Konrad Górski
"Mądry", "mądrość", "mędrzec" i
"mędrek" w pisarskiej praktyce
Mickiewicza
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 53/1, 45-57
KONRAD GÓRSKI
„MĄDRY”, „MĄDROŚĆ”, „MĘDRZEC” I „MĘDREK” W PISA R SK IEJ PRAKTYCE MICKIEWICZA
Sem antyka i częstość użycia słów mądry, mądrość, mądrzeć i mądrek w .języku Mickiewicza są bardzo ciekawym przykładem ścisłego powią zania słownictwa poety z tem atyką jego twórczości i z ewolucją jego poglądu na świat. Rozważania nad tym i związkami zacznijmy więc od pewnych tablic statystycznych, k tó re rzucą pierw sze światło na in tere sujący nas tu problem.
T a b l i c a 1. Częstość użycia słów w poszczególnych latach Rok Mądry Mądrość M ędrzec Mędrek Raze
1817 1 1 1 3 1818 1 1 1 3 1819 6 1 7 1820 2 4 6 1821 2 4 6 1822 1 2 6 9 1823 4 3 7 1824 2 2 1825 1 1 i 2 1826 1 1 1 1827 1 1 1828 1 1 2 1830 1 1 1831 1 1 1832 17 18 24 9 68 1833 4 2 1 4 11 1834 12 2 14 1835 3 U 9 8 31 1836 1 1 1837 1 1 1839 1 1 1841 1 1 1842 2 3 1 6 1843 1 3 i 4 1844 1 .1 1 1850 1 i 1 1853 1 ! 1
U derzająca jest nierów nom ierność użycia słów, o które n am chodzi, w poszczególnych latach życia i twórczości poety. P rzede w szystkim są lata całkowicie puste, gdy poeta nie ma okazji sięgnięcia po te słowa, mianowicie: 1829, 1838, 1840, 1845— 1849, 1851, 1852, 1854, 1855. Z ko lei, są pew ne okresy, w których słowa te pojaw iają się częściej, a naw et bardzo często. Pierw szym takim okresem są lata 1819— 1823, drugim (o w yjątkow ym nasileniu) — lata 1832— 1835, trzecim (najsłabszym) — lata 1842— 1843. N ietrudno zauważyć, że te okresy użycia omawianych słów wiążą się z silniejszym i czy słabszymi kryzysam i poglądu n a świat, gdy na czoło przeżyć i reflek sji w ysuw a się typowo rom antyczna anty nomia racjonalizm u i irracjonalizm u. L ata 1819— 1823 to młodzieńczy przełom rom antyczny, 1832— 1835 to okres gwałtownego kryzysu po jęć, wyrażonego w Dziadach drezdeńskich i Księgach, a zakończonego pew ną równowagą w ew nętrzną utrw aloną w Zdaniach i uwagach. Wreszcie lata 1842— 1843 aktualizują na nowo niektóre daw ne problem y w związku z udziałem poety w towiańszczyźnie.
P rzyjrzyjm y się teraz użyciu tych samych słów zależnie od rodzaju twórczości pisarskiej.
T a b l i c a 2. U życie słów zależnie od rodzaju twórczości Proza P ub li Krytyka
Poezja artys cystyka, lit e Listy Razem tyczna historia racka
Mądry 36 11 6 1 5 59
Mądrość 25 20 2 2 i 4 53
Mędrzec 44 8 1 5 i 1 59
Mędrek 10 7 4 ; 21
Razem 115 46 13 8 ! 10 192
Do poezji zaliczyliśmy w szystkie utw ory wierszowane, a więc i utw o ry filomackie w rodzaju Jambów, do prozy artystycznej — Księgi i Słowa Chrystusa. P ublicystyka — to oczywiście przede w szystkim artyk uły „Pielgrzym a”, a do kry tyk i literackiej trzeba było zaliczyć kom entarz do Zofiówki.
Liczby obydwu tablic prow adzą do wniosków następujących: 1. Omawiane słowa w ystępują w przytłaczającej większości w tw ó r czości artystycznej (83,9%); w różnych gatunkach prozy — ty lko 10,9%; w listach sporadycznie — 5,2%.
2. U derzająca jest rów nież przew aga ich użycia w okresach nace chowanych silnymi przem ianam i pojęć (87,98%); użycie w pozostałych okresach życia i twórczości poety m a charakter sporadyczny.
,MĄDRY“ ... W PISA R SK IEJ PRAKTYCE MICKIEWICZA 47
3. Na podstaw ie obu wniosków poprzedzających możemy oczekiwać, że słowa te będą posiadały w pewnych okresach silną sugestię uczu ciową, czego najlepszym śwadectwem jest pogardliw y w yraz mędrek, w ystępujący tylko w latach 1832— 1835.
P rzy jrzy jm y się teraz zasięgowi odcieni znaczeniowych, w jakich Mickiewicz rzeczonych słów używa.
Słowo m ądry posiada dwie zasadnicze kategorie znaczeniowe: s u- b i e k t y w n ą , gdy w yraża cechę czyjejś umysłowości, i o b i e k t y w n ą , gdy ustala w artość umysłowego w ytw oru.
W pierw szym w ypadku możemy wyróżnić następujące odcienie se m antyczne:
a) w s z e c h m ą d r y (atrybut um ysłu istoty nadprzyrodzonej, Bo ga); tu jedno jedyne użycie:
Już tłum heleńskich bożców [...]
W otchłań pierzcha, gdzie Twórcy dłoń nie sięga mądra,
[Kartofla, 119—121]
b) z d o l n y , i n t e l i g e n t n y , b y s t r y , u ż y w a j ą c y w ł a ś c i w i e s w e j w i e d z y i u m y s ł o w y c h m o ż l i w o ś c i ; użycie n a j częstsze i przew ażnie niezależne od kryzysów i przełomów w pojęciach o św iede. Przykład:
Mimo to Rym wid m ą d r y odgadywał, Gdzie mu jedyne pozostało w sparcie,
[Grażyna, 534—535]
c) o ś w i e c o n y n a b y t y m d o ś w i a d c z e n i e m ; użycie dość rzadkie. Przykład:
Srebrne pod ziemią nie św iecą się jądra, N i sztaby tajne w łakom ym klepisku, Chyba dziedzica dłoń użyciem m ądra Doda im błysku.
[Do P ryska, 1—4]
d) u c z o n y , n a u c z o n y , p e ł e n e r u d y c j i ; jest to użycie sil nie zaangażowane w polemikę przeciw jałow ośd teoretycznej nauki w zestaw ieniu z w artością czynu czy istotnym poznaniem rzeczywistości. Przykłady:
A patrzcie, głowa m ądra w prochu się taczała, I z tych ust, tak w ym ow nych, patrzaj — piana biała.
[Dziady, III, sc. 3, 24—25]
Słusznie z Krasickim starzy powiadali:
„Mądry przegadał, ale głupi p ob ił”. [Dziady, III, Przegląd wojska, 191— 192]
Znam się też z Śniadeckim, Który jest m ą d ry m bardzo człekiem , chociaż świeckim. [Ptm Tadeusz, VIII, 149—150]
e) p r z e b i e g ł y , c h y t r y , u ż y w a j ą c y s w e g o r o z u m u n a z ł e ; to użycie pojaw ia się trzykrotnie, a mianowicie:
Ale car m ę drszy , srożej, głębiej Polskę krw aw i,
[Dziady, III, sc. 1, 293]
Aż w nocy przyszedł diabeł m ą d r y i tak rzecze: [Ibidem, 336]
Złe jest mądre, a w idzisz, że ja prostszy a m ędrszy od niego, [Słotoa Chrystusa, 28]
f) p o s i a d a j ą c y p r a w d z i w ą m ą d r o ś ć ; sześciokrotne uży cie w latach 1832— 1835 i raz jeden w przytoczonych wyżej Słowach
Chrystusa (1842). Podobnie jak odcień znaczeniowy: u c z o n y , p e ł e n
e r u d y c j i — jest to znaczenie zaangażowane polemicznie. Przykład:
A m ą d rz y m iędzy Wami nie są ci, którzy w zbogacili się przedając naukę swą [...]. A le ci, którzy opowiadali Wam słow o Wolności, i cierpieli w ięzienia i bicia;
[Księgi p ie lgrzy m stw a, IV]
Odcienie obiektyw ne słowa m ądry można wyróżnić cztery:
a) s ł u s z n y , t r a f n y , ś w i a d c z ą c y o m ą d r o ś c i s w e g o t w ó r c y ; odcień niem al wyłączny, choć dałoby się w nim wyróżnić jeszcze pewne niuanse odpow iadające niektórym odcieniom znaczenia subiektywnego, ale nie będziem y dzielić włosa na czworo. Chodzi tu o takie połączenia, jak: mądra rada, mądre zdanie, mądra konstytu cja itp.
b) p r z e m y ś l n y , ś w i a d c z ą c y o p r z e b i e g ł o ś c i ; p rzy kład chyba jedyny:
Jacku! zaw ołał K lucznik, mądre ty przyczyny W ynajdujesz; [...]
[Pan Tadeusz, X, 624— 625]
c) p o u c z a j ą c y , u c z ą c y m ą d r o ś c i ; znów sporadyczne:
W ojski pragnął m łodzieńców poróżnionych zgodzić Przykładam i m ądrym i, [...]
[Pan Tadeusz, XII, 477—478]
d) c e c h u j ą c y k o g o ś o b d a r z o n e g o m ą d r o ś c i ą ; znów użycie sporadyczne i żartobliw e:
A gdy, rzuciw szy mądrą, ale chudą postać, Do raju szczęśliw ości uda się wam dostać, [itd.]
„MĄDRY“ ... W PIS A R S K IE J PRAKTYCE M ICKIEW ICZA
4 9
Z kolei słowo mądrość. W yróżnimy tu trzy znaczenia, które będą odpowiadać niektórym znaczeniom słowa mądry, przy czym ew olucja semantyczna wiąże się tu ściśle z ew olucją poglądu na świat. Odpo w iednikiem słowa m ądry w sensie atry b u tu w szechmądrości będą dw ie peryfrazy pojęcia Boga:
a) M ą d r o ś ć n a j w y ż s z a (przekład początku Boskiej komedii) i W i e c z n a m ą d r o ś ć (Dziady, III, sc. 3, 216—218).
b) s f e r a w y ł ą c z n e g o d z i a ł a n i a i n t e l e k t u , n a u k a , w i e d z a , f i l o z o f i a , u c z o n o ś ć , j a ł o w a e r u d y c j a ; nietrud n o zauważyć, że m iędzy przytoczonym i tu synonim am i istn ieją duże róż nice znaczeniowe, ale w pew nych okresach twórczości Mickiewicza po jęcie m ądrości m ieni się w szystkim i tym i odcieniam i n araz i ta w łaśnie wieloznaczność odbija najlepiej polemiczny zam iar poety w walce przeciw bezw artościowym rodzajom mądrości. Z ilu stru jem y to licznymi przykładam i.
W okresie młodzieńczym słowo mądrość, gdy m ow a o starożytności, jest synonimem filozofii, zaś w odniesieniu do współczesności — sy nonimem nauki, przede w szystkim przyrodniczej. Stąd takie użycia:
Ty naw et, Sokratesie, ty mądrości synu, [...] I ty tu! [...]
[Dziewica z Orleanu, 79—81]
Ów Sam ijczyk, w mądrościach natury ćw iczony, [...] N ie każdem u z sw ych uczniów dozw olił być bratem.
[Już się z pogodnych niebios, 77—80]
O nauki! o człowieku! W ielka mądrość, w ielk ie imię,
[Tukaj, 17—18] Tyś syn mądrości, m y natury dzieci...
[Romantyczność, 62, wariant]
D ziew czyna czuje, o mądrości synu...
[ibidem, wariant]
Anacharsys, Scyta, od Greków i Rzymian często w spom inany, z mądrości tudzież mocnej i zw ięzłej w ym ow y sław iony, zw iedzał Grecją.
[Objaśnienia do [...] „Z o fió w k i”, 347—348]
Słynne słowa K onrada w przełom ow ym momencie Improwizacji:
Kłam ca, kto Ciebie nazyw ał m iłością, Ty jesteś tylko mądrością. [190—191]
— w prow adzają nas w inną sferę znaczeniową. Chodzi o jednostronne widzenie św iata tylko intelektem . Stąd n a sądzie archanielskim pada ze strony Archanioła-obrońcy takie świadectwo:
On sądów Twoich nie chodził badać jako ciekawy, Nie dla mądrości ludzkiej on badał, ani dla sławy.
[Dziady, III, sc. 3, 230—231]
Ta dyskw alifikacja mądrości jako dochodzenia w yłącznie intelektu alnego, które się nie wiąże ze sferą wartości, co chwila będzie się w y łaniać z k a rt Ksiąg narodu i pielgrzymstwa. Czytam y więc:
K siążęta i urzędy w ieku tego są to drzewa w ielkie, a m ądrość wieku tego jest to woda w ielka.
[Księgi p ie lg rzy m stw a , IV]
Nie m yślcie, aby urząd przez się zły był i nauka przez się zła była, ale je ludzie zepsuli.
Znam ienną rzeczą jest, że w autografie Mickiewicz użył tu pier w otnie zamiast nauka słowa mądrość. W dalszym ciągu tego rozdziału chodzi wciąż o zepsucie nauki, określonej w wersecie drugim jako
„mądrość w ieku tego”, czyli utożsam ianie obu pojęć nie ulega w ątpli
wości. A wobec degeneracji nauki konsekw encją stało się to, że „poszły w pogardę urzędy i mądrość” ,
Zaczyna się tu jednak pew na ew olucja pojęć, w yrażająca się w od różnianiu mądrości zepsutej od praw dziw ej. Dlatego coraz częściej mądrość bywa określana w jakiś dodatkow y sposób, aby granicę między wartościową i bezwartościową m ądrością jaśniej wyznaczyć. A więc:
Jeśli tedy posłyszycie liberalistów swarzących się o dwie Izby, i o Izbę dziedziczną, i o Izbę wybieralną, i o sposób wybierania, i o zapłatę dla króla, i o w olność druku, nie dziwujcie się mądrości ich, jest to mądrość starego zakonu.
[Księgi pie lg rzy m stw a , XVIII]
W przeciwieństwie do owej mądrości z taką czy inną przydaw ką pojawia się coraz częściej słowo mądrość bez bliższego określenia, ale znacząca coś pozytywnego.
Bo niektórzy z Was zaczynali rady i zm owy, i spiski, do których trzeba
mądrości i zgody,
[Księgi p ie lg rzy m stw a , XII]
A któż kiedy widział, aby brzuch pełny dawał mądrość, [ibidem] Co to za głęboka była mądrość owych dawnych ludzi 1833 roku.
[„Pielgrzym ”, Gazeta w o j e w ó d z tw a szaw elskiego]
Dodać zresztą trzeba, że słowo mądrość w dodatnim czy ujem nym znaczeniu, użyte w Księgach czy w artykułach „Pielgrzym a”, dotyczy niemal wyłącznie zakresu polityki i naw et jeśli autor mówi o filozo
„MĄDRY“ ... W PIS A R S K IE J PRAKTYCE MICKIEWICZA 51
fach, to ma na myśli teoretyków życia politycznego, a bardzo rzadko in n y typ myślicieli.
Tak dochodzimy do trzeciego znaczenia słowa mądrość, mianowicie: c) g ł ę b s z e p o z n a n i e r z e c z y w i s t o ś c i o p a r t e n i e t y l k o n a i n t e l e k c i e , a l e w w y ż s z y m j e s z c z e s t o p n i u n a d o ś w i a d c z e n i u w e w n ę t r z n y m u m o ż l i w i a j ą c y m p o z n a n i e i s t o t n y c h w a r t o ś c i .
Jeśli w okresie Ksiąg narodu i pielgrzymstwa widać było już za lążki jakiejś różnicy m iędzy nauką, jako sferą wyłącznie intelektu, i mądrością, jako głębszym poznaniem rzeczywistości, to w yraźne sfor m ułowanie tej różnicy dają dopiero Zdania i uwagi. K lasycznym p rzy kładem tego są dwa aforyzm y: Mądrość oraz Mądrość i umiejętność.
Nauką i pieniędzm i drudzy cię zbogacą;
Mądrość m usisz sam z siebie w łasną dobyć pracą.
Aby mądrości nabyć, nie dość m ieć pojętność, Nie dość uczyć się: mądrość nie jest um iejętność; Ta pragnie z teoryi praktykę w yciągnąć,
A tam ta teoryję praktyką osiągnąć.
Słowem — nauka to oderw ane od doświadczenia teoretyzowanie, które stara się nagiąć życie do abstrakcji; mądrość natom iast bierze za punkt w yjścia doświadczenie, w którym człowiek musi być zaangażo w any całą swoją istotą. Jak widzimy, odległość od pojęcia mądrości w utw orach okresu wileńskiego ogromna. Stąd takie wnioski o tym.
co reprezentuje mądrość:
W jednym tylko wypadku rada nie zawadzi: W jakim? — gdy się Pokora u Mądrości radzi.
[Dobra rada]
Ale niezbyt dalekie są jeszcze czasy, gdy mądrość kojarzyła się z bezdusznym intelektem . Stąd trzeba dla oznaczenia owej złej, b ez w artościow ej mądrości użyć jakiejś przydawki:
Mądrość św iecka jest na k ształt błędnego ognika,
Błyszcząc zwodzi cię z drogi, gdy z niej zejdziesz, znika.
[Ognik]
Term in świecka mądrość, jako synonim intelektu oderwanego od świata wartości w ew nętrznych, wróci jeszcze w listach z okresu to- wiańszczyzny. O M istrzu A ndrzeju mówi się tam raz jeden słowami:
Ten Litw in nieuczony nawet św iecką mądrością przeraża mię i zachwyca. [Do W. Jundziłła, 26 stycznia 1842]
Zdanie sobie spraw y z ewolucji znaczeniowej słowa mądrość pozwala zrozumieć analogiczną ewolucję słowa mędrzec i ograniczoną w czasie karierę mędrka.
I tu także bardzo trudno jest ściśle rozgraniczyć od siebie znaczenia takie, jak: f i l o z o f , u c z o n y , e r u d y t a, i n t e l e k t u a l i s t a , d o k t r y n ę r.
Zupełnie analogicznie do słowa mądrość obserw ujem y w twórczości młodzieńczej nazyw anie m ędrcem starożytnego filozofa (a zarazem uczonego), a obok tego, gdy mowa o dobie współczesnej, po p rostu przy rodnika albo nade wszystko przyrodnika. Mędrzec jest w tym czasie przeciw ieństw em nieuka, poszukiwaczem wiedzy, jak Tukaj. M ędrcem jest Platon i A barys (Objaśnienia do [...] „Zofiówki”), m ędrcem również Starzec z Romantyczności. Gdy Ksiądz w IV cz. Dziadów pyta, kto to zgasił świecę, G ustaw m u odpowiada:
Każdy cud chcesz tłum aczyć; biegaj do rozumu... Lecz natura, jak człow iek, ma sw e tajem nice, Które nie tylko chowa przed oczym a tłum u,
Ale żadnemu księdzu i m ę d rco m nie w yzna! [723—726]
Podobnie Dziewica z I cz. Dziadów rozmyśla, jak postępowali uczeni w przeszłości:
Mędrce dawnych w iek ów
Zam ykali się szukać skarbów albo leków I trucizn [...] [27—29]
Mowa więc o alchemikach i lekarzach, czyli uczonych w pojęciu epoki, w której żyli.
Jeśli więc G uślarz w tejże części utw oru wzywa na obrzęd dziadów różnego rodzaju ludzi i powiada:
Idź ze św iata ku m ogile,
Idź od m ę d rcó w do guślarzy! [171— 172]
— to chodzi tu nie o filozofów, lecz o mędrców, którzy kierując się „okiem i szkiełkiem” niezdolni byliby zrozumieć, jaki sens ma ów obrzęd.
Nie ograniczajm y jednak pojęcia mędrca wyłącznie do uczonego przyrodnika. Na widok Baszy, co nagle skonał (Renegat, II, 1—2), okrzyk zgrozy w ydają janczary i „mędrce w praw ie ćwiczeni”. M ędr cem je st także uczony rabin duszący pchłę w znanej bajce. Przelotnie w ystępujący mędrzec w Konradzie Wallenrodzie (V, 28—32) jest chyba filozofem-moralistą, ale dla ewolucji sem antycznej tego słowa nie ma wielkiego znaczenia.
„MĄDRY“ ... W PIS A R S K IEJ PRAKTYCE MICKIEWICZA
5 3
Dopiero okres 1832— 1835 zaktualizuje mędrca na wielką skalę, ale ówczesny mędrzec u Mickiewicza, podobnie jak mądrość, nie będzie się cieszył dobrą sławą.
Inauguracją postaci w nowej roli jest bohater zbiorowy wiersza
Mędrcy. Uczeni w piśmie, ostrzący przy św ietle lam py swoje rozumy,
są m ordercam i Boga. Trudno o m etaforę bardziej przejrzystą i dosadną. Przeklina mędrców K onrad w Prologu III cz. Dziadów, że chcą spro wadzić sen do gry wyobraźni:
Głupi! zaledwie z w ieści w yobraźnią znają I nam w ieszczom o niej bają! [80—81]
A więc dyskw alifikacja także intelektualna: rzekom a mądrość jest napraw dę głupotą, co tym silniej podkreśla jeszcze i głupotę znamiennej dla mędrców pychy.
W całej III cz. Dziadów znajdziem y tylko jeden wiersz, gdzie słowo
mędrzec nie pojawia się w zdecydowanie ujem nym sensie — miano
wicie w słowach Aniołów:
My uprosiliśm y Boga, By cię oddał w ręce wroga. Samotność m ę d rcó w m istrzyni. I ty w sam otnym w ięzieniu, Jako prorok na pustyni, Dumaj o tw ym przeznaczeniu.
[Prolog, 98— 103]
Podobnie ma się rzecz w Księgach. Z w yjątkiem ustępu o Kolumbie, któ ry został nazw any „chrześcijaninem , mędrcem i rycerzem ”, w szystkie inne w zm ianki o m ędrcach są druzgocące w swojej intencji, aczkolwiek równolegle do zarysow yw ania się różnicy m iędzy mądrością fałszywą i praw dziw ą i tu pojaw ia się skłonność do operowania przydaw ką w y jaśniającą. Tak więc M achiawel i Ancillon nazw ani są m ędrcami fał szywymi. Ciekawe są także różnice m iędzy autografem i tekstem osta tecznym Ksiąg. Gdy mowa je st o tym , jak królowie zaczęli wymyślać różne bałw any dla swoich ludów, te k st ostateczny Ksiąg narodu głosi:
I znaleźli się Filozofow ie, którzy p och w alili wszystko, co w ym yślili kró low ie. [189—190]
W autografie zamiast tego zdania czytamy:
I znaleźli się m ędrcy, którzy tę cześć sław ili i rozszerzali.
Może objawem stopniowo zwyciężającej tendencji, żeby nie dyskre dytować całkowicie słowa mędrzec, je st uciekanie się do pogardliwego term inu mędrek. Rozdział XXIII Ksiąg pielgrzymstwa, zapowiadający straszliw ą karę dla francuskich i angielskich rządców i mędrków, ope row ał w autografie słowem mędrzec, zam ienionym później w druku na
mędrka. Ale mogła tu działać i chęć pognębienia owych m ędrców obel
żywym określeniem. Bądź co bądź, w arty k u le „Pielgrzym a” pt. O par
tii polskiej w raca pogarda dla mędrców, skoro czytam y tam, że „praw da
zakryta mędrcom nieraz objawia się dzieciom”.
Równolegle do zm iany znaczenia słowa mądrość nastąpiła w Zda
niach i uwagach rehabilitacja m ędrca. W znanym aforyzm ie Stopnie prawd mędrzec, o którym tam mowa, już przez sam fak t dostrzegania
owej hierarchii praw d musi być przedstaw icielem m ądrości rzeczywistej i nie można by go zaliczyć do tej kategorii mędrców, jaką w ym ieniają tak często Dziady i Księgi. Podobnie n astraja nas dw uw iersz P ró b y:
Mędrzec zw yczajnych ludzi z rozm owy ocenia,
A nadzwyczajnych m ężów poznaje z m ilczenia.
We wszystkich aforyzm ach omawianego zbioru mędrzec pojawia się już bez w yjaśniającej przydaw ki. Jedynie dw uw iersz Ruch mądry podkreśla, że mowa w nim o m ędrcu praw dziw ym :
M ędrcy praw dziw ie w ielcy, jak niebieskie ciała,
Zdają się stać, gdy każdy z nich leci i działa.
W aforyzm ie Mędrcy, któ ry nie wszedł do redakcji drukow anej i ogłoszony został dopiero po śm ierci poety, znajdziem y też zasadnicze rozróżnienie mędrca prawdziwego i m ędrka:
Praw y m ędrzec cieszy [się], jak pielgrzym ubogi, Gdy spotka na pustyni tow arzysza drogi;
M ędrek św iecki, jak złodziej, m anow cam i zmyka,
Bo w każdym w idzi świadka lub współzawodnika.
W świetle ewolucji znaczeniowej słów mądrość i mędrzec jasne się staje zastosowanie obelżywego term in u mędrek. W części III Dziadów jest to synonim mędrca. Pierw szy raz pada to słowo z u st K onrada w Improwizacji, gdy bohater doszedł już do wniosku, że Bóg jest tylko mądrością. Wobec tego tylko ten, kto opanował św iat rozumem, może przywłaszczyć sobie część boskiej potęgi. Taki człowiek
Znajdzie truciznę, proch, parę, Znajdzie blaski, dymy, huki, Znajdzie prawność, i złą w iarę Na m ę drki i na nieuki. [198—201]
Całkowita identyfikacja mędrca i m ędrka w ynika jasno z zestaw ie nia dwóch wypowiedzi anielskich podczas sądu nad Konradem . Anioł mówi:
Krzyż w złoto oprawiony Zdobi królów korony.
A w duszę w niść nie może: Oświeć, ośw ieć ich, Boże!
[Dziady, III, sc. 3, 236— 240]
A bezpośrednio potem Chór aniołów intonuje:
My tak ludzi kochamy, Tak z nim i być żądamy!
W ygnani od m ę d r k ó w i króli, Prostaczek nas przytuli,
Nad nim dzień, noc śpiew am y. [241—245]
Rzecz charakterystyczna, że w autografie kórnickim czytamy w tym ostatnim uryw ku zam iast m ędrków — mędrców, a więc wybór mędrka w redakcji drukow anej w yjaskraw iał potępienie mędrców. Prócz tego staw ianie obok siebie mędrców i królów, jednako paradujących z k rzy żem, a niezdolnych do zrozum ienia idei krzyża, wiąże się z przew odnią myślą Ksiąg o przym ierzu między królam i i filozofami, co stw arzają teorie uzasadniające postępowanie królów.
Jeśliby chodziło o stosunek liczbowy użycia mędrca i mędrka w Księ
gach, to jest on idealnie w yrów nany: oba w yrazy pojaw iają się po sie
dem razy, przy czym znów pow tarza się to zjawisko, że mędrzec auto grafu zostaje w dru ku zamieniony przez mędrka, albo na odwrót. Oto charakterystyczny przykład:
A jeśli kto z w as powie: Jesteśm y żołnierze, ludzie nieuczeni, a jakże m amy przegadać m ę d rc ó w krain, które są krainy najośw ieceńsze i n aju cyw i- lizowańsze?
Tedy kto tak m ówi, niech uważy: iż m ę d r c y ateńscy byli zwani n aj- ośw ieceńsi i najucyw ilizow ańsi, a pokonani są słowem Apostołów, bo gdy A postołow ie zaczęli nauczać w im ie Boga i Wolności, tedy lud opuścił
m ę d rk ó w , a poszedł za Apostołami.
[Księgi p ie lgrzy m stw a, IV]
W autografie czytam y w ostatnim w ierszu mędrców (podobnie i w W ydaniu Narodowym, co jest sprzeczne z pierwodrukiem).
Księgi pielgrzymstwa (IV) przynoszą zresztą w pewnym m iejscu
definicję mędrka, a mianowicie:
I dlatego poszły w pogardę urzędy i mądrość, bo człowieka podłego na zyw ają w Europie m inisterialnym , to jest człow iekiem urzędowym, a czło w ieka głupiego nazyw ają doktrynerem , to jest mędrkiem.
Nie ulega zatem wątpliwości, że z w yjątkiem nielicznych w ypadków słowo m ędrek jest w III cz. Dziadów i w Księgach synonimem mędrca. W tym samym sensie mędrek w róci jeszcze czterokrotnie w artykułach „Pielgrzym a”, gdzie mowa jest o teoretykach ówczesnej polityki euro pejskiej. Oto przykłady:
Godna uwagi, iż przeciwko spraw ie w olności i ludzkości m ów ili ludzie, którzy w e Francji uchodzą za bardzo uczonych m ę d rk ó w i biegłych
wiaczy. Przeznaczeni oni są na to, aby pokazać św iatu, czym jest rozum i nauka bez sum nienia, śród cyw ilizacji nie opartej na żadnych m oralnych zasadach.'
[Nowe zatw ierdzen ie A lien -bilu w e Francji]
Wszakże mam y jeden akt przeszłości, jedno prawo pisane, które zgłębiać, którego duchem przejm ow ać się należy. Bo to prawo nie w ypadło z głow y pojedynczego m ędrka, z u st kilku rozprawiaczy, ale w yjęte było z serca w ielkiej masy.
[K on stytu c ja trzeciego m a ja ]
K ariera mędrka kończy się na Zdaniach i uwagach, ale tam zm ienia on swoje stylistyczne przeznaczenie: z synonimu mędrca staje się k a ry k atu rą uczonego, nie mającego pojęcia o praw dziw ej mądrości. I po dobnie jak mędrzec w sensie pozytyw nym w ystępuje w tym zbiorze aforyzmów już bez w yjaśniającej przydawki, tak samo mędrek nie potrzebuje takiego kom entarza. Zresztą w drukow anej redakcji Zdań
i uwag pojawia się m ędrek tylko dw a razy: w czterowierszu Świadek i oskarżyciel oraz w sześciowierszu Czerw (tu z przydaw ką: m ędrek świecki). O w iele częściej natom iast spotykam y się z tym słowem
w aforyzmach, które pozostały w rękopisie. N ajbardziej ch arak tery styczny jest tu czterowiersz M ęd rek:
Mędrek dmie się przed uczniem, przed spółm ędrkiem chlubi,
Lecz zarów no spółm ędrka i ucznia nie lubi:
S półm ędrka, żeby jego bogactw nie obliczył,
Ucznia, żeby ich nie skradł lub nie odziedziczył.
Gdy zestawim y to z cytowanym wyżej czterowierszem Mędrcy, przeciw staw iającym „praw ego mędrca” „świeckiemu m ędrkow i”, bę dziemy mieli pełny obraz wyobrażenia, któ re Mickiewicz łączył ze sło w em m ędrek w okresie pisania Zdań i uwag.
Celowo u ję ta tu została sem antyka słów mądrość, mędrzec i mędrek ewolucyjnie, w odróżnieniu od podziału znaczeń przym iotnika mądry, bo dopiero w świetle zm iany sensu trzech w ym ienionych rzeczowników możemy zrozumieć, jakim i odcieniami znaczeniowymi, dodatnim i i ujem nym i, gra u Mickiewicza słowo m ądry w latach 1832— 1835. Podkreślałem wyżej, że pew ne odcienie semantyczne słowa m ądry są zaangażowane w walce, któ rą poeta prowadzi wówczas przeciw mądrości fałszyw ej i w obronie praw dziw ej. Słowa tego używ ał w ielokrotnie w różnych zastosowaniach, nie m ających nic wspólnego ze spraw am i poglądu na świat. Ale w gorącym okresie pisania III cz. Dziadów i Ksiąg i to słowo zostało wciągnięte do walki. Gdy czytam y o reform ach P io tra Wielkiego:
Piotr w skazał carom do w ielkości drogę; Widział on m ądre Europy narody
„MĄDRY“ ... W PISA R SK IEJ PRAKTYCE MICKIEW ICZA 5 7
I rzekł: „Rosyję zeuropejczyć mogę, Obetnę suknie i ogolę brody”.
[Przegląd wojska, 195—198]
— to słowo m ądry znaczy tu n a pewno coś zupełnie innego niż w n astę pującym uryw ku Ksiąg pielgrzymstwa (IV):
Zaprawdę powiadam Wam, iż cała Europa m usi nauczyć się od Was, kogo nazyw ać m ądrym . Bo teraz urzędy w Europie hańbą są, a nauka Europy głupstw em jest.
Rozważania niniejsze są świadectwem, że dokładne ustalenie se m antyki poetyckiego słownictwa i zrozumienie jego funkcji stylistycz nej możliwie jest dopiero w tedy, gdy posiadamy pełny m ateriał po równawczy, dający się określić liczbowo i ściśle zlokalizować w czasie. Jeśli takiego m ateriału nie posiadamy, w szystkie nasze obserwacje do tyczące in terp retacji i artyzm u dzieła m ają charak ter im presji, czasem trafnej, czasem m ylnej.
