"Dzieło i twórca (Studya i wrażenia literackie)", Zygmunt L. Zaleski, Warszawa-Lwów 1914 : [recenzja]

Franciszek Jaroszyński

"Dzieło i twórca (Studya i wrażenia

literackie)", Zygmunt L. Zaleski,

Warszawa-Lwów 1914 : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 13/1/4, 417-422

Z aleski Z y g m u n t L.: Dzieło i twórca (Studya i wrażenia litera­

ckie). I. Albert Samain. — II. Postawa twórcza L. Staffa. —

III. Z psychologii i dziejów wymowy. — IV. Szlakiem powieści

polskiej. — V. Profile i wspomnienia. — VI. O pierwszem

spojrzeniu na dzieło i twórcę.

Warszawa.

Nakładem księ­

garni E. W ende i Ska; Lwów: H. Altenberg, G,

Seyfarth,

E. Wende i Ska. 1914.

8

-

0

, str.. 386.

W yniki rozważań nad istotą, zadaniam i, m etodam i i rolą sp o łe­ czną krytyki literackiej w yłożył p. Zaleski w najstaranniej opracow anem

i b ezw ątpienia najcenniejszem z całego zbioru studyum p. t.

O pierw-

wszem spojrzeniu na dzieło i twórcę. Zagadnienie krytyki litera­

ckiej, dziełu współczesnej

cie i u system izow an ie zasad, którem i kierował się w praktyce. Ze

w zględ u na d o n io sło ść w yłożon ego programu krytyki, tudzież celem p o­

znania m etody autora, studyum ow o zasługuje na szczegółow e roz­

patrzenie.

Tok rozważań jest ta k i: Sztuka, zawdzięczająca sw e p ow stan ie

naturalnej potrzebie życia społecznego, w yw oływ a m ocą sw eg o istn ie­

nia i w pływ u potrzebę zdaw ania sob ie sprawy z otrzym anych wrażeń, z ich m ocy, jakości, w artości estetycznej i moralnej. W ynikiem tej p o­

trzeby jest »krytyka literacka dziełu w sp ó łczesn a “ , będąca naturalną,

elem entarną funkcyą rozw iniętego życia społecznego. Jednostka w yda­ jąca sąd estetyczn y pragnie dzięki przyrodzonej sk łon n ości nadać prze­

życiom sw oim w artość objektywną, to jest zdobyć dla nich uznanie

pow szech n e, a tym sp osob em niejako wrażenie sw e uspołecznić. Czynić to m oże drogą dw ojaką: 1 ) uzasadniając sąd sw ój logicznie, mniej lub więcej naukowo.; 2 ) nadając sądow i sw em u silny, wzruszający, zaborczy w yraz. Pierw szy kierunek nazw ijm y dążnością objektywną, drugi subjek-

tyw izm em . Powstaje pytanie, czy krytyk literatury w spółczesnej m oże

i czy pow inien staw iać sobie p ostulat objektywizm u w m etodzie i są­ d zen iu . Autor odpow iada krótko : nie m oże, w ięc nie pow inien. Nie m oże, bo »w ciąż żywa, zw rotna i chybka fala tw órczości w spółczesnej n ie pozw oli mu na pom iary ścisłe profilu, na topografię zm iennej p o ­

w ierzchni, na w ażenie ciężaru, ob liczan ie pyłu w odnego i bryzgów

pian. Tu trzeba być żeglarzem chw ytającym w lot rozkazy i kaprys fali, tu trzeba odgadyw ać i czuć, nie zaś mierzyć. Trzeba być a rtystą“ (3 0 6 ). Krytyk nie pow inien dążyć do objektywizm u, bo nieuzadnione pretensye

do naukow ości każą mu obarczać się ciężarem niepotrzebnych m etod,

stają m iędzy nim a dziełem , tam ują sw obodny pęd przeżycia, osłabiają w rażenie, nie pozw alają użyć p ełnego, szczerego wyrazu. Tak pojęta krytyka literacka »jest to po prostu o d z e w w idza, słuchacza, czytelnika na »z e w artysty, sp ow ied ź ze w zruszenia i tow arzyszących mu w yobra­ żeń, m yśli, potrąceń ideow ych, nastrojów i stanów m oralnych« ( 3 0 6 — 7 ). W artość sp ołeczn a tego rodzaju krytyki zależy od m ocy, głębi, bogactw a przeżyć jednostki sądzącej, od jej zd oln ości reagow ania na m yśli, uczu­

cia artysty i społeczeń stw a, słow em , od »osob y m oralnej« i

kształtu p sych iczn ych p rzysposobień krytyka. — Po ustaleniu tych za­

sadniczych pojęć stara się autor określić sto su n ek krytyki do najbliż­

szych jej dziedzin życia u m y sło w eg o , by n astęp n ie przejść do szczeg ó ­ łow ych zagadnień, dotyczących w ykonyw ania zaw odu krytycznego. W y­

odrębnia m etodę krytyki bezpośredniej (takie bow iem m iano nadaje

proponow anej m etodzie) od m etody historyi literatury : Krytyka nie roz­

porządza dokum entam i, m ateryałam i biograficznym i, korespondencyą,

u stalon ą chronologią i t. d., przy których p om ocy »bada historyk źró ­ dła tw órczości, ocenia liczbę i w agę w p ływ ów , g en ezę p o m y słó w i za­ m ierzeń literackich, ustala w reszcie granice i d o n io s ło ść d anego czynu tw órczego, oraz w artość w kładu in d yw id u aln ego autora do skarbca lite­ ratury«. P ozbaw iony tych środków pom ocn iczych już z k on ieczn ości n ie m oże krytyk p o słu g iw a ć się m etodą historyczną, która zresztą nie jest potrzebna do w ykonyw ania w ła ściw y ch zadań krytyki. Jednakże o b o ­ w iązkiem krytyka jest znać dokładnie w yniki badań h istoryczno-litera­ ckich, gdyż znajom ość ta m oże w niejednem pogłębić jego stosu n ek do literatury w sp ó łc z e s n e j.— Podobnie określa autor stosu n ek krytyki do filo­ logii, do nauk zajm ujących się m uzyką i sztukam i plastycznem i, w reszcie do p sy ch o lo g ii i filozofii. Szeroko zajmuje się określeniem stosu n k u kry­

tyki bezpośredniej do życia, w czem za pod staw ę słu żą mu progra­

m ow e p oglądy na sztukę, jako w ynik naturalnych potrzeb społecznych. Z p ostu la tó w d otyczących praktycznego w ykonyw ania zaw odu krytyka

najwyżej staw ia autor z a s a d ę s z c z e r o ś c i , będącą

conditio sine

qua non

autora przepojone są gorącem pragnieniem , by krytyka była istotn ym

w yrazem stosu n k u sp o łeczeń stw a do danej tw órczości, by stosu n ek ten

był bezpośredni, zdecydow any, czysty, głęboki, a w yraz sam orzutny,

jednoznaczny, bezw zględny, silny, działający. Stąd płynie »kult odw agi w krytyce w łaściw ej«, »zasada w alki na rów ną broń«, h asło »czystego i zu ch w ałego spojrzenia na dzieło i tw órcę«, w reszcie p o stu la t »krytyki n iep od ległej«. — Krytyk oceniać m oże i p ow in ien (prócz w artości este­ tycznej) w artość m oralną i etyczną dzieła, oraz »osob ę m oralną« au­ tora; n atom iast p ow in ien pow strzym ać się od sądu o » o so b ie etycznej« tw órcy. O d tw órczości literackiej bezpośredniej w yróżnia czyn n ość kry­

tykow ania przed ew szystk iem »charakter psych ologiczn y, oraz form alnie

charakter literacki przedm iotu krytyki«. — P odstaw ą sąd ów krytycznych jest intuicya, m om enty całkow itego zjednoczenia się psychiki krytyka z dziełem . — »Krytyka bezpośrednia — m ów i autor przy końcu — jest w ięc odpow iednikiem sym etrycznym , lecz sam oistn ym literatury. Stanow i ona wyraz obcow ania czytelnika z tw órczością w sp ółczesn ą. Zaś jako taka — jest krytyka bezpośrednia zasadniczo subjektyw na, zależna nie

tylko od dzieła, lecz w równej m ierze od osob y, od in d yw id u aln ości

krytykującego. Stąd paradoks pozorny : — im głębiej jest krytyka bez­

pośrednia subjektyw na, im m ocniej o so b ista — tem w iększa jej war­

to ść objektyw na, jej d o n io sło ść sp ołeczn a«. »Krytyka bezpośrednia —

podobnie jak sztuka — odpow iada sw oistej, elem entarnej potrzebie

reali-^zować coraz w yższy typ »czyteln ik a«, — organizując i tw orząc żyw e przykłady głębokiego, indyw idualnego i bogatego w treść obcow ania z tw órczością pokolenia.« (str. 3 7 8 ) .

Takie są w ażniejsze m om enty rozprawy. Co się tyczy w artości

tych rozw ażań, — jeśli w chodząc w intencye autora o cen iać je bę­ dziem y n ie tyle z punktu w idzenia logicznych uzasadnień, ile raczej ba­ dając sto so w a ln o ść praktyczną w yłożonych zasad, tudzież u w zględ n ia­

jąc sum ę dobra społeczn ego, która zostałaby osiągn ięta w razie jak

najspraw niejszego w prow adzenia w czyn w ypow iedzianych postu latów — w ów czas przedstaw iony program należałoby pow itać z w ielkiem uzna­ niem i życzyć mu jak najlepszego pow odzenia w praktyce. Posiada on

bow iem n iew ątpliw ą d o n io sło ść społeczną. Jednakże w razie z a sto so ­

w ania do w yw od ów autora kryteryów logiki i m etodologii w niejednym punkcie dostrzecby m ożna kruchość w zniesionej budow li. Tak naprzód p ow ażne w ątp liw ości budzić m usi nieokreślone ściśle pojęcie »literatury •w spółczesnej«, która jest n ieostatn iin składnikiem fu ndam entów przed­ sta w io n eg o system u . Czy za w sp ółczesn ą m am y uw ażać tę lheraturę, o d której dzieli nas » stosu n k ow o« niew ielka przestrzeń c z a su ? Kryte- ryum takie w skutek w idocznej chw iejności proponow anych w yzn aczn i­

ków w ystarczać nie m oże. Czy w ięc »literaturą w sp ółczesn ą« m am y

n azyw ać tę literaturę, która niejako jest jeszcze istotnym w sp ó łczy n n i­ kiem dokonyw ającego się w łaśn ie życia, która w procesie aktualnego staw an ia się społeczeń stw a odgryw a rolę twórczej w a rto ści? W takim razie jednak przełam ujem y stan ow czo rozgraniczenia historyczne, bo n ie­ jednokrotnie dzieła m inionych okresów działają silniej, niż tw ory daty najśw ieższej, często zaś zdarza się, że naw et największej miary pisarze n ie odgryw ają za życia roli czynnika tw orzącego. Tutaj za przykład p o ­ słu żyć nam m oże żyw otn ość i n ie gasnąca działaw czość rom antyzm u n aszego, który snadnie uw ażaćby należało za część literatury w sp ó łcze­ snej; Słow acki i Norwid byliby bardziej nam w sp ółcześn i, niż okresow i, w którym żyli. Przeto zw łaszcza g d y chodzi o w yodrębnienie przed­ m iotu krytyki bezpośredniej od przedm iotu np. historyi literatury, w y ­ m ienione ostatn io kryteryum żadną miarą nie m oże być obow iązujące.

N asunąć się m oże w toku czytania książki p. Zaleskiego kryteryum

trzecie: literaturą w sp ółczesn ą jest tw órczość literacka, do której p o­

znania nie posiadam y m ateryałów biograficznych, korespondencyi, chro­

n o lo g iczn y ch w skazów ek i t. d.; ta w ięc tw órczość jest przedm iotem

o cen y bezpośredniej, literatura zaś z dokum entam i i m ateryałam i przy­ pada w udziale historyi literatury. Na to przecież zgodzić się nie m o­ żna ; tego rodzaju czysto zew nętrzne i przypadkow e czynniki nie m ogą słu ży ć do naukow ego odgraniczenia terenów różnych zajęć um ysłow ych. Gdyż pisarz, któryby dziś jeszcze należał do literatury w spółczesnej, m ógłby już jutro, z chw ilą w ydania korespondencyi, przejść do h is to ­ ryi (np. W yspiański byłby »osobą historyczną); następnie nader często zdarza się, że do poznania tw órczości pisarza w ieków m inionych nie rozporządzam y żadnem i danem i faktycznem i poza jego dziełam i, gdy tym czasem gdy chodzi o autorów żyjących praw ie zaw sze znam y daty

biograficzne, koleje w ych ow an ia, zaw ód, sp o só b życia, o so b ę m oralną i etyczną i t. d. i t. d. W reszcie m om entem decydującym jest tutaj ta ok oliczność, że krytyk naw et mając fizycną m ożn ość korzystania z b o­ gatych m ateryałów , m oże z nich zupełnie św iad om ie i celow o nie ko­

rzystać; fakt w ięc, ż e r o z p o r z ą d z a m y m ateryałem , jest kw estyą

drugorzędną, najw ażniejszą zaś to, czy i w jaki sp osób opieram y się

na nim , oceniając dzieło i tw órcę. Inaczej m ów iąc, kryteryum trzecie

nie w yodrębnia »literatury w sp ó łczesn ej» , jako oso b n eg o przedm iotu za­ in teresow an ia p sych iczn ego, krytyka zaś jego poucza, że sed n o zagad­ nienia krytyki literackiej nie tkw i w jakiejkolw iek r ó ż n o ś c i p r z e d ­ m i o t u , lecz w r ó ż n o ś c i p o s t a w y p s y c h i c z n e j jednostki bada­ jącej czy sądzącej.

Z tym i brakami dotyczącym i n ied o ść śc isłe g o określenia zasadni­

czego pojęcia

»krytyka literacka dzieła współczesna«

rozprawy) w iążą się niedom agania w yw od ów autora w kw estyi stosunku krytyki do historyi literatury, oraz w zagadnieniu poznaw czej w artości sąd ów krytycznych. P. Zaleski, określając w przytoczonym wyżej u stęp ie sto su n ek krytyki do historyi, pojm uje historyę literatury jed n ostron n ie. Przedew szystkiem uchodzi jego b aczności fakt, że n aukow ego opraco­ w yw ania literatury niepodobna ograniczać do t. zw. historyi literatury,, lecz należy w ziąć pod rozw agę cały szereg dyscyplin innych, które jako całość obejm uje m etod ologia dzisiejsza m ianem um iejętności literatury

(Literaturwissenschaft

p od staw ie u w zględ n ien ia d okum entów , biografii, korespondencyi etc.;

należy bow iem pam iętać że dane tą drogą otrzym ane, są tylko ma­

teryałem pom ocn iczym , natom iast w łaściw ym terenem działania h isto ­ ryka literatury jest sam o dzieło, t e k s t ze w szystkich stron rozw ażany, najw yższem zaś jego zadaniem jest w ykazyw ać związki przyczynow o-

skutkow e m iędzy faktam i literackimi, poznaw ać tw órczym w ysiłkiem

etapy ew olu cyi życia literackiego w ciągu w ieków i pokoleń. W pracę

tę, której żadną miarą nie m ożna ograniczać do rekonstrukcyi, w iele

wkłada historyk ze sw ej o so b o w o ści, sw eg o sp osob u m yślenia, u p od o­ bań literackich, przekonań etycznych i społecznych, o stop n iu zaś nau­ kow ości jego sąd ów decyduje m oc uzasadnienia. W historyku działają

i działać m uszą te sam e przysp osob ien ia psychiczne, których żądałby

p. Zaleski od krytyka literatury w sp ółczesn ej ; historyk ma rów nież do

czynienia z tem i sam em i sk łon n ościam i subjektyw nem i, które dla kry­

tyka mają być decydujące. P odstaw ą w ięc rozróżnienia historyi i kry­

tyki literatury (w yk lu czyw szy w edług rozważań poprzednich różn ość

p rzedm iotu) m oże być tylko cel i tendencya, jaka daną pracą intelek­

tualną kieruje: cel m oże być h istoryczny i n ie-historyczny, tendencya

objektywna, naukow a i subjektyw na, p ublicystyczna. Że zaś ani tenden­ cya pierw sza, ani tendencya druga, m im o n a w et zam ierzeń jednostki,,

nigdy nie osią g n ie roli w yłącznej, w ykluczającej dążność przeciwną —

przeto w ytw ory tak h istoryi literatury, jak i (nienaukow ej) krytyki lite ­ rackiej będą zaw sze do sieb ie p odobne. Tutaj za ś dodajm y odrazu, że

p rzedm iotem owej krytyki m oże stać się zarów no Staff, Przybyszew ski Berent, — jak i Rej, K ochanow ski, Krasiński i t. d.

Teraz zyskujem y rów nież pogląd na w artość poznaw czą sąd ów •krytyki bezpośredniej. Pod tym w zględem nie m ożna traktować w y tw o ­ rów krytyki literackiej ryczałtowo, to jest przypisyw ać lub nie przypi­

syw ać w szelkiej krytyce literackiej, niejako

en bloc,

m ożność uzyskania w yników naukow ych. Gdyż każdy w ytw ór, który

m ożnaby zaliczyć do krytyki literackiej, składa się z k onieczności z s ą ­ d ó w posiadających w artość objektywną, naukow ą i z sądów , które tej w artości poznaw czej nie posiadają, bo jej p osiadać nie chcą lub n ie m ogą. K westya epistem ologiczn ych podstaw krytyki, kw estya subjektyw i- zm u lub objektywizm u odgryw a rolę nie jako fakt, który m ożna w ten

lub inny sp osób stan ow czo określić, lecz jako rzecz o so b ista krytyka,

zasada jego programu, kierunek i natężenie jego tendencyi. W takim zaś

razie w szelka odpow iedź, w szelkie stanow isko w tym w zględzie jest

czem ś relatyw nem , traktow ane być m usi w zw iązku z całym system em danego krytyka, nigdy zaś program taki naw et zupełnie zdeklarow any, nie potrafi l o g i c z n ą a r g u m e n t a c y ą w ykluczyć programu skrajnie przeciw nego ; inna rzecz, jeźli za sprawdzian uw ażać będziem y stop ień korzyści, jaką osiągn ie sp ołeczeń stw o ze zrealizow ania tego lub o w ego programu. Zasady subjektyw izm u nie uzasadnił p. Zaleski logicznie, bo jej uzasadnić nie m ógł; jednakże w ydobył z niej w szelkie m om enty d o­ datnie i oparł na niej bardzo p ożyteczny system at. Sądzę przecież, że nie odm ów i on racyi bytu, a naw et wielkiej don iosłości społecznej tej krytyce, która stojąc na wręcz odm iennem od n iego stan ow isk u prag­

nęła jak najkonsekw entniej realizow ać program krytyki objektyw nej

( ż e w ym ienię tylko działaln ość p. M atuszew skiego).

Te są w ażniejsze spostrzeżenia krytyczne, jakie uw ażałem za s t o ­ s o w n e zanotow ać na m arginesie teoretycznej rozprawy p. Z aleskiego. Za­ strzeżenia moje w zięte są niejako z zewnątrz rozprawy, bo o ile p. Zaleski

staw iał rzecz na płaszczyźnie społecznej, ja starałem się skontrolow ać

ją z punktu w idzenia logiki i m etod ologii; przeto podkreślam raz jesz­ cze, że idąc drogą zasadniczych intencyi autora przyznam y program ow i

•jego w szelką racyę bytu, sto so w a ln o ść i p ożyteczność, jakkolwiek nie

jed yn ość.

Rozprawa będąca

credo

-wglądnąć w jego in d yw id u aln ość twórczą. S łusznie zaznacza autor, że studya u m ieszczon e w rozpatryw anym zbiorze są przew ażnie »doraźną illu stracyą« studyum zasadniczego. R zeczyw iście program ow i sw em u jest p. Zaleski w ierny. Po przeczytaniu np. szkiców pod zbiorow ym tytułem

Szlakiem powieści polskiej,

P. Zaleski nie stara się, jako krytyk, rozum ow ać na dalszą m etę, budow ać konstrukcyi m etafizycznych, przeprowadzać ścisłych, pojęcio­ w ych rozgraniczeń i określeń, nie usiłuje p op isyw ać się erudycyą, n ie p rzytacza na uzasadnienie sw ych twierdzeń uczonych rozpraw e ste ty ­ c z n y c h i wielkiej ilości faktów ; krytyka jego jest lotna, ruchliwa, płynna,

w nikliwa, ciągle narastająca, a m im o to św iadom a, głęboka, u w zglę­ dniająca fakty indyw idualne i sp ołeczn e. Skala odczuw ań estety czn y ch autora je s t bardzo w ielka, kultura artystyczna subtelna, sm ak w yro­ b ion y n iep o sp o licie; n ie zajm uje się on szczytam i, nie sięga też zbyt n isk o : w w yborze tem atów i w traktow aniu rzeczy jest um iarkow any, jakkolwiek zu p ełn ie stan ow czy i bazw zględny. Z każdej karty przebija się przysw ojenie i przetraw ienie kultury francuskiej. Najsłabiej w ypadły studya opracow ujące tem aty, które autor przysądziłby h isto ry i literatury.

Znaczną w artość posiadają teoretyczne w y w o d y o w y m o w ie

(Z psycho­

logii i dziejów wymowy

{Profil ironisly).

Jako całość spełnia książka p. Z aleskiego zadanie w yzn aczon e przezeń krytyce literackiej (realizow anie coraz w y ższeg o typu czytelnika) d oskonale. Nie jest bez w artości i dla historyków literatury: tchnąc b o ­ w iem św ieżo ścią przeżyć, śm ia ło ścią i szczerością sądów , w prow adza

do atm osfery d zisiejszych stu d y ó w literackich przeładow anych n ie­

jednokrotnie (za przykładem N iem ców )

mikrologią,

budzający.

L w ów .

Franciszek Jaroszyński.

Ochorowicz Julian. Liryczna twórczość poetów. Szkic psycho­

logiczny. (Wydanie nowe, poprawione). (Biblioteka dzieł w ybo­

rowych nr. 843). W arszawa, druk. L. Bogusławskiego, (1914),

8-vo mn., str. 154.

J e stto przedruk rozprawy, ogłoszon ej w r. 1 8 7 7 p. t. :

O twór­

czości poetyckiej ze stanowiska psychologii

w o g ó le. M ów i w ięc o w arunkach organizacyi poetyckiej, w rażliw ości

zm ysłow ej i estetycznej, w sp ółczu ciu p sychologicznem , m ateryale tw ór­ czości (o cechach natch n ien ia: m im ow oln ości, u lotn ości, udziale u czu ć,

zadow oleniu, udziale skojarzeń bezw ied n ych ), o w praw ie i rozw adze

w poezyi. Z asadniczych zaś k w estyi złączonych z poezyą liryczną pra­ w ie zupełnie nie porusza. Nie jest też now e w ydanie popraw ione isto tn ie, autor b o w iem zatrzym uje niem al w całości g łó w n y zrąb sw oich w y w o ­ dów , w yp ow ied zian ych w r. 1 8 7 7 , przy czem zupełnie nie zapoznał się z n ajn ow szem i pracam i z zakresu poetyki: poza r. 1 8 7 7 nie u w zględnia ża d n y ch n ow szych dzieł, tem sam em pozostaje w tyle po za w ynikam i ostatn ich badań. Brak w książeczce też ścisłeg o i przem yślanego układu

tak, że treść przedstaw ia się chaotycznie zw łaszcza, że autor o tych

sam ych rzeczach rozpraw ia w rozm aitych m iejscach, definicyi zaś ścisły ch n ie podaje.