Rozpracowanie Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej "Warta" przez Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu

Agnieszka Łuczak

Rozpracowanie Wielkopolskiej

Samodzielnej Grupy Ochotniczej

"Warta" przez Wojewódzki Urząd

Bezpieczeństwa Publicznego w

Poznaniu

Pamięć i Sprawiedliwość 3/1 (5), 61-80

A P A R A T B E Z P I E C Z E Ń S T W A

^

W W A L C E Z P O D Z I E M I E M

P O L I T Y C Z N Y M I Z B R O J N Y M

W L A T A C H 1 9 4 4 - 1 9 5 6

Agnieszka Łuczak

Rozpracowanie ^Wielkopolskiej

Samodzielnej Grupy Ochotniczej

„^Warta" przez ^Wojewódzki

Urząd Bezpieczeństw a

Publicznego w Poznaniu

W ielkopolska Sam odzielna G ru p a O chotn icza ,W arta” była najw iększą o rg a­ nizacją poak ow ską w W ielkopolsce. N ic dziw nego, ze historycy byli szczególnie zainteresow ani zbadaniem jej losów. W latach dziew ięćdziesiątych X X w. p o ­ w stały opracow ania, k tó re podjęły ten problem . W okół W SG O „Warta”1 narosło w iele niejasności i pytań, na k tóre spodziew ano się otrzym ać odpow iedzi po uzy­ skaniu dostępu do akt w ytw orzonych przez organa bezpieczeństw a.

W zasobie archiw alnym przejętym przez IP N znajduje się sporo m ateriałó w dotyczących W SG O „Warta” . Są to przede w szystkim źró d ła w noszące nieco w ię­ cej danych o samej organizacji, jak chociażby odnalezione i przejęte przez SB d o ­ p iero w 1982 r. archiw um A ndrzeja Rzew uskiego oraz jego grypsy z w ięzienia. Z achow ało się rów nież sporo m ateriałó w archiw alnych m ów iących o szczegó­ łach ro zpracow ania W S G O „Warta” przez W UBP w Poznaniu.

W S G O „W arta” p o w stała n a bazie O kręgu Poznańskiego AK. Id ea p o w o ła ­ nia tej organizacji n aro d ziła się w pierw szych m iesiącach 1945 r. i była o d d o l­ ną inicjatyw ą regio n aln ą d ow ódcy poznańskiego okręgu, m ającą zapełnić p ró ż ­ nię po w stałą p o rozw iązaniu AK. Sama nazw a w iele m ó w iła o charak terze organizacji: W ielkopolska - b o o graniczona tery to ria ln ie do obszaru daw nego

H

с

D

61

1 B. Głębocki, Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza „Warta”, „K ronika W ielkopolski” 1995, nr 3, s. 2 4 -3 5 ; M. Kamiński, „Wojna dom ow a” w Wielkopolsce 1 9 4 5-1947, Poznań 1998, praca doktorska, mps (Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu).

O kręgu Poznańskiego AK, sam odzielna - gdyż n iep o d p o rząd k o w an a stru k tu ro m AK w likwidacji, ochotnicza - bo przynależność do „Warty” zależała od indyw i­ dualnej decyzji, a przynależność do AK nie oznaczała kontynuacji działalności w W S G O „Warta”. G łów nym celem „Warty” było przejęcie byłych członków AK (oraz w szystkich niechętnych kom unistycznej w ładzy) oraz udzielenie im p o m o ­ cy i chronienie ich przed prześladow aniam i UB i N K W D . Twórcą i zarazem d o ­ w ó d cą W S G O „Warta” był ostatni k o m en d an t O kręgu Poznańskiego AK ppłk A ndrzej Rzew uski „Przem ysław ”.

Form alnie grupa została p o w o łan a 10 m aja 1945 r. rozkazem organizacyjnym n r 1 podpisanym przez R zew uskiego jego now ym pseu don im em „H ań cza”. W rozkazie tym Rzew uski określił W SG O „Warta” jako apolityczną konspiracyj­ n ą jednostkę W ojska Polskiego stojącą przy prezydencie RP W ładysław ie Racz- kiew iczu oraz podległą naczelnem u w odzow i. W kraju jedynym zw ierzchnikiem grupy był jej d o w ódca2. Sam Rzew uski tak precyzow ał ch arak ter stw orzonej przez siebie organizacji: „w istocie swej była zachow anym O kręgiem P ozn ań­ skim AK, bo składała się z tej samej sieci organizacyjnej i z tych sam ych ludzi co i daw ny O k rę g ”3. D ziałalność W S G O „W arta” k o n ce n tro w ała się głów nie na ro zb u d o w ie i uspraw n ian iu fu nkcjonow an ia stru k tu r organizacyjnych, w e rb o ­ w aniu now ych członków , utrzym yw aniu łączności oraz p ro w ad zen iu w yw iadu i kontrw y w iad u . Isto tn e znaczenie m iała działalność p ro p a g an d o w a o p arta głów nie n a m ateriałach redag ow anych przez sztab grupy4.

Intencją Rzew uskiego było rów nież stw orzenie organizacji, k tó ra trzym ałaby w dyscyplinie uzbrojonych ludzi, zabraniając jakichkolw iek działań zbrojnych o charakterze zaczepnym . C elem „Warty” była głów nie sam o o b ro n a p rzed dzia­ łaniam i ap aratu represji oraz ustabilizow anie sytuacji w w ojew ództw ie i zapo bie­ żenie „spirali te rr o ru ”. Stąd po d jęto akcję organizacyjnego p o d p o rząd k o w an ia grupie „dzikich” o ddziałów leśnych oraz zw alczania ban dy tyzm u 5.

Po m ianow aniu na delegata Sił Z brojny ch n a O kręg Poznański (w czerwcu 1945 r.) p p łk Rzew uski pełn ił rów nolegle funkcje delegata i zw ierzchnika W S G O „Warta”. M iędzy czerw cem a p o ło w ą października 1945 r. obow iązek d o w odzen ia „Wartą” przekazał mjr. N ow ickiem u „C zerw ińskiem u”, gdyż sam był całkow icie zaabsorbow any spraw am i delegatury6.

Tworząc O kręg Poznański D elegatury Sił Z brojn ych n a Kraj (DSZ), Rzew uski

62

p o w o łał w skład jej sztabu część oficerów K om endy W S G O „Warta”. K om endę O kręgu D SZ tw orzyli: N ow icki, Sylwester G ośliński „Wolski”, W ładysław

Ro-2 Archiwum Instytutu Pamięci N arodow ej w Warszawie [dalej: AIPN], 0185/70, t. 1, W SGO „War­ ta ”, Kom enda O kręgu, DSZ krypt. „K upała” Poznań, oprac. KW M O w Poznaniu, 1982, mps [da­ lej: WSGO „Warta”...], Załącznik nr 1, Rozkaz organizacyjny nr 1 o pow ołaniu W SGO „Warta” , 10 V 1945 r., k. 1; K. Gozdowski, Wielkopolski atam an, „K arta” 1993, nr 10, s. 83-84.

3 AIPN, 0185/70, t. 1, WSGO „Warta”... Załącznik nr 9, Replika ppłk. Andrzeja Rzewuskiego przygotow ana w więzieniu z zamiarem w ykorzystania jej na rozprawie sądowej, b.d., k. 10. 4 W edług Bohdana Głębockiego m ateriały te były zamieszczane w czasopiśmie „Strażnica Sumie­ nia” oraz w powielanych kom unikatach radiowych (B. Głębocki, op. cit., s. 27). N atom iast Sylwe­ ster Gośliński (Studium Polski Podziemnej, kol. 40/1, Relacja Sylwestra Goślińskiego z 1 VII 1946 r., s. 6) w spom ina o dw utygodnikach „Baszta” i „H asło W ielkopolski”.

5 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., Załącznik nr 9, Replika ppłk. Andrzeja Rzewuskiego..., k. 5. 6 Ibidem, k. 8-9.

m an „Janiszew ski”, A dam R adliński „M akow icz”, Stefan Świderski „K alicki”, Jan Kołodziej „D rw al”. P onadto Rzew uski pow o łał szefów k om en d rejonow ych W S G O „Warta” : W ładysław a M ikę „K orw ina”, H en ry k a Prackiego „G olskiego” i Stefana B aranow skiego „M ałk a”7.

T rudno dziś precyzyjnie ustalić, jakie były zależności m iędzy funkcjonującą wcześniej W SG O ,W arta” a O kręgiem Poznańskim DSZ. O dnalezione w arch i­ w ach IP N źródła rzucają n a tę kwestię nieco więcej światła, choć nie wyjaśniają wszystkiego. Kazimierz Leski „D ęb o r” (szef sztabu O bszaru Z achodniego DSZ) w swoich zeznaniach sugerow ał, że m iędzy W SG O „Warta” a O kręgiem Poznań­ skim DSZ istniały pow iązania poprzez ogólnopolską tzw. akcję „ Z ”, której celem było rozpoznanie wojska (organizacji, rozlokow ania, obsady personalnej, m etod w ychow aw czych i propagandow ych). N a d zó r nad akcją Rzewuski pow ierzył sw o­ jem u bliskiem u w spółpracow nikow i R adlińskiem u, który jej lokalnych re fere n ­ tó w z reguły w yznaczał w obw odach (pow iatach) na kierow ników lokalnych k o ­ m ó rek D SZ, p o d p o rz ąd k o w u jąc je tym sam ym w pew n ym sto p n iu W S G O „Warta”. W ten sposób - zdaniem Leskiego - „Warta” m ogła ingerow ać w sprawy O kręgu Poznańskiego DSZ. Delegat Sił Z brojnych n a O bszar Z achodni, a zatem przełożony Rzewuskiego, płk Jan Szczurek-Cergowski, polecił m u w ów czas li­ kwidację i całkow ite odcięcie się od „Warty” oraz wcielenie najw artościow szych jej członków do O kręgu Poznańskiego D SZ8. W iele jednak wskazuje n a to, że przez cały okres istnienia DSZ Szczurek-Cergow ski akceptow ał istnienie ,W arty”. N a przykład w swoim spraw ozdaniu z akcji „ Z ” za lipiec 1945 r. dla O bszaru Z a ­ chodniego D SZ Rzewuski m eldow ał o dw utoro w y m prow adzeniu tejże akcji: za­ ró w n o przez placów ki terenow e sztabu, jak i przez W SG O „Warta”, podkreślając jednocześnie silne rozbudow anie stru k tu r „Warty” w terenie i potrzebę tw orzenia placów ek O kręgu DSZ tam , gdzie struktury ,W arty” nie działały9.

Sytuacja zaogniła się d op iero od w rześnia 1945 r. podczas likw idow ania DSZ (rozkaz w tej spraw ie kancelaria O bszaru Z ach od niego o trzym ała 30 sierpnia) i ujaw nienia zam iaru p rzeform ow ania jej stru k tu r w cyw ilną organizację p o li­ tyczną Zrzeszenie „Wolność i N iezaw isłość”. 9 w rześnia 1945 r. Rzew uski o trzy­ m ał od Szczurka-C ergow skiego rozkaz rozw iązania O kręgu Poznańskiego DSZ i W S G O „Warta”. P odporządko w ał się tylko pierwszej jego części i z dniem

11 października 1945 r. rozw iązał okręg D S Z 10.

O d pierw szych dni w rześnia do 10 listop ad a 1945 r. trw ał konflikt m iędzy

63

Rzew uskim a Szczurkiem -C ergow skim w zw iązku z likw idacją W S G O „Warta”. Rzew uski w zbraniał się przed w ykonaniem tego rozkazu, argum entując, że ro z ­ wiązanie organizacji w ojskow ych nastąpiło za spraw ą czynników krajow ych, bez aprob aty Sztabu N aczelnego W odza w L on dy nie11. W zaistniałym konflikcie z przełożonym i Rzew uski stał na stanow isku, że zatarg ów był spow odow any:

7 Ibidem, k. 63; Archiwum IPN O ddział w Poznaniu [dalej: AIPN Po], 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa „M erkur”, t. 1, Zeznania Andrzeja Rzewuskiego z 2 XII 1945 r., k. 124.

8 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., Załącznik nr 30, Oświadczenie Kazimierza Leskiego z 18 XII 1945 r. dotyczące działalności W SGO „Warta”, k. 4 -5 .

9 Ibidem, MBP, D epartam ent III, 2578, Sprawozdanie „Kupała” do „Swarożyc”, 29 VII 1945 r., k. 1. 10 Ibidem, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 73.

„ich [tzn. oficerów sztabu DSZ] decyzją sam ow olnego opuszczenia służby w oj­ skowej i podjęcia czynnej działalności politycznej”12. Swoje argum enty dobitnie p rzedstaw ił w piśm ie z 11 października 1945 r. skierow anym do Szczurka-Cer- gow skiego, pisząc: „Pracę tę [wojskową] prow adzić będzie nadal »Warta«, k tó ra p o w cieleniu do niej żołnierzy b[yłej] delegatury stała się faktycznie O kręgiem P oznańskim b[yłej] AK, m im o [że] ze w zględów zasadniczych nazw y tej nie uży­ w a. [...] Z apew niam , że pobierając swoją ostateczną decyzję, czynię to [po] głęb­ szym nam yśle i ciężkiej walce w ew nętrznej, k tó rą p ro w ad ziłem po długich dys­ kusjach z Panem oraz ze sw oim i kolegam i i po dw ładnym i. N ie jest o n a ow ocem lekkom yślności z mej strony ani tym bardziej pryw aty w jakiejkolw iek postaci. D ecyduję się na takie postęp ow anie w najlepszej w oli i w ierzę, że tego w ym aga mój obow iązek żołnierski i obyw atelski. O d tej chw ili będziem y podążać do w spólnych ideałów różnym i drogam i. Dziś tru d n o przesądzać, k tó ra z tych d róg okaże się błęd ną. I dlatego proszę o zaniechanie zam iaru w ydania rozkazu p o tę ­ piającego »Wartę«. N a taki rozkaz byłbym zm uszony reagow ać, a każda p olem i­ k a w skazująca na istnienie jakiegokolw iek rozdźw ięku w ru ch u podziem nym jest wysoce szkodliw a dla sprawy, której pragniem y służyć”13.

Ponadto Rzew uski był zdecydow anie przeciw ny przejściu podległych m u stru k tu r w ojskow ych do W iN , co uw idoczniło się w w ydanym przez niego p i­ śmie okólnym z 18 października 1945 r. do w szystkich jed no stek organizacyj­ nych W S G O „Warta”, zabraniającym naw iązania w spółpracy z W iN 14. N a tle om aw ianego k onfliktu doszło do rozłam u w kom endzie okręgu, gdyż obaj za­ stępcy Rzew uskiego: G ośliński („Wolski”, „M ściw ój”), pełniący funkcję szefa sztabu okręgu DSZ, oraz m jr/ppłk N ow icki „C zerw iński”, zastępujący R zew u­ skiego jako dow ódca W SG O „Warta”, zam ierzali po dp o rząd k o w ać się rozk azo­ w i Szczurka-C ergow skiego15. Prezes O bszaru Z acho dn ieg o DSZ-W iN m ianow ał G oślińskiego tym czasow ym prezesem O kręgu Poznańskiego W iN z rozkazem przejm ow ania ogniw lokalnych „Warty” przez W iN 16.

Sprzeciw ppłk. R zew uskiego w obec przejścia podległych m u stru k tu r w ojsko­ w ych do W iN spraw ił, że historycy często m ają problem y z um ieszczeniem W S G O „Warta” n a m apie antykom unistycznej konspiracji niepodległościow ej Polski. W świetle now ych źródeł trafn a w ydaje się sugestia R afała W n u k a skła­ niająca do postrzegania „Warty” i stanow iska R zew uskiego jako w yrazu legali-

64

stycznej postawy, szacunku dla p raw a i instytucji państw ow ych II RP, a nie - jak d o tąd - jako przejaw u anarch ii17. Tym bardziej że swoją decyzję o po w o łaniu W iN Jan R zepecki p odjął bez k o n sultow ania się z rządem polskim na emigracji. O pow staniu nowej organizacji nie p o in fo rm o w ał naw et sw oich byłych p rz eło ­ żonych. Jak w iadom o, zarów no profil polityczny zrzeszenia, jak i osoba prezesa

12 Ibidem, Załącznik nr 9, Replika ppłk. Andrzeja Rzewuskiego..., k. 11.

13 AIPN, MBP, D epartam ent III, 2589, Pismo byłego delegata na O kręg Poznański do byłego dele­ gata wojskowego na Obszar Z achodni, 11 X 1945 r., k. 153-153a.

14 B. Głębocki, op. cit., s. 28.

15 AIPN, 0185/70, t. 1, WSGO „Warta”..., Załącznik nr 30, Oświadczenie Kazimierza Leskiego..., k. 7.

16 B. Głębocki, op. cit., s. 2 8 -2 9 .

17 R. W nuk, Poakowska konspiracja antykom unistyczna w Wielkopolsce w 1945 r., „Zeszyty H isto­ ryczne W iN -u” 2000, nr 14, s. 66.

Z arząd u G łów nego nie budziły entuzjazm u rządu, w którym dużą rolę o dgryw a­ li przedstaw iciele S tronnictw a N a ro d o w e g o 18.

O statecznie ppłk Andrzej Rzewuski, po otrzym aniu w drugiej połow ie paź­ dziernika inform acji o piśm ie gen. Stanisława K opańskiego z 17 w rześnia 1945 r., w k tórym szef Sztabu N aczelnego W odza sugerow ał rozw iązanie w szystkich orga­ nizacji w ojskow ych działających w kraju, podjął decyzję o rozw iązaniu W SG O „Warta”19. D nia 15 listopada w ydał ostatni rozkaz dzienny n r 8, w raz z odezw ą do żołnierzy, który szczegółowo regulow ał tryb rozw iązyw ania „Warty”20.

W S G O „W arta” była organizacją silnie ro z b u d o w an ą w teren ie. Rzew uski stw orzył sieć organizacyjną w zo ro w an ą n a byłej AK, składającą się z dow ództw a grupy, siedm iu k o m en d rejonow ych, kom en d obw odow ych, placów ek i plu to - n ó w 21. Posługiw ały się one k ry p to n im am i (p od ob nie jak w AK). D la rejo n u ostrow skiego np. używ ano k ry p to n im u „S zam otuły”, dla kaliskiego - „N ow y Tom yśl”22. Rzew uski zaplanow ał utw orzenie następujących ko m en d rejonow ych: poznańskiej, w ągrow ieckiej, gnieźnieńskiej, kaliskiej, ostrowskiej, leszczyńskiej i szamotulskiej, jednak nie wszystkie były rozbudow ane, a n iektóre nie zostały n a ­ w et zapoczątkow ane. Rejony obejm ow ały od trzech do pięciu ob w odó w 23. O b ­ w ó d odpow iadał terytorialnie pow iatow i. W niektórych przypadkach tw orzono także podobw ody - obejm ow ały one m iasta, np. Poznań, Ostrów, W olsztyn czy G rodzisk. Najniższy szczebel stanow iły placów ki działające na obszarze gm iny24.

D ow ództw o W SG O „Warta” dążyło do przejęcia k o n tro li nad oddziałam i partyzanckim i, aby utrzym ać w ryzach ich zbrojne w ystąpienia, p o n ad to zam ie­ rzało um ożliw ić byłym żołnierzom AK wyjście z lasu i w łączenie się do cyw ilne­ go życia. Z aró w n o lokalne struktury organizacji, jak i kom en d a szukały k o n ta k ­ tu z dow ódcam i oddziałów . W iadom o o p o d p o rząd k o w an iu następujących organizacji (niew ykluczone, że było ich więcej):

- oddział „Szarego” dow odzo ny przez L udw ika Sinieckiego, od ko ń ca m aja 1945 r. działał n a terenie pow iatu ostrow skiego, od czerw ca do października 1945 r. podpo rząd k o w an y K om endzie R ejonu O strow skiego25;

- oddział „Błyska” dow odzony przez Jan a Kem pińskiego, od lipca do paź­ dziernika 1945 r. p o d p o rząd k o w an y K om endzie R ejonu O strow skiego26;

65

18 T. H onkisz, Zrzeszenie „Wolność i Niezaw isłość” [w:] Armia Krajowa. D ram atyczny epilog, red. K. Komorowski, Warszawa 1994, s. 97, 100.

19 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., Załącznik nr 30, Oświadczenie Kazimierza Leskiego..., k. 8.

20 Ibidem, Załącznik nr 4, Rozkaz dzienny nr 8 o rozwiązaniu W SGO „Warta”, k. 1 -2; ibidem, Z a­ łącznik nr 5, Załącznik do rozkazu dziennego nr 8, k. 1-3.

21 AIPN Po, 04/157, Protokół przesłuchania Andrzeja Rzewuskiego, 7 XII 1945 r., k. 13.

22 B. Głębocki, op. cit., s. 26 -2 7 .

23 AIPN Po, 04/157, Wyciąg z protokołu przesłuchania Andrzeja Rzewuskiego z 15 III 1946 r., k. 2.

24 B. Głębocki, op. cit., s. 27.

25 AIPN, 0185/14, W SGO „Warta”, O ddział pod dow ództw em Ludwika Sinieckiego „Szarego”, oprac. KW M O w Poznaniu, b.d., mps, k. 1-5.

26 Ibidem, 0185/13, t. 4, WSGO „Warta”, O ddział pod dow ództw em Jana Kempińskiego „Błyska”, oprac. KW M O w Poznaniu, b.d., mps, k. 4 -5 .

- oddział „ O tta ” dow odzony przez Franciszka O lszów kę, p o w stał w kw ietniu 1945 r., od sierpnia do listop ada 1945 r. p o d p o rząd k o w an y K om endzie O b w o ­ du K ępno27;

- oddział „B ora” dow odzony przez Z y g m u n ta B orow skiego, o d połow y lip ­ ca do listopada 1945 r. p o d p o rząd k o w an y K om endzie O b w o d u K rotoszyn (pla­ ców ce w K oźm inie)28;

- K om pania Rycerska A rm ii Krajowej (KRAK) d o w o dzon a przez Alojzego M a- tyniaka, od m aja 1945 r. p o d p o rząd k o w an a K om endzie O b w o du K rotoszyn29;

- oddział „Tarzana” rozładow any (częściowo rozproszony, a częściowo p rz e­ niesiony na inny teren) w lipcu 1945 r. przez K azim ierza W ieczorka „D ęb a” na rozkaz K om endy R ejonu W ągrow ieckiego W S G O „Warta”30;

- o d d z ia ł AK grupa „Babinicza” (N .N .); po jego wyjeździe d o w ó dcą został J a n Karaśkiewicz „Tw ardy” ; oddział istniał od kw ietn ia 1945 r., w sierpniu zo­

stał p o d p o rząd k o w an y K om endzie O bw odu W olsztyn W S G O „Warta”31;

- oddział „Spirytusa” dow odzony przez C zesław a M o ck a p od p o rząd k o w an y o d czerw ca 1945 r. placów ce W S G O „Warta” w D obrzycy32.

R ozpracow anie W SG O „Warta” przez kom unistyczne o rgan a bezpieczeństw a odbyw ało się rów nolegle n a szczeblach pow iatow ych u rzęd ó w bezpieczeństw a publicznego i W ojew ódzkiego U rzędu B ezpieczeństw a Publicznego w Poznaniu.

Pierwsze doniesienia o istnieniu W S G O „Warta” napłynęły do PUBP w O s tro ­ w ie W ielkopolskim już w m aju 1945 r., a w ięc w m iesiącu p o w o łan ia org aniza­ cji przez ppłk. Rzew uskiego. M im o że inform acje te nie w ym ieniały personalnie organizatorów , to w skazyw ały jednoznacznie n a środow isko akow skie O stro w a i jego czołow ych działaczy. O m aw iane doniesienia nie m ów iły rów nież o zasię­ gu działalności no w o pow stałej organizacji33. Szybko, bo już w lipcu 1945 r., za­ częły napływ ać do org an ó w bezpieczeństw a w zm ianki o działalności W SG O „Warta” rów nież w innych pow iatach: kaliskim (9 lipca)34, krotoszyńskim (14 lipca) oraz w Poznaniu (12 lipca). Z eb ran e inform acje świadczyły o rozw oju organizacyjnym grupy w ów czesnym w ojew ództw ie poznańskim i m usiały w zm óc czujność o rganów bezpieczeństw a. N a tu ra ln ą konsekw encją było

przeję-27 Ibidem, 0397/305, Banda terrorystyczno-rabunkow a pod dow ództw em Franciszka Olszówki ps. „ O tto ”, Biuro „C ” MSW, Warszawa 1983, mps, k. 65.

28 D. Szczepaniak, A ntykom unistyczna konspiracja niepodległościowa w Koźm inie i okolicy w la­

tach 1 9 4 5-1953, b.d., mps (Biblioteka OBEP IPN w Poznaniu), s. 19; AIPN Po, 0/5/155, WSGO

„Warta”, O ddział pod dow ództw em Z ygm unta Borowskiego „Bora”, oprac. KW M O w Poznaniu, 1973, mps, k. 1-2.

29 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta..., k. 59.

30 AIPN Po, 003/356 (1 z 2), Sprawa obiektowa krypt. „M erkur”, t. 1, Oświadczenie amnestyjne Kazimierza W ieczorka przed Komisją Amnestyjną WUBP Poznań, Poznań, 23 IV 1947 r., k. 2 8 -3 0 .

31 Ibidem, 003/360 (2 z 2), W SGO „Warta”, Nielegalna organizacja AK grupa „Babinicza”, Wolsztyn, oprac. KW M O w Poznaniu, 1977, mps, k. 1-4.

32 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 15.

33 Ibidem , k. 77.

34 Raport N . Seliwanowskiego dla Ł. Berii o aresztowaniu członków WSGO „Warta”, Warszawa, 31 VII

1945 r. [w:] Teczka specjalna J.W. Stalina. Raporty NKW D z Polski 1944-1946, wybór i oprac. T. Ca-

cie n ad zo ru n ad rozpracow aniem organizacji przez WUBP w Poznaniu, co n astą­ piło w połow ie lipca 1945 r. N iem al jednocześnie (13 lipca tr.) W ydział I WUBP w Poznaniu przekazał o dpow iedni m eldu nek do D e p artam en tu I M inisterstw a B ezpieczeństw a Publicznego35.

N a d zó r n ad p rzeprow adzaniem czynności operacyjno-śledczych w p o w ia to ­ w ych urzędach bezpieczeństw a przejął zatem W ydział I WUBP w Poznaniu. Sto­ sunkow o szybko, bo już w sierpniu 1945 r., funkcjonariusze ap aratu bezpieczeń­ stw a rozpoczęli rozpracow anie K om endy W S G O „Warta”. Pom ógł im w tym przypadek. Pierw szą inform ację o istnieniu i działalności kom en dy w Poznaniu funkcjonariusze WUBP uzyskali podczas przesłuchań L eona R osady „P itta”. Z a ­ trzym any w spraw ie niezw iązanej z „Wartą”, lecz dotyczącej organizacji Je d n o st­ ka O peracyjna F rontu O p o ru , Rosada zeznał o prow adzonych trzykrotnie ro zm o ­ w ach n a tem at p o d p o rz ąd k o w an ia organizacyjnego jednostki W S G O „Warta”36. W skazał B ogdana O koniew skiego (swojego byłego p o d kom end neg o) oraz szefa w yw iadu W SG O „Warta” „Janiszew skiego” jako osoby, k tó re reprezen to w ały k o ­ m endę W SG O ,W arta” podczas pertraktacji37.

Porucznik C zesław M ackiew icz, p.o. k iero w nik Sekcji II W ydziału I WUBP w Poznaniu, założył najpraw dop odobniej we w rześniu 1945 r. (dok ład na d ata nie jest znana) rozpracow an ie agenturalne W S G O „Warta” p o d kryp to nim em „R odzeństw o”38. Podstaw ą tej decyzji były zebrane inform acje agenturalne oraz m ateriały uzyskane ze śledztw p row adzonych rów nolegle w pow iatow ych u rzę­ dach bezpieczeństw a publicznego. R ozpracow aniem objęto następujące osoby:

- D anutę O koniew ską, siostrę B ogdana O koniew skiego, k tó ra była czło n­ kiem W S G O „Warta” i w spółpracow n ikiem W ładysław a R om ana „Janiszew skie­ go ”, nierozp oznanego w ów czas przez funkcjonariuszy UB,

- B ogdana O koniew skiego „R obakow skiego”, „K raba”, który, jak stw ierdzo­ no: „[jest] centralną skrzynką p ocztow ą w yw iadu n a w oj[ew ództw o] poznańskie, odbiera rap o rty od k o m en d an tó w pow iatów , opracow uje i przekazuje je swem u przełożonem u pseudo »Janiszewski«”,

- R om ana W ildena „R obaka”, który, jak stw ierdzono: „w edług danych agen­ tury jest szefem w yw iadu n a N o w y Tomyśl, m a bezp ośredni k o n tak t z O k o n iew ­ skim, jem u przekazuje ra p o rty z zebranym i inform acjam i, prócz tego m a p o śre d ­ ni k o n tak t z »Janiszewskim«, »M arianem « i »K orw inem «”39.

Z ałożone przez WUBP w Poznaniu rozpracow anie agenturalne pozw oliło za-

67

tem n a rozpoczęcie infiltracji przez UB kom end y okręgu, a w szczególności: W ładysław a R om ana „Janiszew skiego” - szefa w yw iadu okręgu, Sylw estra Go- ślińskiego „M a rian a” - szefa sztabu okręgu oraz W ładysław a M iki „K orw ina” - szefa rejonu poznańskiego.

35 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 77.

36 AIPN Po, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa krypt. „M erkur”, t. 1, R aport naczelnika Wydzia­ łu III WUBP Poznań do D epartam entu III MBP o przebiegu rozpracow ania obiektowego krypt. „M erkur”, Poznań, 29 XI 1952 r., k. 1-2.

37 Ibidem, Pismo WUBP w Poznaniu do MBP w Warszawie, Charakterystyka na członków nielegal­ nej organizacji, Poznań, 10 X 1945 r., k. 7 7 -7 8 .

38 Ibidem, Postanowienie o wszczęciu agenturalnego rozpracow ania na członków organizacji WSGO „Warta”, odpis, b.d., k. 3.

Podczas p row adzonego ro zpracow ania agenturalnego funkcjonariusze Sekcji II W ydziału I WUBP zatrzym ali konspiracyjnie (tzn. w celu zw erbow ania do w spół­ pracy) B ogdana O koniew skiego, który przyznał, że od czerwca 1945 r. należał do W SG O ,W arta”. Zeznał, że przystąpienie do organizacji um ożliwił m u daw ny zna­ jom y z czasów AK „Janiszewski” (W ładysław Rom an), który pełnił funkcję szefa w yw iadu okręgu. „Janiszewski” twierdził, że należy do kadry dowódczej W SG O „Warta” oraz posiada rozległe kontakty z kadrą d ołów organizacji. O koniew ski n a­ tom iast spraw ow ał funkcję „centralnej skrzynki kontaktow ej w yw iadu” i jego za­ daniem było zbieranie ra p o rtó w w ywiadowczych z obwodów, opracow yw anie ich, a następnie przekazywanie Rom anow i, Goślińskiem u oraz M ice40.

D ostępne m ateriały operacyjne w skazują, że n ajp raw d op od ob niej O k o n iew ­ ski podjął w ów czas (we w rześniu 1945 r.) w spółpracę z organam i bezpieczeń­ stw a jako agent w ew nętrzn y rozpracow ujący d o w ó dztw o W SG O „Warta”, p ra ­ cujący p o d pseudonim em „A .70”41. Dzięki jego doniesieniom rozpracow anie organizacji p ostępow ało spraw nie i stopniow o uzyskiw ano coraz więcej in fo rm a­ cji o jej dow ództw ie. W aktach operacyjnych O koniew ski jest scharakteryzow a­ ny w następujący sposób: „A genturalne opracow anie, opracow uje agent ps. »A.70« zaw erbow any na kom prom itującym m ateriale, jest członkiem nielegalnej organizacji, pełni funkcję oficera techn[icznego] w yw iadu. Posiada nieukończo- ne wyższe w ykształcenie. Dosyć w ysoki p oziom inteligencji, politycznie jest w y ­ robiony, punk tu aln y i obowiązkowy, z daw anych m u zadań wywiązuje się d osk o ­ nale. Cieszy się zaufaniem sw oich przełożonych. M a k o n tak t b ezpośredni z szefem w yw iadu i głów nym kasjerem ”42.

W październiku funkcjonariusze poznańskiego W UBP w iedzieli już, że: „za­ łożycielem i k o m en d an tem »Warty« m a być jakiś osobnik p o d pseudonim em »Stary«. Pośredni k o n tak t do »Starego« agent pow in ien otrzym ać w najbliższych d n iach ”43. W tym czasie nie znali jeszcze danych person aln ych ani stanow isk zaj­ m ow anych w W S G O „Warta” przez oficerów o pseud on im ach „M a rian ” i „K or­ w in ”. N a to m iast oficer „Janiszew ski” został przekazany do obserw acji przez M BP w W arszawie44. Jak d o tąd nie u dało się ustalić, czy funkcjonariusze MBP poczynili jakieś próby inwigilacji i rozpraco w an ia „Janiszew skiego”. N a jp raw d o ­ podobniej nie, gdyż R om an ujaw nił się w ów czas w W arszawie w ram ach am ne­ stii i zrezygnow ał z pracy dla O kręgu Poznańskiego DSZ, przy aprobacie swoich

68

do w ó d có w 45. Stanow isko szefa w yw iadu objął po nim N .N . „M a rek ”46.

Z apew ne agent „A .70” w yw iązyw ał się sum iennie z pow ierzonych m u zadań, gdyż już 16 listopada 1945 r. zatw ierdzono plan agenturalnego ro zpracow ania

40 AIPN Po, 003/355 (1 z 18), Pismo WUBP w Poznaniu do MBP w Warszawie, Charakterystyka na członków..., k. 77-78.

41 Ibidem, k. 77; AIPN Po, 003/355 (1 z 18), R aport do naczelnika Wydziału III WUBP w Pozna­ niu o zapoznaniu się z teczką personalną i roboczą inform atora o ps. „0-232”, Poznań, 26 VII 1952 r., k. 91 -9 2 .

42 Ibidem, Plan agenturalnego opracow ania „R odzeństw o”, Poznań, 16 XI 1945 r., k. 48. 43 Ibidem, Pismo WUBP w Poznaniu do MBP w Warszawie, Charakterystyka na członków..., k. 78. 44 Ibidem.

45 W Roman, Oficer do zleceń, Warszawa 1989, s. 314-3 1 5 .

46 AIPN Po, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa „M erkur”, t. 1, Pismo WUBP w Poznaniu do MBP w Warszawie, Charakterystyka na członków..., k. 78.

p o d kryp to n im em „R odzeń stw o”. Była to kontynuacja założonego wcześniej p o d tym sam ym kryp to n im em rozpraco w an ia do w ó dztw a W SG O „Warta”. Tym ra ­ zem planow ano przeprow adzenie inwigilacji następujących osób:

- M ark a Leczyńskiego, któ ry w edług danych poznańskiego WUBP był szefem w yw iadu na O kręg Poznański (miał około 36 lat, był skoczkiem oraz ukończył szkołę w yw iadu w e W łoszech),

- N .N . „K w iatkow skiego”, któ ry w ed ług poznańskiego W UBP był głów nym kasjerem organizacji,

- A ndrzeja Rzew uskiego, identyfikow anego przez funkcjonariuszy UB jako N .N . „S tary”, głów nego k o m en d an ta organizacji,

- D ionizego Vogla, identyfikow anego przez p oznański WUBP jako N .N . „ G ry f”, k o m en d an ta O b w o d u N ow y Tomyśl,

- W ładysław a M ikę, któ ry w edług danych poznańskiego WUBP p ełnił fu n k ­ cję inspektora i był określony jako N .N . „K orw in”,

- Sylw estra G oślińskiego, któ ry w edług poznańskiego WUBP był członkiem sztabu określonym jako N .N . „M a rian ”.

Plan rozpraco w an ia przew idyw ał p o n ad to inwigilację R om ana W ildena „R o­ b ak a”, przez któ reg o plan o w an o nam ierzyć i przy pom ocy dw óch lub trzech agentów UB rozpracow ać k o m en d an ta O b w o d u N ow y Tomyśl „G ryfa” (D ioni­ zego Vogla). D odatkow ym zadaniem funkcjonariuszy WUBP um ieszczonym w planie agenturalnego rozpraco w an ia było: „Z w erbow anie i w prow ad zen ie n o ­ wej agentury dla pokrycia m ateriałó w otrzym yw anych ze źro d ła »A.70«”47.

Drugiego agenta o pseudonim ie „A stra” rozpracow ującego dow ództw o W SG O „Warta” zw erbow ano nieco później (dokładna d ata nie jest znana). Z g o dn ie z za­ m ierzeniam i prow adzącego spraw ę por. M ackiew icza przekazyw ał o n in fo rm a­ cje, k tóre jednocześnie um ożliw iały zw eryfikow anie doniesień pierw szego agenta i znacznie przyspieszyły zakończenie rozpraco w an ia48. N a podstaw ie dostępnych źródeł tru d n o dziś precyzyjnie w skazać, kto krył się p o d pseud on im em „A stra”. W iele wskazuje na to, że agent ten był do 1946 r. agentem sieci agencyjnej O k rę ­ gow ego Z arząd u Inform acji W ojska Polskiego nr 349.

Term in ostatecznej likwidacji Kom endy W SG O „Warta” został wyznaczony przez W ydział II WUBP n a drugą połow ę listopada 1945 r. Z ebrane m ateriały operacyjne pozw oliły na przygotow anie p lanu realizacji sprawy. D o zlikw idow a­

nia kom endy w yznaczono dwie grupy oficerów śledczych, z których pierw sza p o d

69

kierow nictw em por. Zdzisław a Zdziebkow skiego w targ nęła 26 listopada 1945 r.

47 AIPN Po, 003/355 (1 z 18), Plan agenturalnego opracow ania „Rodzeństw o”, Poznań, 16 XI 1945 r., k. 4 8 -4 9 .

48 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 79.

49 AIPN Po, 0/06/67 (55 z 130), Akta Wydziału III WUBP Poznań, Sprawozdanie za miesiąc paź­ dziernik 1949 r., k. 172. Agent „Astra” został w 1946 r. wyelim inowany z pow odu „nieposiadania kontaktu z osobami w ojskowymi”. Ten w ątek rozpracow ania W SGO „Warta” wymaga przeprow a­ dzenia szczegółowej kw erendy w dokumentacji O ZI W P nr 3. Trudno określić, w jakim stopniu po­ znański O ZI W P w spółpracow ał z WUBP w Poznaniu przy rozpracow aniu W SGO „Warta” w 1945 r., bo mimo że agent „Astra” dawał cenne materiały o dow ództw ie „Warty”, został wyeli­ m inowany z nieznanego kierow nictw u poznańskiego WUBP pow odu (ibidem, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa „M erkur”, t. 1, Ramowy plan rozpracow ania W SGO „Warta” do teczki zagad- nieniowej krypt. „Warta”, Poznań, 30 III 1956 r., k. 62).

do pow ielarn i w m ieszkaniu przy ul. Krańcowej 59 w Poznaniu i zatrzym ała tam w łaściciela m ieszkania Stefana Sw iderskiego (szefa oddziału Inform acji i U św ia­ dam iania O kręgu) oraz Jerzego Talmę i Józefa Klim kiewicza (członków ). D ruga grupa funkcjonariuszy p o d kierow nictw em por. C zesław a M ackiew icza w tym sam ym dniu zajęła m ieszkanie Kazim iery W yszomirskiej w Poznaniu (przy ul. G ołębiej 5 m. 26) będące skrzynką k o n tak to w ą okręgu. Z atrzym an o w ów czas H e n ry k a Prackiego „G olskiego” (szefa R ejonu G nieźnieńskiego), którego p rz e­ w ieziono do aresztu WUBP w Poznaniu. W m ieszkaniu zorganizow ano kocioł i w kilka godzin później zatrzym ano dw ie niezidentyfikow ane osoby, k tó re n a ­ stępnie osadzono w areszcie50. Jak się później okazało, byli to p p łk Rzew uski i M ik a (szef R ejonu Poznańskiego). D ow ódca W S G O „Warta” nie pozw olił aresz­ tow ać się bezw olnie i podczas zatrzym ania go doszło do w alki. Będąc już w w ię­ zieniu, podczas śledztw a, w grypsach kierow anych do Jan a K em pińskiego „Bły­ sk a” tak opisyw ał swoje areszto w an ie: „Ja stary, b y łem sam n a czterech w zam kniętym m ieszkaniu i to nie dałem się gołem i rękam i wziąć i b ro n iłem się, aż straciłem przytom ność. A gdyby cho lerna am unicja nie zaw iodła, to guzik w i­ dzieliby m nie tu ”51.

N astępnego dnia, 27 listopada 1945 r., zatrzym ano W yszom irską, W ildena, Tadeusza C enkiera i Janusza D oberschütza oraz członków sekcji ko ntrw y w iadu K arola S chm idta i K onrada D oberschütza, a 29 listop ad a 1945 r. Jan in ę B orow ­ ską. Ci o sta tn i zostali p rzesłu ch an i, a n astęp n ie , ze w zg lęd ó w operacy jn ych , z w o ln ien i z a resztu 52. P o d o b n ie było z inn ym i czło n k am i tej sekcji O k rę g u W S G O „Warta”. W listopadzie 1945 r. zatrzym ano, a n astępnie w ypuszczono ze w zględów operacyjnych O koniew skiego. R ów nież 30 listop ada 1945 r. zatrzy­ m ano innego członka sekcji kontrw yw iadu - C zesław a S tem pniaka „Wyrwicza”, któ ry podczas przesłuchania ujaw nił członków sekcji w yw iadow czej, przyczynia­ jąc się do ich aresztow ania. Dzięki tem u zw olniono go z aresztu, a p ostępow anie u m o rz o n o 53. 1 grudnia aresztow ano Janinę M azur-M ikołajczak należącą do sek­ cji k ontrw yw iadu, 17 g rudnia - K azim ierza K em pińskiego54.

N ieco inaczej potoczyły się losy R om ana, szefa w yw iadu O kręgu Poznańskie­ go DSZ, któ ry 21 w rześnia 1945 r. ujaw nił się w po ro zu m ieniu ze sw oim i p rz e­ łożonym i i został w cielony do służby w ojskow ej55. F unkcjonariusze WUBP w Po­ znaniu do 1953 r. nie orientow ali się, że p o d pesu don im em „Janiszew ski” krył

70

się R om an56.

Inwigilacja W ładysław a R om ana została p o d jęta n a n o w o w 1949 r., kiedy to W UBP w Poznaniu zaczął pono w nie rozpracow yw ać środow isko W S G O „War­ ta ”. Do tego zadania p o w tó rn ie w ykorzystano in fo rm ato ra „A .70 ”. W 1949 r.

50 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 80.

51 Ibidem, 0185/13, t. 2, Załącznik nr 24, Gryps Andrzeja Rzewuskiego do Jana Kempińskiego, od­ pis z oryginału, 8 III 1946 r., k. 1.

52 Zwolnieni z aresztu: Janusz i Konrad D oberschütz, Karol Schmidt (AIPN, 0185/70, t. 1, WSGO „Warta”..., k. 80). Ten ostatni, wg tego samego źródła, został zatrzymany 1 XII 1945 r.

53 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 34. 54 Ibidem, k. 81.

55 W Roman, op. cit., s. 314-3 1 5 .

56 AIPN Po, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa „M erkur”, t. 1, Pismo WUBP w Poznaniu do na­ czelnika Wydziału III UBP na m.st. Warszawę, Poznań, 7 IX 1953 r., k. 131.

został on in fo rm ato rem W ydziału IV WUBP w Poznaniu już p o d zm ienionym pseudonim em „ 0 .2 3 2 ”. O trzym ał w ów czas zadanie sk o ntak to w an ia się z mjr. R om anem zatru d n io n y m w M inisterstw ie O b ro ny N aro do w ej w dziale h isto ­ rycznym 57. Z zachow anych ra p o rtó w agenta „0 .2 3 2 ” ze spotkań z R om anem w y­ łania się ciekawy obraz O kręgu Poznańskiego D SZ i W SG O „Warta” . Jed nak, jak pokazał późniejszy przebieg w ydarzeń, funkcjonariusze reso rtu bezpieczeństw a za najbardziej istotną i p rzy d atn ą uznali następującą inform ację z doniesienia agenturalnego: „R om an skorzystał z pierwszej am nestii, zresztą za w iedzą w ładz konspiracyjnych, i ujaw nił się. Siatki swych ludzi nie zdradził d o tąd jednak, bo o to go się nie py tano i skoro nie w zyw ano go, to też n a pew no już nie będzie to m iało miejsca. Jego ludzie są w tej chw ili na w ysokich stanow iskach, m .in. w ice­ m inistrów , d y re k to ró w departam entów , p ro feso ró w itd .”58 Te ukryte przez R o­ m an a fakty z jego przeszłości idealnie pasow ały do linii planow anego śledztw a w spraw ie spisku w wojsku, skierow anego m .in. przeciw gen. Jerzem u Kirch- m ayerow i i gen. Stanisław ow i Tatarow i, z któ ry m i R om an w sp ółpracow ał w la­ tach czterdziestych59.

Z apew n e niew yjaśnione pozostanie pytanie, czy i w jakim stopniu doniesie­ nia agenturalne O koniew skiego (agenta „ 0 .2 3 2 ”) odnośnie do przeszłości R om a­ na okazały się inspirujące i p rzydatne funkcjonariuszom M BP i G łów nego Z a rz ą ­ du Inform acji W P podczas śledztw a p row adzo neg o przeciw ko gen. Tatarow i, płk. M arian o w i U tnikow i i płk. Stanisław ow i N ow ick iem u 60. A resztow any w li­ stopadzie 1949 r. R om an był bow iem w spółoskarżonym (w 1951 r.) w słynnym procesie m ającym zdem askow ać rzekom y spisek w w ojsku, o p atrzon ym przez G Z I W P kryp to n im em „T U N ”. To w ydarzenie, nazyw ane przez historyków „procesem g en erałó w ”, było jednym z najważniejszych elem en tów w sądow o- -karnym rozliczeniu się z tzw. odchyleniem praw icow o-nacjonalistycznym w P Z P R 61. Z akt śledztw a G Z I W P w ynika, że R om an był w ypytyw any o pracę w O kręgu Poznańskim D SZ i złożył obszerne zeznania62.

M im o p rz ep ro w ad zo n y ch aresztow ań członk ów K om endy W S G O „W arta” oraz doniesień agenturalnych org an a bezpieczeństw a n atrafiły n a spore tru d n o ­ ści w ustalaniu p erso n alió w osób tw orzących kierow niczy trz o n okręgu. Przy­

czyną tego było głębokie zakonspirow anie czło nk ów kom endy. W iększość

71

aresztow anych znała się jedynie z p seu d o n im ó w i p ełn io ny ch funkcji, tylko n ie­ liczni - z im ion i nazw isk. C zęsto podczas składania zeznań odm aw iali p o d an ia ich, zasłaniając się tajem nicą w ojskow ą. Jeszcze przez kilka dni po aresztow aniu

57 Ibidem, R aport o przebiegu rozpracow ania obiektowego krypt. „M erkur” dla D epartam entu III MBP, Poznań, 29 XI 1952 r., k. 4-5.

58 Ibidem, Agencyjne doniesienie, Ź ródło „0 .232”, Poznań, 10 VI 1949 r., k. 44a.

59 Ibidem , R aport o przebiegu rozpracow ania obiektowego krypt. „M erkur” dla D epartam entu III MBP, Poznań, 29 XI 1952 r., k. 4 -5 .

60 J. Poksiński, Tatar - U tnik - N ow icki „T U N ”, Warszawa 1992. 61 Ibidem , s. 90.

62 AIPN, BU 846/117, G ZI WP, Zarząd IV, Akta śledztwa nr 8/51, Akta osobowe aresztowanego Romana W ładysława, Protokół przesłuchania podejrzanego Romana W ładysława z 9 V 1950 r., k. 19; ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Romana W ładysława z 10 V 1950 r., k. 29.

R zew uskiego i M iki nie znano ich praw dziw ych nazw isk i funkcji sp raw o w a­ nych w organizacji.

Pom ocne w ustaleniu tożsam ości aresztow anych osób oraz ich działalności konspiracyjnej okazały się dla funkcjonariuszy WUBP w Poznaniu grypsy R ze­ w uskiego do jego bliskiego w sp ó łp ra co w n ik a Św iderskiego. R zew uski pisał je o d aresztow ania do p o czątku m arca 1946 r., starając się uzyskać inform acje o skali aresztow ań w W S G O „W arta” oraz ustalić linię o b ro n y 63. G rypsy te (nie­ k tó re pisane szyfrem) były przechw ytyw ane przez oficerów śledczych. U m ożli­ w iły zidentyfikow anie R zew uskiego i M iki oraz zorien to w an ie się w ch a rak te­ rze działalności W S G O „W arta”. Pozw oliło to n a spraw niejsze i bardziej efektyw ne pro w ad zen ie śledztw a. P onadto d o w ó d ca „W arty”, będąc pew ien, że d ro g a w ysyłania grypsów jest „czysta”, pisał ró w n ież grypsy do żony zam iesz­ kałej w W arszawie. W jednym z nich opisał szczegółow o sw oją działalność jako k o m e n d a n ta o k rę g u 64. N ieśw iadom e zd ekonspiro w anie siebie i sw oich p o d k o ­ m en dny ch było n ajp raw d o p o d o b n iej przyczyną sam obójczej śm ierci R zew uskie­ go. O koliczności tego sam obójstw a zostały opisane w rap o rcie naczelnika aresz­ tu: „O d d n ia 14 V 1945 r., tj. p o drugim zam achu n a życie p rzeniesiono R zew uskiego A ndrzeja ps. »Hańcza« n a w iększą celę - rów nież w pojedynkę, gdzie przy R zew uskim dzień i noc bez przerw y ktoś siedział. R zew uski stale p o ­ zostaw ał przy zam iarze p o p ełn ien ia p o n o w n ie sam obójstw a, o czym stale m ó ­ w ił. Z aznaczył, że dla niego już d rogi wyjścia nie m a - za dużo rozpisał się w swych grypsach, o k tó ry ch sądził, że nie były k o n tro lo w an e . O tym ostatnim dow iedział się od O byw [atela] M ajo ra [naczelnika W ydziału Śledczego WUBP Poznań]. D nia dzisiejszego o godz. 7.30 w ykorzystał R zew uski m o m en t w y d a­ w an ia śn iadania - gdy o ddziałow ego przez 7 m in u t nie było, i pow iesił się na przygotow any m u p rzed n io kaw ałku prześcieradła, k tó ry w ostatniej chw ili um o co w ał u k raty w ięziennej”65.

Z ebrane w trakcie przedsięw zięć operacyjnych inform acje w spraw ie o p a trz o ­ nej k rypton im em „R odzeństw o” pozw oliły n a rów noległe rozpracow anie stru k ­ tu r W SG O „Warta” w terenie. Tą d ro g ą - przez Vogla i W ildena - rozpoczęto rozpracow anie K om endy O bw od u N ow y Tomyśl. Było o no n adzo ro w an e przez W UBP w Poznaniu poprzez oddelegow anego re fere n ta Sekcji II E delbaum a66. 29 listopada zatrzym ano Vogla oraz B ronisław a Pusiaka (zastępcę k o m en d an ta

72

placów ki w G rodzisku W ielkopolskim ) i przew ieziono do WUBP w Poznaniu. N astępn ie n ak ło n io n o ich do ujaw nienia sw oich p o d k o m en dn ych . O statecznie

16 g rudnia 1945 r. Pusiak d o prow adził do PUBP w N ow ym Tomyślu dw unastu podległych m u członków W SG O „Warta”, gdzie zdali b ro ń . Śledztwo pro w adził PUBP w N ow ym Tom yślu67.

63 AIPN Po, 003/355 (I z 2), Sprawa obiektow a „M erkur”, Andrzej Rzewuski, k. 1 -18; ibidem, 003/355 (II z 2), Sprawa obiektow a „M erkur”, Andrzej Rzewuski, k. 1-53.

64 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 82.

65 AIPN Po, 04/157, R aport naczelnika aresztu śledczego WUBP Poznań do naczelnika Wydziału Śledczego WUBP Poznań, odpis z odpisu, 20 V 1946 r., k. 20.

66 Ibidem, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa „M erk u r”, t. 1, Plan agenturalnego opracow ania „R odzeństw o”, Poznań, 16 XI 1945 r., k. 49.

R ów nolegle z rozpracow aniem K om endy W SG O „Warta” przebiegało ro z p o ­ znanie poszczególnych kom en d rejonow ych. Było ono przez cały czas k o o rd y n o ­ w ane przez W UBP i oddelegow anych w tere n funkcjonariuszy. D o końca 1945 r. zostały ro zpracow ane niem al wszystkie rejony, a ich szefowie znaleźli się w aresz­ tach: M ika (szef R ejonu Poznańskiego) i Pracki (gnieźnieńskiego) - 26 listopada, Z y gm unt W asilewski „Z ajączkow ski” (kaliskiego) - 30 listopada, M arian Sob­ czak (ostrow skiego) - 5 grudnia, Jerzy G ron ow ski „M ich ał” (leszczyńskiego) - 2 g ru d n ia68. W yjątek stanow i k o m en d an t R ejonu W ągrow ieckiego ppor. N .N . „S okołow ski”, któ ry nie został schw ytany przez o rg ana bezpieczeństw a.

Szczegółowa charakterystyka rozpraco w an ia każdego rejon u i podległych m u o b w o d ó w byłaby zbyt obszerna i w ym agałaby o drębnych artykułów , dlatego p o ­ przestanę na p rzedstaw ieniu ogólnych m echanizm ów tych działań.

Rozpracowanie podczas podporządkowania innej organizacji

W p o d o b n y sposób jak K om endę W S G O „Warta” o rgana bezpieczeństw a „na­ m ierzyły” K om endę O b w o d u W olsztyn. F unkcjonariusze PUBP w W olsztynie od kw ietnia 1945 r. zajm ow ali się rozpracow aniem poakow skiej organizacji „Babi- nicza” dow odzonej przez Jan a Karaśkiewicza, składającej się głów nie z funkcjo­ nariuszy M O i uczniów m iejscow ego gim nazjum . Szybko założono spraw ę agen- tu raln ą na tę organizację, k tó rą p row ad ził szef w olsztyńskiego PUBP por. Jan Adam czew ski. R ozpracow anie przebiegało spraw nie, gdyż u dało się pozyskać do w spółpracy aż czterech agentów . D o nam ierzenia przez PUBP d o w ó dztw a O b ­ w o d u W olsztyn W S G O „Warta” doszło podczas podjęcia przez Ja n a W osia „Je­ rzeg o” (kom endanta O b w o d u W olsztyn) ro zm ó w m ających n a celu p o d p o rz ą d ­ kow anie grupy AK „B abinicza”. Z aplan o w an e n a p oło w ę lipca 1945 r. spotkanie do w ó d có w przy R uchockim M łynie było już śledzone przez w yznaczoną do te ­ go grupę obserw acyjną (w przebran iu w ędkarzy) oraz rów nolegle infiltrow ane przez obecnego podczas p ertraktacji agenta „Tak”. R ozm ow y zakończyły się p o d p o rząd k o w an iem grupy „Babinicza” K om endzie O b w o d u W olsztyn. D ało to funkcjonariuszom PUBP m ożliw ość dalszego rozpraco w an ia obu organizacji69.

73

Agentura

Jedną z najczęściej stosowanych m etod przy rozpracow aniu struktur organizacji niepodległościowych było w erbow anie do w spółpracy ich członków. Podobnie p o ­ stępow ano w obec terenow ych stru k tu r W S G O „Warta”. Przykładem m oże być historia Kom endy O bw odu Krotoszyn. Jej rozpracow anie PUBP w Krotoszynie roz­ począł 14 lipca 1945 r. Wówczas zw erbow ano do w spółpracy Karola Smoczkiewi- cza (kom endanta placów ki Strzyżew), nadając m u pseudonim „Zjaw in”, i założono

68 Relacja Jerzego Gronowskiego spisana 23 I 1988 r. i 9 I 1989 r. przez Aleksandrę Pietrowicz (w jej zbiorach).

69 AIPN Po, 0/5/219 (5 z 8), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat V Leszno, oprac. KW M O w Pozna­ niu, 1981, mps, k. 9 1 -9 3 .

teczkę operacyjnego rozpracow ania. Dzięki doniesieniom Smoczkiewicza w ciągu dw óch miesięcy (od 14 lipca do połow y września 1945 r.) rozpoznano i zlikwido­ w ano ko m endę w K rotoszynie oraz podległą jej placów kę w Strzyżewie. Jako pierwsi od 25 do 29 lipca 1945 r. zostali aresztowani członkowie placów ek w Strzy­ żewie oraz w Dobrzycy70. Jednocześnie pozyskano informacje przydatne w ro zp ra­ cow aniu dow ództw a W SG O ,W arta” w O strowie, Poznaniu oraz innych pow iatach i przekazano je nadzorującem u sprawę W ydziałowi I WUBP w Poznaniu71.

Sprawdzanie agentury

Z g odnie z zasadam i pracy operacyjnej d on iesienia agentu raln e należało w e ­ ryfikow ać przez doniesienia innego agenta. P rzykładem m ogą być działania pod jęte przez PUBP w O strow ie W ielkopolskim . Już w czerw cu 1945 r. założył o n rozpracow anie agenturalne na W S G O „Warta”. Było to m ożliw e dzięki w y­ korzystaniu agenta „A stra”72 (zbieżność p seudo nim ó w z om ów ionym wcześniej agentem , rozpracow ującym d ow ództw o grupy, jest przypadkow a). Składał on d o ­ niesienia o działalności grupy na terenie O stro w a W ielkopolskiego do 8 sierpnia 1945 r. W edług zam ierzeń funkcjonariuszy UB m iały być one w eryfikow ane dzię­ ki doniesieniom agenturalnym T W o pseudonim ie „E dek” (członka p lu to n u żan­ darm erii) zw erbow anego do w spółpracy 19 lipca 1945 r. przez W ładysław a M au- m iuka (st. referenta Sekcji II PUBP w O strow ie W ielkopolskim ). Plan ten jednak się nie pow iódł, gdyż „E dek” (p raw dopodobnie Z en o n M orisson „O rzeł”) p o in ­ form ow ał o w erbunku swojego przełożonego H en ryk a N iesobskiego „B obra”, któ ry dzięki tem u w ym knął się organom bezpieczeństw a. Sam M orisson, zgodnie z poleceniem N iesobskiego, wyjechał do Warszawy. U jaw nił się dop iero w ram ach am nestii w 1947 r. Tej wersji w ydarzeń nie p o tw ierd za jednak relacja N iesobskie­ go, który tw ierdził, że po p rostu udało m u się w ostatniej chwili uciec przed aresz­ tow aniem . Funkcjonariusze UB n a różne sposoby usiłow ali wyjaśnić swoją n ie­ udolność - np. tym , że N iesobski został wcześniej ostrzeżony73.

Nieefektywna współpraca

M im o koo rdynow ania pracy operacyjnej pow iatow ych u rzędó w bezpieczeń-

74

stw a przez WUBP w Poznaniu nie zawsze w spółpraca układała się ow ocnie. P od­ czas likw idow ania placów ek W SG O ,W arta” 21 sierpnia 1945 r. w Ligocie został zastrzelony przez trzech funkcjonariuszy PUBP z O stro w a W ielkopolskiego, rze­ kom o podczas próby zatrzym ania, k o m en d an t placów ki w D obrzycy Czesław M ocek „Spirytus”. W ydarzenie to było efektem brak u w spółpracy PUBP w K ro­ toszynie i PUBP w O strow ie. Zabicie M ocka było nie n a rękę krotoszyńskim o r­ ganom bezpieczeństw a, gdyż uniem ożliw iło dalsze rozpracow ania O bw o du

Kro-70 Ibidem, 003/358 (3 z 4), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat III O strowski krypt. „Szam otuły”, oprac. KW M O w Poznaniu, 1979, mps, k. 186-187.

71 AIPN, 0185/70, t. 1, W SGO „Warta”..., k. 78. 72 Ibidem , k. 77.

73 Archiwum Zachodnie O środka KARTA, Relacja H enryka Niesobskiego, Bydgoszcz, październik 1993, mps, s. 1 9 -2 0 , 28.

toszyn. Poirytow any szef PUBP w Krotoszynie por. M arian Beck podjął naw et w stępne dochodzenie w tej sprawie. W raporcie do WUBP w Poznaniu z 22 sierp­ nia następująco ocenił sytuację: „M ocek m ógł być wzięty żywcem, poniew aż nie posiadał b ro n i w chwili zajścia. Będąc człow iekiem słabej budow y ciała, z łatw o ­ ścią m ógł być ujęty przez praco w nik ów PUBP O strów , których było trzech. P ra­ cownicy PUBP O stró w tłum aczyli się, że M ocek rzucił się n a nich. Po dokonanym swoim dziele n a naszym terenie prac[ow nicy] PUBP O stró w odjechali, nie zaw ia­ dam iając nas o wyżej w ym ienionym zajściu”74.

Efektem udanej w spółpracy PUBP w Kaliszu i PUBP w O strow ie W ielkopol­ skim było aresztow anie M aria n a Sobczaka, ostatniego szefa R ejonu O stro w skie­ go. F unkcjonariusze PUBP w Kaliszu zatrzym ali Z yg m u n ta W asilewskiego - sze­ fa R ejonu Kaliskiego W S G O „Warta”, któ ry w skazał M ieczysław a Prauzińskiego jako skrzynkę k o n tak to w ą na terenie O strow a. Prauziński został zidentyfikow a­ ny i zatrzym any przy udziale funkcjonariuszy PUBP w O strow ie W ielkopolskim . Po aresztow aniu w skazał miejsce p obytu Sobczaka. A resztow anie 5 grud nia 1945 r. Sobczaka i przekazanie w raz z Prauzińskim do dyspozycji PUBP w O s tro ­ wie było ostatnim etapem rozbicia K om endy R ejonu O strow skiego75.

Wytyczne z WUBP

W przypadku gdy prow adzone przez pow iatow e urzędy bezpieczeństw a prace operacyjne nie przynosiły pożądanego efektu, w likw idow aniu terenow ych struk­ tu r „Warty” pom ocne były w ytyczne przekazyw ane przez W UBP w Poznaniu. W łaśnie w taki sposób doszło do aresztow ania n a początku grudnia 1945 r. szefa R ejonu Leszczyńskiego W S G O „W arta” Jerzeg o G ro n o w sk ie g o p rzez PUBP w Kościanie i przekazania go do dyspozycji WUBP w Poznaniu76. Podobnie było przy rozpracow aniu K om endy O bw odu Jarocin. O pracach operacyjnych p ro w a­ dzonych przez PUBP w Jarocinie w tej sprawie w iadom o niewiele. N ajp raw d o p o ­ dobniej pierwsze inform acje i rozkazy otrzym ał z WUBP w Poznaniu, który zdo ­ był je podczas ro z p rac o w an ia ko m en d y okręgu. W trak cie p rz ep ro w a d zan ia likwidacji O bw odu Jarocińskiego do tamtejszego PUBP oddelegow ano referentów Sekcji II W ydziału Śledczego poznańskiego WUBP: chor. M ariana G rześkowiaka, ppor. Praszkiera, chor. Jerzego Lędziana i ppor. Z ygm unta W iatra. A resztow ania rozpoczęto dopiero w grudniu. 7 grudnia 1945 r. w Pleszewie zatrzym ano R om a­ na Baraniaka (kom endanta O bw odu Jarocin) oraz Jan a H olkę (szefa w yw iadu k o ­ m endy). Przesłuchania doprow adziły do ujaw nienia pozostałych członków k o ­ mendy, których aresztow ano 31 g rudnia 1945 r.77 R ów nież w g rudniu 1945 r. zatrzym ano członków placów ki W SG O „Warta” w Żegocinie, pow iat Jarocin78.

D o kuriozalnej sytuacji doszło w grudniu 1947 r., a więc w niem al dw a lata po zlikw idow aniu W S G O „Warta”. F unkcjonariusze PUBP w W ągrow cu, którzy w 1945 r. nie w ykazali się w żad en sp osób , założyli w ów czas, n a p o d staw ie

74 AIPN Po, 003/358 (3 z 4), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat III O strow ski..., k. 187-188. 75 Ibidem, k. 173-175.

76 AIPN Po, 0/5/219 (5 z 8), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat V Leszno..., k. 13-14. 77 Byli to Jan Barciński (kwatermistrz kom endy), Stefan Książkiewicz i Franciszek Sitarz. 78 AIPN Po, 003/358 (3 z 4), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat III O strow ski..., k. 182-185.

m ateriałó w operacyjnych przekazanych z W UBP w Poznaniu, spraw ę agentural- nego rozpraco w an ia p o d kry p to n im em „Spiskow cy” n a byłych członków W SG O „Warta”. Pozyskany do ro zpracow an ia agent „Wisła” składał fałszywe doniesienia i dezinform ow ał funkcjonariuszy. W konsekw encji zaniechano rozpracow ania, a niesfornego agenta aresztow ano79.

Nierozpoznane struktury

Przy om aw ianiu rozpraco w an ia W SG O „Warta” przez WUBP w Poznaniu n a ­ leży podkreślić, że spora część stru k tu r teren ow ych organizacji nie została ro z ­ p o zn an a przez organa bezpieczeństw a. O pisany wyżej agent „0 .2 3 2 ” w swoim doniesieniu ze spotkania z R om anem poczynił takie spostrzeżenia: „Z a p o m n ia­ łem napisać, że R om an śm iał się z tego, że w UB stru k tu ra W arty i Deleg[atury] z poznańskiego całkow icie się pokręciła, tak że UB o tym bard zo m ało w ie”80. A resztow ania w dużej m ierze ograniczyły się do kadry dow ódczej. Tak było w przypadku O bw odu Kalisz (m iasto i pow iat) W S G O „Warta”. O d p ołow y lip ­ ca 1945 r. aresztow ano jedynie dow ództw o, n ato m iast szeregow i członkow ie nie zostali ujęci ani nie ujaw nili się podczas am nestii w 1947 r. N iero zp o zn an e zo ­ stały rów nież stany osobow e poszczególnych placów ek, nie u stalon o stanu uzbrojenia, jakim dysponow ała organizacja81.

Większość szeregowych członków W SG O „Warta” w pow iecie krotoszyńskim rów nież nie została rozpozn ana przez miejscowy PUBP82. Z tego p o w o du tru d n o dziś odtw orzyć pełny skład osobow y placów ek - jak chociażby tej w K oźm inie83. W arto o d n o to w ać fakt, że d opiero cztery lata p o zlikw idow aniu „Warty” funkcjonariusze UB natrafili n a ślad p odporządk ow anej jej organizacji m łod zie­ żowej, o której istnieniu wcześniej nie m ieli pojęcia. Inform ację o K om panii Ry­ cerskiej A rm ii Krajowej p odporząd kow anej K om endzie O b w o d u K rotoszyn W S G O „Warta” uzyskano d op iero w m aju 1949 r., podczas śledztw a p ro w a d zo ­ nego przeciw ko organizacji m łodzieżow ej Jerzego Rajewskiego. U stalono w ó w ­ czas, że część jej członków należała w 1945 r. w łaśnie do KRAK, i zatrzym ano jej daw nych członków oraz przyw ódcę Alojzego M aty n iak a84.

Sporo energii funkcjonariusze organów bezpieczeństwa poświęcili na poszuki­ w ania zbiegłych członków kadry dowódczej W SG O ,W arta”, np. Goślińskiego85.

76

Intensyw nie poszukiw ano rów nież Ludwika Sinieckiego „Szarego”, dow ódcy jed­ nego z podporządkow anych W SG O ,W arta” oddziałów. Co charakterystyczne, m im o że ostatni ślad uryw ał się w 1955 r., sprawę operacyjnego rozpracow ania

79 Ibidem, 003/355 (3 z 3), WSGO „Warta” DSZ, Inspektorat VII Wągrowiec, oprac. KW M O w Po­ znaniu, 1982, mps, k. 26.

80 Ibidem, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektow a „M erk u r”, t. 1, Informacje osiągnięte w trakcie wy­ konyw ania przez „0-232” specjalnego zadania w Warszawie po linii Sekcji II Wydziału I w dniu 4 VI 1949 r., k. 130.

81 Ibidem, 0/5/219 (2 z 8), WSGO „Warta” DSZ, Inspektorat II Kalisz krypt. „Kalina”, oprac. KW M O w Poznaniu, 1980, mps, k. 72.

82 Ibidem, 003/358 (3 z 4), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat III O strowski..., k. 191. 83 D. Szczepaniak, op. cit., s. 11.

84 AIPN Po, 003/358 (3 z 4), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat III O strow ski..., k. 191. 85 Ibidem, 08/303, Sprawa agenturalno-poszukiw awcza Sylwestra Goślińskiego 1955-1957.

0 kryptonim ie „U kryty” zam knięto dopiero 3 listopada 1964 r.86 Funkcjonariuszom WUBP w Poznaniu nie udało się natom iast ustalić, kim był zbiegły za granicę oficer W SG O ,W arta” kryjący się pod pseudonim em „Czerwiński”87. Podobnie mglistymi 1 dobrze zakonspirow anym i (do dziś) postaciam i wchodzącym i w skład kadry W SG O „Warta” okazali się M arek Leczyński „M arek” (szef w yw iadu po odejściu Rom ana), główny kasjer organizacji „Kwiatkowski” oraz Stefan W ierzba („Lech”, „G rom ”, „Brzoza”), którego resort wytrwale poszukiwał jeszcze w 1949 r.88

N a to m iast całkiem przypadkow o, d o p iero w 1949 r., aresztow ano szefa Re­ jonu Kaliskiego W S G O „Warta” - Józefa Sikorskiego „M odzelew skiego”. D oszło do tego podczas rozpracow yw ania organizacji m łodzieżow ej w Kępnie. Sikorski był w ujem jednego z zatrzym anych w tej spraw ie. N ie m ając żadnych dow odów , funkcjonariusze podejrzew ali jedynie, iż m ógł on być insp iratorem tej organ iza­ cji m łodzieżow ej. Podczas przesłuchania Sikorski nie przyznał się do tego, ujaw ­ nił n atom iast swoją funkcję i działalność w W S G O „Warta”89.

Stosując p o d o b n e m etody, ro zp racow ano oddziały podległe W SG O „Warta”. Ram y tej pracy nie pozw alają na szczegółowe opisanie tego obszernego zagad­ n ien ia. N ie k tó re z o d d z ia łó w p o ro z w iąza n iu W S G O „W arta” k o n ty n u o w ały działalność, szukając innej podległości organizacyjnej, n p. część oddziału „ O tta ” po śm ierci dow ódcy (w lutym 1946 r.) naw iązała k o n tak t z K onspiracyjnym W oj­ skiem Polskim i w iosną 1946 r. przeszła z d o w ód cą Stanisław em Pankiem „R u­ dy m ” do KWP p o d d ow ództw o Stanisław a Sojczyńskiego „Warszyca”90. O ddział „B ora” natom iast po rozw iązaniu W S G O „Warta” jako Ruch O p o ru A rm ii K ra­ jowej k o n ty n u o w ał w alkę do jesieni 1946 r., kiedy - coraz bardziej p rzerzedzo ­ ny liczebnie - postan o w ił zawiesić działalność91.

C harakterystyczne, że o rgana bezpieczeństw a często nie m iały rozeznania w stru k tu rach organizacyjnych podziem ia. W pow iecie ostrow skim np. jeszcze w e w rześniu 1945 r. funkcjonariusze PUBP trak to w ali oddział „Błyska” jako część składow ą oddziału „Szarego”. W zw iązku z tym 10 w rześnia 1945 r. zało ­ żyli spraw ę agenturalnego rozp raco w an ia n a oba oddziały łącznie92.

Los osób tw orzących struk tury organizacyjne W SG O „Warta” był p o d ob ny do losu w ielu in nych czło n k ó w k o n sp irac ji niep od leg ło ścio w ej w 1945 r. M im o

86 Ibidem, 0/06/67 (56 z 130), Akta Wydziału III WUBP Poznań, Sprawozdanie z pracy G rupy II Wy­ działu III za 1964 r., Poznań, 3 XI 1964 r., k. 27.

87 Ibidem, 08/303, Sprawa agenturalno-poszukiw awcza Sylwestra Goślińskiego 1 9 5 5-1957, Plan rozm owy z Romanem W ładysławem, byłym szefem Wydziału II W SGO „Warta”, Poznań, 10 XII 1955 r, k. 80; ibidem, Plan rozm owy z byłym zastępcą szefa sztabu W SGO „Warta” Radlińskim Ada­ mem, Poznań, 20 XII 1955 r., k. 81.

88 AIPN Po, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektowa „M erkur”, t. 1, K orespondencja między naczel­ nikiem Wydziału III WUBP w Poznaniu a naczelnikiem Wydziału I WUBP w Poznaniu, Poznań, 4 V 1949 r. i 21 VI 1949 r., k. 128-129.

89 Ibidem, 0/5/219 (2 z 8), W SGO „Warta” DSZ, Inspektorat II Kalisz..., k. 77.

90 AIPN, 03 9 7 /3 0 5 , B anda terrorystyczno-rabunkow a pod dow ództw em Franciszka Olszówki ps. „ O tto ” ... , k. 6 3 -6 4 .

91 D. Szczepaniak, op. cit., s. 17, 19.

92 AIPN, 0185/13, t. 1, W SGO „Warta”, O ddział pod dow ództw em Jana Kempińskiego „Błyska”, oprac. KW M O w Poznaniu, mps, b.d., k. 236.

że w latach następnych nie przejaw iali oni żadnej aktyw ności antykom unistycz­ nej, w lutym 1949 r. organa bezpieczeństw a założyły przeciw ko nim ro z p rac o ­ w anie obiektow e o kryptonim ie „ M e rk u r”. Pow ód o kreślono w następujący spo ­ sób: „Ze w zględu na to, że elem ent ten jest p o d atn y do p row adzen ia wrogiej działalności i m oże być w ykorzystany przez w rogie podziem ie do prow adzen ia dalszej wrogiej działalności w różnych form ach, przy stąpio no do op raco w an ia poszczególnych figurantów z tegoż środow iska, n a k tó re założono obiektow e rozp racow anie kry p to n im »M erkur«”93.

Podczas inwigilacji funkcjonariusze usiłow ali u d o w o d n ić i w ykazać, że p o ja­ w iły się p róby reaktyw ow ania organizacji W S G O „Warta”. W ram ach tej spraw y w latach pięćdziesiątych usiłow ano zw erbow ać do w spółpracy (z różnym sk ut­ kiem ) byłych członków organizacji. R ozpracow anie obiektow e o kryptonim ie „M e rk u r” prow adziło 27 pow iatow ych urzędó w bezpieczeństw a94. Decyzję o jego zakończeniu p odjęto na przełom ie lat 1955 i 1956, a zebrane m ateriały p rzek a­ zano do W ydziału X W UdsBP w Poznaniu i pozostaw io no w k artotece o g ó ln o ­ inform acyjnej. Inwigilację k o n tynuow ano jednak w innej form ie, planując jeszcze w m aju 1956 r. założyć spraw ę ew idencyjno-operacyjną95. M ateriały z ro z p rac o ­ w ania środow iska W SG O „Warta” po stan o w io n o ostatecznie przekazać do archi­ w u m poznańskich o rganó w bezpieczeństw a d o p iero w 1959 r.96

Podjęcie na now o w latach pięćdziesiątych ro zp raco w an ia zlikw idow anej w 1945 r. organizacji było typow e dla tego okresu h isto rii Polski, nazw anego okresem te rro ru pow szechnego. C h arakteryzo w ał się on nasiloną aktyw nością ap aratu bezpieczeństw a skierow aną przeciw ko w yim aginow anem u przeciw n ik o­ w i, rzeczyw istym zaś celem było zastraszenie całego społeczeństw a.

Schemat organizacyjny WSGO „Warta”

według organów bezpieczeństwa

P rezentow any schem at został dołączony do sporządzonego przez funkcjona­ riuszy SB o p racow ania pośw ięconego W SG O „Warta”97. Przedstaw ia o n obraz organizacji, jaki w ytw orzyli sobie funkcjonariusze MBP w 1956 r., po kolejnych dw óch ro zpracow aniach (kryptonim „R odzeństw o” i „ M e rk u r”)98. W arto zw

ró-78

---

.

_

93 AIPN Po, 003/359 (1 z 2), Sprawa obiektowa „M erkur”, R aport Referatu III PUBP w Gnieźnie do kierownika Sekcji III Wydziału III WUBP w Poznaniu o wszczęciu obiektowego rozpracow ania, Gniezno, 11 XII 1950 r., k. 4.

94 Ibidem: 003/356 (1 z 2), 003/357 (1 z 18), 003/358 (1 z 4), 003/359 (1 z 2), 003/360 (1 z 2), 003/361, 003/362. Sprawę prow adziły PUBP w: Poznaniu, N ow ym Tomyślu, Środzie, Śremie, Ka­ liszu, Turku, Kole, Koninie, O strowie, Jarocinie, Kępnie, Krotoszynie, Gnieźnie, Wrześni, M ogilnie, Żninie, Lesznie, Wolsztynie, Kościanie, Gostyniu, Rawiczu, Szamotułach, O bornikach, M iędzycho­ dzie, W ągrowcu, Chodzieży i Czarnkowie.

95 Ibidem, 003/355 (1 z 18), Sprawa obiektow a „M erkur”, t. 1, Postanowienie o założeniu teczki zagadnieniowej, Poznań, 30 III 1956 r., k. 8.

96 Ibidem, Postanowienie naczelnika Wydziału III o złożeniu do archiwum Wydziału Ewidencji O pe­ racyjnej m ateriałów dotyczących byłych członków W SGO „Warta”, Poznań, 10 IV 1959 r., k. 94-96. 97 Ibidem, Załącznik nr 31, Schemat organizacyjny W SGO „Warta”, k. 1.

98 Schemat organizacyjny jest zgodny ze sprawozdaniem wysłanym przez WUBP w Poznaniu do De­ partam entu III Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego w 1956 r. (AIPN, 0296/30, t. 3, H istoria pow stania, struktura i działalność W SGO „Warta”, Poznań, 9 II 1956 r., s. 1-12).