą decyzję Kościoła, por. M . R i v e 11 a. L a risen-a dell 'omelia ai m in istń ordinati. Senso ed estensione del di- sposto del can. 767 § 1, Q u a d ern i di D iritto Ecclesiale 11 (1998), s. 380.
54 Por. Sacra C o n g reg atio p ro C u ltu Divino, Pueros baptizatos, 22.10.1973, AAS 66 (1974), s. 30-46. O derogacji tego do k u m en tu , por. J. A. F u e n t e s, Introducción y co- m en ta ń o , dz. cyt., s. 114. U chylenie m ocy praw nej tej instrukcji, w edług niektórych a u torów , wynika z kan. 6 § 1 n. 4, K PK 1983. D la innych au to ró w dalej istniała możliwość przepow iadania p rzez świeckich, jeśli nie trak tu je się w skazania Pueros baptizatos jako odnoszącego się do hom ilii, por. M. R i v e I la. L a riserva d elio m elia ai m in istń ordinati, dz. cyt., s. 380-381.
55 Ecclesiae de m ysteńo, dz. cyt., art. 3 § 3. Por. także M. R i v e 11 a, La riserva dell'omelia ai m in istń ordinati, dz. cyt., s. 380-381. O hom ilii dialogow anej w liturgii, por. także A. M e n e g h e t t i , / laici fa n n o liturgia?, Torino 1989, s. 48-51.
56 „Podczas Mszy św. z udziałem dzieci m ożna zrezygnow ać z czytania listów p a ste r skich. C eleb ran s pow inien ograniczyć się w takich przypadkach d o om ów ienia głów nych w ątków listu w ogłoszeniach duszpasterskich. Pełna treść w inna być udo stęp n io n a w iernym w piśm ie parafialnym lub gablocie. K om unikaty K onferencji E p iskopatu, bi
Zarezerw ow anie homilii dla kapłanów i diakonów nie wyklucza innych wystąpień braci zakonnych w trakcie Mszy św. Po krótkiej homilii świętego szafarza dopuszczalnym jest zabranie głosu przez zakonnika, który daje swoje świadectwo wiary w relacji do tekstów świętych czy niektórych specyficznych problem ów .57 Potwierdzenie możliwości wypowiadania kom entarzy czy świadectw podczas E u charystii przynosi także instrukcja z 1997 r. „D opuszczalne jest w prowadzenie do liturgii krótkiego kom entarza, pozwalającego ją lepiej zrozum ieć, a także - w wyjątkowych przypadkach - ew entual nych świadectw, które powinny być zawsze dostosow ane do przepi sów liturgicznych i składane podczas liturgii eucharystycznych spra wowanych ze szczególnych okazji (np. dzień sem inarium , dzień chorego itp.), jeśli rzeczywiście mogą one być przydatne do zobra zowania homilii wygłoszonej jak zwykle przez celebransa. Te ko m entarze i świadectwa nie powinny przybierać takiej formy, która zatarłaby różnicę między nimi a hom ilią.”58 Jeszcze bardziej wska zanym term inem na tego rodzaju przepow iadanie jest koniec E u charystii, przed rozesłaniem wiernych,59 albo przygotowanie do Mszy św., tj. przed rozpoczęciem liturgii.
Rezerw acja hom ilii dla kapłanów i diakonów wiąże się głównie z celebracją eucharystyczną. Msza św. jest najw ażniejszą form ą głoszenia słowa Bożego. Je d n ak na skutek b raku duchownych al bo innych poważnych u tru d n ień wierni nie zawsze m ogą uczestni czyć w Eucharystii i karm ić się słowem Bożym. D latego w przy padku nieobecności k apłana Kościół dopuszcza możliwość nie dzielnych celebracji, któ re spraw ują w ierni świeccy, więc również bracia zakonni. D o k u m en t Kongregacji Kultu Bożego Christi E c
clesia z 1988 r., który określa zasady rządzące tymi nabożeństw a
mi, odnosi się rów nież do hom ilii.“ W trakcie celebracji słowa B o żego przew odniczący, b rat zakonny, m oże podać uczestnikom spotkania wyjaśnienia dotyczące odczytanych lektur. D yrekto
[ 1 3 ] U D ZIA Ł BRACI ZA KONNYCH W NAUCZYCIHLSKIM ZA D A N IU KOŚCIOŁA 8 9
skupa i kurii diecezjalnej nie m ogą zastępow ać homilii. M iejscem przekazu najw ażniej szych z nich m ogą być ogłoszenia przed rozesłaniem w iernych.”, I I Polski S ynod Plenar ny (1991-1999), dz. cyt., s. 206.
57 Por. L. C h i a p p e 11 a, // Codice di Diritto C anonico, t. II, dz. cyt., s. 20. 58 Ecclesiae de mysterio, dz. cyt., art. 3 § 2.
” Por. L. C h i a p p e 11 a, // Codice di Diritto C anonico, t. II, dz. cyt., s. 20.
“ C ongregatio pro C ultu Divino, Christi Ecclesia, 02.06.1988 r., w: E nchiridion Vati-canum . D ocum enti ufficiali della S anta Sede 1988-1989, t. 11, B o lesn a 1992, s. 442-469.
9 0 KS. A R K A D IU SZ DOM ASZK [1 4 ]
rium Christi Ecclesia, przypom inając o rezerw acji hom ilii dla k a płanów i diakonów , stw ierdza, że wskazanym jest, aby hom ilię przygotował proboszcz, a następnie przekazał ją do odczytania przez m o d era to ra w spólnoty.61
Gdy przepow iadanie wiernych świeckich, braci zakonnych, łączy się z pojęciem homilii, rodzi wiele trudności interpretacyjnych. In strukcja z 1997 r. o współpracy świeckich w posłudze kapłanów - dopuszcza głoszenie hom ilii poza M szą św. „Poza Mszą św. wierni niewyświęceni mogą głosić hom ilię w sposób zgodny z praw em lub z przepisam i liturgicznymi oraz przy zachowaniu klauzul w nich za w artych.”62 Z zachow aniem norm liturgicznych możliwe jest zatem głoszenie homilii w trakcie nabożeństw liturgicznych innych niż E u charystia.63
Pojęcie homilii po Soborze Watykańskim II stopniowo się roz szerzało. N ajbardziej wyrazistą jej koncepcją jest hom ilia euchary styczna. Tym niem niej i inne sytuacje liturgiczne dopuszczają hom i lię, która może być głoszona przez b rata zakonnego (z zastrzeże niem wszelkich klauzul prawnych i liturgicznych).64 Dotyczy to sytu acji sprawowania sakram entów czy sakram entaliów oraz liturgii go dzin. Zauw aża się zatem różnorodność rozum ienia term inu ‘hom i lia’. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. w kan. 767 § 1, i w in nych miejscach, nawiązuje do myśli soborowej, tzn. do głoszenia homilii podczas celebracji eucharystycznej. Przez to zastrzega ją dla m inistrów wyświęconych.65 Taka interpretacja hom ilii posiada swe korzenie w antycznym jej rozum ieniu (jako złączonej z celebra cją Mszy św.).66 Nowe wyzwania ewangelizacyjne i duszpasterskie oraz brak duchownych spowodowały jednakże, iż rozszerzyło się
“ Por. tam że, n r 43. O zaleceniu liturgii słowa, gdy nie m ożna uczestniczyć w e Mszy św., por. K P K 1983, kan. 1248 § 2.
a Eccłesiae de mysterio, dz. cyt., art. 3 § 4.
63 Por. H . S c h a m b e c k , Struktura laikatu, L!Osservatore R o m an o 12 (1998), s. 44. 64 Por. E. M i r a g o 1 i, II termine „omelia ” nei docum enti della Chiesa, nei libri liturgici e n e l Codice, Q u a d ern i di D iritto Ecclesiale 11 (1998), s. 345. Por. także P. IJ r s o, // m i nister o della parnia divina, dz. cyt., s. 39.
“ Tak in te rp retu je kan. 767 J. A. C o r i d e n . Tym samym inny kontekst liturgiczny (poza M szą św.) nie łączy się z rezerw acją hom ilii dla kapłanów i diakonów , tj. możliwy jest tu udział świeckich, por. In tro d u ctio n and com m entary, dz. cyt., s. 929. Por. także P. U r s o , II ministero della parnia divina, dz. cyt., s. 38-39; L. G e r o s a , Prawo Kościoła, dz. cyt., s. 118.
66 Por. E. M i r a g o 1 i, II termine „om elia” nei d o cu m en ti..., dz. cyt., s. 355-356. Por. tak że E. Z a n e t t i , / laici nel m u n u s docendi della Chiesa, dz. cyt., s. 206-211.
[1 5 ] U D Z IA Ł BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZA D A N IU K OŚCIOŁA 9 1
grono podm iotów przepowiadających słowo Boże, także w tej szczególnej form ie, tj. homilii. Pozostaje jed n ak wieloznaczność term inologiczna, a co za tym idzie trudność interpretacyjna wobec podmiotowych odniesień pastoralnych67.
Mniej problem ów łączy się z innymi form am i przepow iadania, takimi jak: rekolekcje, misje święte, kazania, konferencje itp. „Pro boszczowie zgodnie z zarządzeniem biskupa diecezjalnego powinni w pewnych okresach organizować to przepow iadanie, które nazywa się rekolekcjami i świętymi misjami, lub inne formy przepow iada nia dostosow ane do miejscowych potrzeb.”68 Prawodawca zaleca te dwie tradycyjne formy przepow iadania seryjnego. To zadanie dusz pasterskie podejm ują oni według wskazań biskupa diecezjalnego. Czasem wskazanym na rekolekcje są „pewne okresy”, przez co n a leży rozum ieć przede wszystkim Adwent i Wielki Post.69
O pracow anie niniejsze skupia uwagę na upraw nieniach braci zakonnych w obec przepow iadania słowa Bożego. F orm a reko lek cyjna czy misyjna w dużej m ierze o p iera się na posłudze obcych duchownych przybywających do danej parafii albo innej w spólno ty wiernych. Czy jest to jedyna grupa osób podejm ujących takie zadanie duszpasterskie? W ydaje się, że byłoby to zbytnim uprosz czeniem zagadnienia. Raczej należy tu mówić o zadaniu, jakie p o w inien podjąć cały zespół misyjny (rekolekcyjny) składający się również z osób konsekrow anych, alum nów sem inarium i osób świeckich.70
Z atem inne formy przepow iadania, które nie łączą się z E ucha rystią, m ogą być głoszone przez braci zakonnych - z zastrzeżeniem wymaganych warunków. Szczegóły dotyczące osób upoważnionych do głoszenia słowa Bożego m oże regulować praw o partykularne.71
67 Por. E. M i r a g o l i , // termine „om elia” nei d o c u m en ti..., dz. cyt., s. 356. Por. także A. K a c z o r , Hom ilia świeckich - dlaczego nie?, w: K apłaństw o pow szechne a kapłaństwo hierarchiczne. M ateriały spotkania wykładowców praw a kanonicznego (W SD oo. Fran ciszkanów, Katowice-Panewniki, 16 kw ietnia 1988 r.), red. A. Kaczor, Lublin 1998, s. 57.
“ K PK 1983, kan. 770.
w Por. E. S z t a f r o w s k i , Podręcznik prawa kanonicznego, t. 3, W arszawa 1986, s. 32. 70 Por. G. S i w e k , Misje ludowe w teorii i praktyce Kościoła, K raków 1999, s. 191 -200. 71 Por.: „W ygłaszanie konferencji religijnych w kościołach lub kaplicach poza Mszą św. lub nabożeństw em przez osoby św ieckie, k tó re posiadają form ację teologiczną, m o że się odbyw ać po uprzednim uzyskaniu zgody m iejscow ego biskupa d iecezjalnego.”, Wskazania Episkopatu Polski w sprawie udziału katolików świeckich w wykonywaniu p o sługi słowa, dz. cyt., n r 5.
1.2. N auczanie katechetyczne
Posługa słowa Bożego obejm uje dwie zasadnicze formy: p rzepo w iadanie i nauczanie katechetyczne. O odrębności katechezy decy duje jej cel i form a. To katecheza ma sprawiać, by wiara chrześcijan staw ała się żywa, wyraźna i czynna.72 „Ogólnie mówiąc, katecheza jest wychowaniem w wierze dzieci, młodzieży i dorosłych, a obej
muje przede wszystkim nauczanie doktryny chrześcijańskiej, prze kazywane na ogół w sposób systematyczny i całościowy, dla w pro wadzenia wierzących w pełnię życia chrześcijańskiego.”73 Form a ka techetyczna nie jest więc głoszeniem misyjnym, homiletycznym, czy teologicznym .74
Prawodawca kościelny wskazuje, że taki systematyczny i całościo wy przekaz wiary jest obowiązkiem wszystkich wiernych: duszpaste rzy, osób konsekrowanych i świeckich; jest to odpowiedzialność ca łego Ludu Bożego. Kan. 774 § 1 Kodeksu z 1983 r. stanowi: „Troska o katechezę, pod kierownictwem prawowitej władzy kościelnej, na leży do wszystkich członków Kościoła, w części każdem u właściwej.” Wszyscy wierni, na mocy sakram entu chrztu, są powołani do mi sji głoszenia słowa Bożego. Podkreślenie tego obowiązku, na polu katechetycznym, m ożna odnaleźć w wielu dokum entach Kościoła. Na przykład, Sobór Watykański II do chrześcijańskiego w tajem ni czenia katechum enów zobowiązywał całą społeczność wiernych, nie tylko katechistów i kapłanów .75 N astępnie O gólna Instrukcja K atechetyczna z 1971 r. w odniesieniu do katechezy wskazała, że „jest rzeczą konieczną budzenie i popieranie w coraz większym stopniu współpracy wszystkich wiernych (...).”76 „K atecheza jest
9 2 KS. A R K A D IU SZ D O M A SZK [ 16]
72 Por. Kongregacja ds. Duchowieństwa, Ogólna Instrukcja Katechetyczna, 11.04.1971, AAS 64 (1972) s. 97-176, nr 17. Osiągnięcie wiary jako żywej, wyraźnej i czynnej, wpisane jest w aktualny Kodeks, por. KPK 1983, kan. 773.
73 J a n P a w e t 11. A d h o rtacja Catechesi trademlae, 16.10.1979, W arszaw a 1980, n r 18. N ależy też zauważyć praw odaw stw o katechetyczne poszczególnych K onferencji E p isk o p atu , por. K onferencja E p isk o p atu Polski, Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, 20.06.2001, K raków 2001.
1 Por. Ogólna Instrukcja Katechetyczna, n r 17.
75 Por. D ek ret o działalności misyjnej Kościoła A d g en tes, 07.12.1965, w: S obór W aty kański II, K onstytucje, D ekrety, D eklaracje, tek st polski, Poznań 2002, n r 14. K odeks z 1917 r. nauczanie katechizm u polecał duchow nym , zwłaszcza proboszczom . Osoby świeckie m ożna było dopuścić pod pew nym i w arunkam i. K atechizacja nie była więc obow iązkiem wszystkich w iernych, p o r. C IC 1917, cann. 1329-1336.
76 Ogólna Instrukcja Katechetyczna, dz. cyt., n r 17. Por. Catechesi tradendae, dz. cyt., nr 16.
więc działaniem wychowawczym realizowanym z uwzględnieniem szczególnej odpowiedzialności każdego członka wspólnoty, w kon tekście lub klimacie wspólnotowym bogatym w relacje, aby kate chum eni i katechizowani czynnie włączyli się w życie w spólnoty.”77 O dpow iedzialność całej wspólnoty za nauczanie katechetyczne wy raża się m.in. w dawaniu świadectwa wierze, którą katecheza rozwi ja i pogłębia.78
Cytowany wyżej kanon 774 § 1 łączy katechezę z zaangażow a niem całej wspólnoty chrześcijańskiej, ale „w części każdem u wła ściwej”. O znacza to, że obowiązek katechizow ania w różnym stop niu spoczywa na wiernych: „poszczególni jed nak członkowie Ko ścioła m ają zróżnicow ane obowiązki, wypływające z pow ołania każ dego z nich.”79 W spólne, choć zróżnicowane, zaangażowanie w ka techezę znajduje swoje odbicie w odnowionych obrzędach spraw o wania poszczególnych sakram entów . Przykładowo, na poszczegól nych etapach chrześcijańskiego w prowadzenia dorosłych: „(...) lud Boży reprezentow any przez Kościół lokalny powinien zawsze rozu mieć i okazywać, że w tajem niczenie dorosłych jest jego spraw ą i że stanowi zadanie dla wszystkich, którzy przyjęli chrzest.”80
Osoby konsekrow ane w platają się w katechetyczną misję całego Kościoła. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. wskazuje na nich jako pom ocników proboszcza.81 Nadm ienić można, że w historii Kościoła zakonnicy i zakonnice brali żywy i owocny udział w kate chizacji. W iele rodzin zakonnych powstało specjalnie w celu n a [ 17] U D ZIA Ł BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZA D A N IU K OŚCIOŁA 9 3
77 K ongregacja ds. D uchow ieństw a, Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, 15.08.1997, Poznań 1998, n r 220-221.
™ Por. D yrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, dz. cyt., n r 122. 79 Catechesi tradendae, dz. cyt., n r 16. Por. E. S z t a f r o w s k i . Podręcznik prawa k a nonicznego, t. 3, dz. cyt., s. 37; J. S y r y j c z y k , Przepowiadanie słowa Bożego i nauczanie katechetyczne według norm nowego prawa kościelnego, w: D uszpasterstw o w św ietle N o wego K odeksu Praw a K anonicznego, red. J. Syryjczyk, W arszawa 1985, s. 135.
*° Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1988, W prow adzenie teologiczne i p a sto raln e, nr 41. Por. E. S z t a f r o w s k i , Podręcznik prawa kanonicznego, t. 3, dz. cyt., s. 37.
*' Por. K PK 1983, kan. 776: „Z racji swej funkcji, proboszcz obow iązany jest trosz czyć się o nauczanie katechetyczne dorosłych, m łodzieży i dzieci. D la osiągnięcia tego celu pow inien skorzystać ze w spółpracy duchow nych przydzielonych do parafii, człon ków instytutów życia konsekrow anego o raz stow arzyszeń życia apostolskiego, uw zględ niając c h ara k te r każdego instytutu, ja k rów nież wiernych świeckich, głów nie k atech e tów. Wszyscy w ym ienieni, jeśli tylko nie podlegają praw nej przeszkodzie, pow inni c h ęt nie spieszyć z pom ocą. D o proboszcza należy p opierać i um acniać zad an ie rodziców w zakresie katechezy rodzinnej, o czym w kan. 774 § 2.”
uczania chrześcijańskiego młodzieży82. Teraźniejszość również wy m aga wkładu wspólnot zakonnych, aby „zechciały poświęcić m aksi m um zdolności i możliwości szczytnemu dziełu katechizacji”.83
Oryginalny wkład braci zakonnych wynika z „publicznego świadec twa ich konsekracji”.84 Ten specyficzny stan jest darem dla całej wspól noty Kościoła. Zarazem uzdalnia do wielkiej aktywności katechetycz nej i to w duchu określonego instytutu czy stowarzyszenia. „Charyzma ty założycielskie nie pozostają na marginesie, jeśli zakonnicy podejm u ją zadanie katechetyczne. Zachowując nienaruszony własny charakter katechezy, charyzmaty różnych wspólnot zakonnych nadają temu wspólnemu zadaniu własne akcenty, często o wielkiej głębi religijnej, społecznej i pedagogicznej. Historia katechezy pokazuje żywotność, jaką te charyzmaty nadały działalności wychowawczej Kościoła.”85
Możliwości udziału braci zakonnych w katechizacji nie zamykają się w obrębie parafii. Prawodawca nakłada pewne obowiązki na przełożonych zakonnych. „Przełożeni zakonów i stowarzyszeń ży cia apostolskiego winni zatroszczyć się o to, ażeby w ich kościołach, szkołach lub w innych zakładach, w jakikolwiek sposób im pow ie rzonych, pilnie prow adzono katechizację.”86 Taka sytuacja otwiera wiele możliwości pracy katechetycznej braci w oparciu o różne za konne dzieła własne. „Należy zachęcać, aby wspólnoty zakonne, podejm ujące się w naszym kraju różnych dzieł na rzecz młodzieży, zwłaszcza najbardziej opuszczonej, wprowadzały do niej, gdzie tyl ko to możliwe, elem enty katechezy.”87
Katechizacja pow inna być prow adzona także w oparciu o kościo ły nieparafialne, co również stwarza okazję do posługiwania braci zakonnych. Sytuacja taka wymaga uzgodnienia z proboszczem i uwzględnienia przepisów diecezjalnych88. Zakonnicy i członkowie stowarzyszeń życia apostolskiego podlegają bowiem w sprawach duszpasterskich władzy biskupów.89
9 4 K.S. A R K A D IU SZ D O M A SZK [1 8 ]
82 Por. Catechesi tradendae, dz. cyt., n r 65. 83 Tamże.
84 Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, dz. cyt., n r 228. 85 Tamże, n r 229.
86 K PK 1983, kan. 778. Por. analogiczną norm ę w p o przednim K odeksie z 1917 r., C IC 1917, can. 1334.
87 Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, dz. cyt., n r 131. 88 Por. E. S z t a f r o w s k i , Podręcznik prawa kanonicznego, t. 3, dz. cyt., s. 40. w Por. K P K 1983, kan. 678 § 1, 738 § 2.
Praca braci zakonnych, jako katechetów , jest zróżnicow ana i za leżna od różnych środowisk oraz odm iennych odbiorców. Tym sa mym m ożna wyróżnić: katechetów w krajach dawniej chrześcijań skich, którzy uzupełniają brak kapłanów; pracujących z dziećmi, m łodzieżą, lub z dorosłymi; przygotowujących do przyjęcia sakra m entów; oddelegowanych do pracy z osobam i nieprzystosowanymi lub niepełnosprawnym i, albo też z em igrantam i i osobam i żyjącymi na m arginesie.9“ Pośród różnych typów katechetów wymienić trzeba również katechistów, tj. pracujących na terenach misyjnych.91
R óżnorodność posługi katechetycznej dom aga się odpow iednie go przygotowania. K odeks z 1983 r. nakłada na ordynariuszy m iej sca obowiązek właściwego przygotowania katechetów .92 Jednakże ordynariusze zakonni również winni mieć na uwadze form ację ka techetyczną braci zakonnych. Przesłanką za tym przem aw iającą jest m.in. tem atyka form acji katechetycznej, która w ielokrotnie pojawia się w dokum entach U rzędu Nauczycielskiego Kościoła, zwłaszcza w Ogólnej Instrukcji Katechetycznej z 1971 r. i D yrektorium O gól nym o Katechizacji z 1997 r.
Posługę katechetyczną braci zakonnych m ożna odczytać nie tyl ko jako ich obowiązek, ale także jako prawo. Laikat, więc i bracia zakonni, katechizuje „w porozum ieniu i we współpracy z h ierar chią, która ze swej strony w inna świeckich chętnie angażować do tych zadań, udzielając im misji kanonicznej.”93 K odeks z 1983 r. wskazuje na m ożność przekazania świeckim m andatu do naucza nia. „Podobnie - zachowując jedn ak przepisy stawiające wymaga nia co do zdatności - m ogą otrzym ać od kom petentnej władzy ko ścielnej zlecenie nauczania świętej nauki.”94 N auczanie kateche tyczne nie jest działaniem prywatnym, jest pełnieniem misji Ko [1 9 ] U D Z IA Ł BRACI ZA KONNYCH W N AUCZYCIELSKIM ZA D A N IU KOŚCIOŁA 9 5
90 Por. Dyrektorium Ogólne o Katechizacji, dz. cyt., n r 232. 91 Por. tam że, n r 232; Catechesi tradendae, dz. cyt., n r 66.
52 Por. K P K 1983, kan. 780: „ O rd y n ariu sz e m iejsca w inni troszczyć się o o d p o w ied n ie p rzygotow anie k ate ch e tó w do w łaściw ego w y p ełn ian ia ich zad a n ia , a więc by ich k ształcen ie m iało c h a ra k te r stały, aby m ogli p o z n ać w w ystarczającym z a k re sie n a u k ę k a to lick ą o ra z przysw oić sobie teo rety cz n ie i prak ty czn ie zasady dyscyplin ped agogicznych.”
93 J. D y d u c h , Udziat świeckich w m isji prorockiej Chrystusa i Kościoła, dz. cyt., s. 12. 94 K PK 1983, kan. 229 § 3. O złożoności rozróżnienia pom iędzy m isją kanoniczną a m andatem , por. F. L e m p a, Misja kanoniczna i m a n d a t do nauczania dyscyplin teolo gicznych w katolickich szkołach wyższych, w: Stow arzyszenie K anonistów Polskich, Biu letyn, n r 11, Lublin 1998, s. 49-70.
9 6 KS. A R K A D IU SZ DOM ASZK [2 0]
ścioła. D latego „winno zawsze pozostawać pod kierownictwem p ra wowitej władzy kościelnej. Kto katechizuje, działa w imieniu Ko ścioła i z m andatu Kościoła.”"5
2. Misyjna działalność Kościoła
Działalność misyjna Kościoła zwraca się szczególnie ku ew ange lizacji osób niewierzących. Wynika ona z natury Kościoła.96 W spół czesną definicję misji przekazał soborowy dokum ent A d gentes: „Szczególne inicjatywy, poprzez które posłani przez Kościół głosi ciele Ewangelii, idąc na świat, wykonują zadanie przepow iadania Ewangelii i wszczepienia sam ego Kościoła w te narody lub grupy, które jeszcze nie wierzą w Chrystusa, nazywa się powszechnie „mi sjam i”.97 Celem tej posługi „jest ewangelizowanie i zaszczepianie Kościoła pośród ludów albo grup, wśród których nie jest on jeszcze zakorzeniony; (...) w ten sposób niech z zasiewu słowa Bożego wzrasta dostatecznie wiele zakładanych na całym świecie rodzi mych Kościołów partykularnych, obdarzonych własnymi siłami i dojrzałością.”9“
W posłudze misyjnej uczestniczą wszyscy wierni. To podstawowe założenie oddaje kan. 781 aktualnego Kodeksu: „Ponieważ cały Kościół jest ze swej natury misyjny, a dzieło ewangelizacji winno być uznane za fundam entalny obowiązek Ludu Bożego, stąd wszy scy wierni, świadomi swojej odpowiedzialności, winni wnosić swój udział w dzieło misyjne.”
W dzieło ewangelizacji w istotny sposób wpisują się bracia za konni. O misyjnej roli instytutów życia konsekrow anego stanowi Kodeks z 1983 r. w kan. 783: „Ponieważ członkowie instytutów ży cia konsekrow anego na mocy samej konsekracji poświęcają się na służbę Kościołowi, powinni w sposób właściwy ich instytutowi mieć
* Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, dz. cyt., n r 121. O u d zie leniu misji kanonicznej k atech eto m szkolnym przez biskupa diecezjalnego, por. tam że, nr 82, 90. Term in upow ażnienie (missio canonica) do nauczania religii występuje w K onkordacie polskim z 28.07.1993, tek st d o k u m en tu w: W. G ó r a l s k i , K onkordat Polski 1993 o d podpisania do ratyfikacji, W arszawa 1998, art. 12, ust. 3. O m andacie, k tó reg o udziela się k atech eto m , por. także E. Z a n e 11 i, / laici nel m u n u s docendi della Chiesa, dz. cyt., s. 203-204; tenże, 1 laicipossono predicare e insegnare nella C hiesal, dz. cyt., s. 273-274.
* Por. A d gentes, n r 2. " Tam że, n r 6. * Tamże.
[ 2 1 ] U D ZIA Ł BRACI ZAKONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZA D A N IU KOŚCIOŁA 9 7
szczególny udział w działalności misyjnej.” M ożna powiedzieć, że istnieje pełna współzależność pomiędzy powołaniem misyjnym i powołaniem zakonnym .99 „Z e względu na swoją konsekrację za konną są oni jak najbardziej wolni i m ogą dobrow olnie opuścić wszystko i iść aż na krańce świata, aby głosić Ewangelię. Są p rzed siębiorczy, a ich apostolstw o często odznacza się pomysłowością i oryginalnością, które wzbudzają podziw u patrzących. Są w ielko duszni, często znajdują się na najodleglejszych stacjach misyjnych, gdzie nierzadko grożą im wielkie niebezpieczeństwa dla zdrowia i życia.”100 Zaangażow anie misyjne może się wyrażać w różnorodny sposób, albo tylko w wymiarze duchowym, albo w duchowym i je d nocześnie w aktywnej zewnętrznej działalności.
Ważną rolę ewangelizacyjną odgrywają zatem także zakonne in stytuty życia kontem placyjnego. Instytuty te „mają z uwagi na swoje modlitwy, dzieła pokuty i um artw ienia bardzo duże znaczenie dla nawracania dusz, ponieważ to Bóg jest Tym, który proszony o to, posyła robotników na swoje żniwo, otwiera umysły niechrześcijan na słuchanie Ewangelii i zapładnia w ich sercach słowo zbawie nia”.101 Sobór Watykański II wezwał instytuty kontem placyjne do zakładania dom ów na terenach misyjnych.102 Tam zarów no bracia zakonni jak i kapłani są potrzebni dla działalności misyjnej.
Instytuty życia czynnego również pełnią ważną rolę ewangeliza cyjną. Na takie zaangażowanie wskazywał Sobór Watykański II. „Instytuty życia czynnego natom iast, niezależnie od tego czy dąży łyby do celu ściśle misyjnego, czy też nie, niech szczerze zadają so bie wobec Boga pytanie, czy mogą rozciągnąć swoją działalność na szerzenie królestwa Bożego między narodam i; czy m ogą pewne po sługi pozostawić innym, aby swoje siły poświęcać misjom; (...) czy ich członkowie uczestniczą w działalności misyjnej odpow iednio do
99 Por. E . G a m b a r i , Życie zakonne, s. 522. Zaznaczyć należy, że ślub posłuszeństw a sam w sobie nie zobow iązuje do posłannictw a A d gentes. W śród różnorodnych instytu tów są takie, k tó re nie zakładają pracy m isyjnej, inne dopuszczają ją ja k o jed e n z celów instytutu, jeszcze inne p o dejm ują ją jak o ich główny cel. W zależności o d tego podziału różna jest relacja ślubu posłuszeństw a do obow iązku misji a d gentes, por. Exegetical com m entary on the Code o f canon law, ed. A. M arzoa, J. M iras, R. R odriguez-O cafia, vol. I I I /l, C hicago 2004, s. 148.
100 Evangelii nuntiandi, n r 69.
101 A d gentes, nr 40. O relacji instytutów kontem placyjnych d o apostolstw a i świętości K ościoła, por. KPK 1983, kan. 674.
9 8 KS. A R K A D IU SZ D O M A SZK [22]
możliwości.”103 To ostatnie wezwanie m ożna odnieść do braci za konnych, którzy odpow iednio do możliwości winni angażować się w ewangelizację.
Jednakże wraz ze wszelką zew nętrzną aktywnością braci zakon nych powinno łączyć ich świadectwo. Treść adhortacji Vita conse-
crata jednoznacznie uwyraźnia ten wymiar. „Najważniejszym prze
jaw em misji nie są bowiem zew nętrzne dzieła, ale przede wszystkim uobecnianie w świecie sam ego Chrystusa przez osobiste świadec two”.104 „Szczególny w kład osób konsekrowanych w ewangelizację polega przede wszystkim na świadectwie życia całkowicie od dan e go Bogu i braciom na wzór Zbawiciela (...)”.105
D oznanie miłości Boga prowadzi do dzielenia się z tymi, którzy G o nie znają. Jest to bodziec do włączenia się osób konsekrowanych w pierwszą ewangelizację, w przepow iadanie Chrystusa wszystkim narodom .106 Różnorakie są działania misyjne. O bok modlitwy jest miejsce na organizowanie pomocy m aterialnej i technicznej, zwłasz cza w krajach, które pom agają misjom.
Zaangażow anie misyjne wyraża się wreszcie przez aktywną po sługę misjonarzy na terenach misyjnych. „M isjonarze, a więc ci, którzy są posyłani przez kom petentną władzę kościelną do podej m owania dzieła misyjnego, m ogą być dobierani z terenów misyj nych lub spoza nich, spośród kleru diecezjalnego lub członków in stytutów życia konsekrow anego, albo stowarzyszeń życia apostol skiego, albo spośród świeckich.”107 Bracia zakonni zgodnie z tą no r m ą m ogą być posłani jako m isjonarze.
M isjonarze w swojej posłudze winni uwzględnić wymagania in- kulturacji i wolności religijnej, na co wskazuje Kodeks w kan. 787: „§ 1. M isjonarze przez świadectwo życia i słowa powinni nawiązać dialog z niewierzącymi w Chrystusa, ażeby w sposób przystosowany do ich m entalności i kultury, otworzyć im drogi, na których mogliby
103 Tamże, n r 40. N a teren ach misyjnych w inno się p o p ierać życie instytutów zakon nych, tak czynnych, jak i kontem placyjnych. O b o k już istniejących m ogą pow staw ać n o w e instytuty i form y życia konsekrow anego, por. tam że, n r 18. Por. także J a n P a w e ł I I , Encyklika o stałej aktualności po słan ia m isyjnego Redem ptoris missio, 07.12.1990, A A S 83 (1991), s. 317nn, n r 65-66, 69.
104 Vita consecrata, n r 72.
105 Tamże, n r 76. „A postolstw o wszystkich zakonników polega n a św iadectw ie ich ży cia konsekrow anego, k tó re w inni ożywiać m odlitw ą i p o k u tą.”, K P K 1983, kan. 673.
'* Por. Vita consecrata, n r 77-80. ",7 K PK 1983, kan. 784.
[ 2 3 ] U D Z IA Ł BRACI ZA KONNYCH W NAUCZYCIELSKIM ZA D A N IU KOŚCIOŁA 9 9
poznać orędzie ewangeliczne. § 2. M ają także zatroszczyć się o to, ażeby ci, których uznają za przygotowanych do przyjęcia orędzia ewangelicznego, pouczyć o praw dach wiary, tak aby, gdy o to p o proszą w sposób wolny, zostali dopuszczeni do przyjęcia chrztu.”
W ymagania inkulturacji i dialogu międzyreligijnego przybliża także adhortacja Vita Consecrata. Jest to proces zbliżania się misjo narzy, braci zakonnych, do innych kultur, do inaczej myślących lu dzi. Koniecznymi postaw am i są tu szacunek, miłość i pokora wobec innych, na wzór Chrystusa.108
3. Wychowanie katolickie
Kościół w całej pełni włącza się w misję wychowawczą. „Z szcze gólnej racji praw o i obow iązek wychowania należy do Kościoła, którem u została zlecona przez Boga misja niesienia ludziom p o mocy, aby mogli osiągnąć pełnię życia chrześcijańskiego.”109 K o ściół jest świadom, że pow inien być obecny na polu edukacji, i że „wychowanie stanowi istotny elem ent jego misji”.110 Osoby k onse krow ane są pow ołane, aby także na polu edukacyjnym dawać świa dectwo o B ogu.111
Oddziaływanie wychowawcze obejm uje zarów no wychowanków, jak i całe środowiska wychowawcze. „O bdarzone tym charyzm a
tem , m ogą tworzyć środowiska wychowawcze przeniknięte ew ange licznym duchem wolności i miłości, które będą pom agały młodym wzrastać w człowieczeństwie pod kierownictwem D ucha Świętego. W ten sposób w spólnota wychowawcza staje się doświadczeniem kom unii i miejscem łaski. W którym program pedagogiczny przy czynia się do połączenia w harm onijnej syntezie tego, co Boskie i ludzkie, Ew angelię i kulturę, wiarę i życie”112 D ziałanie edukacyj ne zakonników oznacza zatem tworzenie miejsc kom unii i łaski, wspólnej przestrzeni dla wiary i życia.
Wiedza i wiara są przekazywane młodym ludziom w miłości. Mi łość „jest to jeden z najcenniejszych darów, jakie osoby konsekrowa ne mogą również dzisiaj ofiarować młodzieży, wychowując i otacza
"* Por. Vita consecrata, n r 80. IM K P K 1983, kan. 794 § 1. 110 Vita consecrata, n r 96. 111 Por. tam że.
