R E C E N Z JE
R o b e rt S a b a tin o L o p e z , T h e T e n th C e n tu ry . H ow D ark th e D ark Ages? Source P ro b lem s in W o rld C iviliza tio n , R in e h a rt & Com p a n y , Inc., N ew Y o rk 1959, s. 58.
P o p u la ry z a c ja źró d ła historycznego, u p rz y stę p n ie n ie go szerszem u g ro n u czy ta ją c e j pub liczn o ści to p o w aż n e z a d a n ie współczesnej· n a u k i h isto ry c zn e j. R e ali z a c ji tego z a d a n ia słu ży ta k ż e a m e ry k a ń sk ie w y d aw n ic tw o p n . „S o u rce P ro b le m s in W orld C iv iliz atio n ”. J e s t to se ria m a ły ch an to lo g ii te k stó w źródłow ych tłu m a - czonych n a ję zy k ang ielsk i, o b raz u ją c y c h p ew n e p rc b le m y i z ja w isk a historyczne. Z w ra c a u w ag ę ro zm aito ść te m a tó w re p re z e n to w a n y c h przez te „d ig esty ” źró d ło w e — Ita lia w dobie R e n esa n su i kodeks H am m u ra b ieg o , fra n c u s k i k o lo n ializm ii tra d y c je k u ltu r y ch iń sk ie j, k a lw in iz m i n aro d o w y socjalizm , p o stęp ekonom iczny R o sji R ad zieck iej i m o n a rc h ia H ab sb u rg ó w . P o d ty tu ł każdego to m ik u z a w iera w ęz ło w e d la te m a tu p y ta n ie . O dpow iedzi n a n ie p o sz u k iw ać n ależy w w yborze tek stó w .
W y b itn y b ad a cz d z ie jó w g ospodarczych w czesnego średniow iecza, p ro fe so r Y ale U n iv ersity , d o k o n ał tu w y b o ru źródeł dotyczących jed n eg o ty lk o stulecia. J e s t to tzw., obecnie coraz częściej, p rzez h isto ry k ó w k u ltu r y „ w ie lk i” w iek dzie sią ty , dzielący ja k b y śred n io w iecze n a dw a ró w n e w czasie odcinki. A u to r n ie je s t z a su g e ro w an y „w ielk o ścią” tego w iek u ; w sw oim czasie p rz e strz e g a ł n a w s t przed n ad u ż y ciem p o ję cia „ o d ro d z en ie” w sto su n k u do X stu lec ia (S till A n o th e r R e naissance?, „T he A m eric an H isto ric a l R e v ie w ” t. L V H , n r 1, 1951—52, s. 1—21). L o p e z d alek i je s t je d n a k cd p o m n ie jsz a n ia w a g i szereg u d oniosłych p r e m ian polity czn y ch i gospodarczych, ja k ie n a s tą p iły w X w iek u , d o strzeg a rów n ież ca łe b ogactw o i złożoność m yśli n u rtu ją c y c h E u ro p ę w ty m czasie. Z w łaściw ą sobie sk łonnością do m o d e rn izo w an ia zja w isk zd a je się też stw ie rd z a ć p ew n e podob ień stw o d oznań p sychicznych człow ieka czasów o ttc ń sk ic h i człow ieka w spółczesnego. T . k np. s tra c h p rze d zap o w ied zian y m w A p o k alip sie końcem św ia ta , k tó ry n a stą p ić m ia ł p rz e d n a s ta n ie m now ego ty siąclecia, z n a jd u je ja k iś o d p o w ied n ik w e w spółczesnych,, rów n ież u sc h y łk u ty siąc lec ia pano szący ch się lę k a c h p rze d n iszczycielską siłą n o w oczesnej techniki.
P rz e d sta w io n y t u w y b ó r 36 te k stó w źród ło w y ch p o przedzony je st k ró tk im w stęp em o rie n tu ją c y m ogólnie w p ro b lem aty c e X w iek u . T om ik dzieli się n a s tę p n ie n a sześć ro zdziałów : M rok, R ozkw it, Ś w iat, P ra c a , N au k a, M iłość. K ażd y z nich o b ra z u je je d n ą dziedzinę życia, jedno zjaw isko, je d en p rz e ja w ludzkiego działan ia. C ałcść zaś sk ła d a się n a au te n ty c z n y , p rzy ty m żyw y i p ełen b a rw y ob raz stulecia. T e k sty p rz e d sta w ia ją m. in. w alk i z W ę g ram i n a p o cz ątk u X w . (A d a lb e rt z T re - w iru), z a ta rg O tto n a I z p apieżem J a n e m X II (L iu tp rà n d z C rem ony), k o n ta k ty p o lity cz n e E uropy z B izan cju m (G e rb e rt z A urillae) o raz em an cy p ację polityczną lu d ó w sło w iań sk ich (N estor, Ib ra h im -ib n -J a k u b ). W in te re su ją c y c h w y im k a ch czy ta m y te ż o p o stę p u ją c y m ro zw o ju sto su n k ó w fe u d a ln y c h (F u lb e rt z C h a rtre s) i o sy stem ie zależności społecznej w ra m a c h ty c h sto su n k ó w , aż do n ie w o ln ictw a w łąc zn ie (d o k u m en t o p ac tw a St. G allen , p ra w o zw yczajow e O tto n a I II dla I ta lü , p rz e k a z W id u k in d a z K o rw e i i in.) R ów nież p ro b le m a ty k a g csp d arc za re p re z e n to w a n a je s t przez k ilk a te k stó w — c b ra z u ją one m. in. ożyw ienie h a n d lu śró d zie m n o m orskiego i n a s ta n ie p ro sp e rity w m ia sta c h p o rto w y ch Ita lii (A nonim z Pawżi) oraz s to s u n k i h an d lo w e P o łu d n ia ze św ia tem a ra b sk im (d ek ret doży w eneckiego). O n ow ych fu n d a c ja c h k la sz to rn y c h oraz szerzej o ro li i zn aczen iu kościoła w ty m czasie m ów i m. in. d o k u m e n t fu n d a c y jn y W iłhejm a I ks. A k w ita n ii dla k la sz to ru w C lu n y (910) o ra z p rz e k a z sa g a m a d ry S n o rri S tu rla s o n a o c h ry stia n iz a c ji S k a n d y n a w ii (trk ż e tzw . ru n y k ró la H aro ld a). P ozicm n a u k i i sz tu k p ię k n y c h X s tu lecia z n a jd u je odbicie w te k s ta c h o le k a rz a c h (E k k e h a rd z S t. G allen i in.) i ju
-195 ry s ia c h (G raphia aureae u rb is Rom ae) oraz w e fra g m e n c ie ro z p ra w y o w y ro b ie w itra ż y (T heophilus R ugerus). P o ezję re p re z e n tu je p o em at ep ick i „ W a lth a ri” oraz u tw ó r s k a ld a E g illa S k ala g rim sso n a . T ek sty m ów ią ró w n ież o lu d z ia c h ty c h cza sów — o ich zajęciach n a ro li i w rzem iośle (E lfry k z E ynsham , R a th e riu s z L iège b p W erony), o p ra w ie zw yczajow ym , ja k im się rz ą d z ili (D oom s E th e lsta n a ) oraz 0 psy ch iczn ej stro n ie ich życia — n a s tro ja c h re lig ijn y c h i ich a rty sty c z n y m w y razie (tek st angielsk ieg o P assion P la y z W inchesteru), a ta k ż e zw ykłym , lu d z k im uczuciu m iłości (Saga C orm aca, p o em at la m . dulcis am ica venito).
T ak n aszk ic o w an y o b ra z stu le c ia za m y k a a u to r k o n k lu z ją . C zytam y w n ie j: ,„Jak ciem ne były W ieki C iem ne? O czyw iście, k a ż d a odp o w ied ź będ zie zależała głów nie od pozycji, z ja k ie j n a n ie sp o jrzy m y . Je że li n a g le obrócim y n asze s p o j rz e n ie n a ty s ią c la t w stecz, m ożem y ła tw o poczuć się za g u b ie n i w ciem nościach, chcciaż d ziesiąte stulecie, m im o w szy stk ich sw oich grzechów , n igdy n ie było ta k p ew n e siebie (self-a ssu red ) a n i też d o stateczn ie w y d a jn e , a b y d o rów nać lu d o b ó jstw e m (the genocides) n aszej w ła sn e j ośw ieconej ery . Lecz jeżeli za trzy m a m y się d o sta te czn ie długo, ab y sp o jrze n ie n asze p rzy w y k ło do tła w czesnego śre d n io w iecza, stw ierd zim y , że d ziesiąty w iek skończył się lep iej an iże li się zaczął. I to je st w ięcej, niż da się pow iedzieć n a dobro w ielu in n y c h stu le c i” (s. 57).
C z y te ln ik o trzy m ał in te re su ją c y , o p a rty n a w łasn y m p rz e m y śle n iu w y d aw cy 1 jego w y tra w n e j znajom ości e p e k i to m ik te k stó w źródłow ych. J e s t on użyteczny w ró w n e j m ie rze d la sp e c ja listy i stu d e n ta , ja k i d la każdego, k to zechce pogłębić sw ą w iedzę h u m a n isty c zn ą . P o d k re ślić tu należy tra fn o ś ć i szerokość w y b o ru , zw ięzłość k o m e n ta rz a i jego u m ia r. K ilk a p rz e k ła d ó w ogłoszonych te k stó w po chodzi z tłu m a c :e ń ju ż istn iejący c h , w iększość je d n a k to w ła sn e tłu m a c :e n ia w y daw cy. K ró tk a n o ta b ib lio g ra fic z n a odsyła do lite r a tu r y p rze d m io tu , w ty m ta k ż e do je d n ej p ra c y p o lsk iej tłu m ac zo n e j n a ję z y k an g ielsk i (A rchaeological R esearch in Poland, W arszaw a 1958).
S te fa n K r z y s z to f K u c z y ń s k i
G e ra rd L a b u d a , F ra g m e n ty d zie jó w S ło w ia ń s z c z y z n y Z a ch o d n ie j cz. 1, P o zn ań 1960, s. 312, 5 ryc.
T e rm in „S łow iańszczyzna Z a c h o d n ia ” z e sta l u ży ty p rze z a u to ra w ciaśn iejszy m zn aczen iu S łow iańszczyzny P ó łn o cn o -Z ac h o d n iej, ja k k o lw ie k te m a ty k a k sią ż k i nie k ie d y w y k ra c z a p o za ta k z a k reślo n e ram y . N a k sią żk ę sk ła d a się 6 a rty k u łó w o p a rty c h w znacznej części n a ro zp raw ac h , ju ż d aw n ie j ogłoszonych p rzez a u to ra d r u k ie m 1, te je d n a k zostały u z u p e łn io n e n ow ym i p ozycjam i w p o sta ci pierw szego i o sta tn ie g o a rty k u łu , a ta k ż e za k tu a liz o w a n e pod w zględem b ib lio g ra ficz n y m i m e ry to ry c zn y m , ta k iż w re z u lta c ie p ew sta ło dzieło now e i św ieże, o d p o w iad a ją ce dzisiejszem u sta n o w i b a d a ń i d y sk u sji n au k o w e j.
J u ż p ierw szy a rty k u ł p t. „O siąg n ięcia i p o stu la ty h isto rio g ra fii p o lsk iej w za k re sie d ziejów S łow iańszczyzny Z a c h o d n ie j” (s. 9—33) p rzy n o si p rze g ląd lite ra tu ry p rze d m io tu , z re sztą n ie ty lk o polsk iej, ale i obcej, spo rząd zo n y z w y c z e rp u ją c ą
i G . L a b u d a , Okres „w spólnoty” słow iańskiej w św ietle śródeł i tra d ycji historycznej»
„ S la v ia A n tiq u a “ t . I, P o z n a ń 1948, s. 181—226 (p o r. a r t. I I w o b e c n e j k sią ż c e ). T e n ż e , Po w stania Słowian połabskich u s c h y łk u X v ie k u , ,,S la v ia O c c id e n ta lis“ t. X V III, P o z n a ń 1947, в. 153—200 (p o r. a r t. V). T e n ż e , VidivarH Jordanesa, ta m ż e t . X IX , 1948, s. 63—81 (p o r. a r t . I I I ) . T e n ż e , S tu d ia z dziejów S łow iańszczyzny Zachodniej, ta m ż e , s. 97—155 (por. a r t. IV ).
