T o m ( V o l u m e ) X X X I I I _ 1963 Z e s z y t ( F a s c i c u l e ) i K r a k ó w , 1963
M A R I A N K S I Ą Ż K I E W I C Z
W PIĘĆDZIESIĘCIOLECIE PRACY KAZIMIERZA WÓJCIKA O JURZE KRUHELA WIELKIEGO POD PRZEMYŚLEM
50th Anniversary of the ,Jurassic of Kruhel near Przemyśl”
by Kazimierz Wójcik
L a t te m u pięćdziesiąt, d n ia 7 lipea 1913 roku, członek A kadem ii U m iejętności w K rak o w ie p ro feso r W ładysław S z a j n o c h a p rz e d sta w ił n a posiedzeniu W ydziału M atem atyczno-P rzyrodniczego A kadem ii U m iejętności pierw szą część p ra c y K azim ierza W ó j c i k a pt. „ J u r a K ru h e la W ielkiego pod P rz e m y śle m ” . Części n astęp n e b y ły zgłaszane
k o lejno w d n iu 3 lutego 1914 i 2 m arca 1914 r., a cała p raca w y d ru k o w a n a w R ozpraw ach W ydziału M atem atyczno-P rzyrodniczego A k a
dem ii U m iejętności w K rak o w ie w tom ach 53 i 54, k tó re u k azały się w la tach 1913/14. P r a ca zaw iera 260 stro n tek stu , obszern y spis lite ra tu ry , k ilk a ry cin i zestaw ień ta b e la ry c z nych w tekście oraz 27 tablic z fotografiam i i ry su n k a m i skam ieniałości. J e s t to w ięc jed na z w iększych prac, jak ie ukazały się w pol
skiej lite ra tu rz e geologicznej nie tylko w o k re sie sprzed pierw szej w o jn y św iatow ej, ale też w o k resie m ięd zy w o jen n y m i w spółczesnym . P ra c a m a c h a ra k te r m onografii paleontolo
gicznej, gdyż w iększa jej część sk ład a się z opisu skam ieniałości (część II p racy pt.
,,S k a m ie lin y ” od str. 16 do 217). W stęp i część I pracy, z a ty tu ło w a n a „ty p y p e tro
graficzne i geologiczne w y stęp o w an ie” (str. 1— 15), część III, nosząca t y tu ł „W yniki s tra ty g ra fic z n e ” i IV pt. „S tanow isko regionalne ju ry K r u hela W ielkiego” (str. 219— 246) stanow ią objętościow o stosunkow o n ie
w ielk ą część m onografii.
W p ra c y sw ej W ó j c i k opisał 384 form y, w o g rom nej przew adze oznaczone gatunkow o. O znaczone g a tu n k i p rzy n ależą do n astę p u ją c y c h g ru p sy stem atycznych: liliowce, robaki, m szyw ioły, ram ienionogi, ślim aki, m ałże, głowonogi, sk o ru p iak i i ry b y . J u ż to sam o w yliczenie św iadczy o ogrom ie p ra c y w y k onanej przez W ó j c i k a , ty m b ard ziej że fa u n a przez niego op raco w an a pochodziła nie z jednego ogniw a, ale z k ilk u p ię
te r stra ty g ra fic z n y c h ju ry , od b a to n u po ty to ń w łącznie.
J u r a K ru h e la W ielkiego została opisana po ra z pierw szy przez p ro fe so ra J u lia n a N i e d ź w i e d z k i e g o w r. 1876, chociaż zapew ne już
34»
przedtem skam ieniałości jurajskie z okolicy Przem yśla dostawały się do rąk badaczy wiedeńskich, E. S u e s s bowiem już w pracy sw ej o ram ie- nionogach jurajskich z r. 1859 w ym ienia jeden gatunek pochodzący z oko
lic Przem yśla. Do czasu pracy W ó j c i k a z jury przem yskiej było zna
nych tylko 20 gatunków, co w zestaw ieniu z ilością gatunków w yżej po
daną, oznaczoną przez W ó j c i k a , w ym ow nie świadczy, jak skromna była znajomość tego izolowanego a przez to tak interesującego w ystępo
wania jury na obszarze ziem polskich. Równie nikła była znajomość w a
runków w ystępow ania jury pod Przem yślem . Do czasów badań W ó j c i- k a sądzono, że jura pod Przem yślem tw orzy szczyt rafy pogrzebanej wśród osadów fliszow ych. W ó j c i k w roku 1907 w ykazał w pracy pt. „Exotica fliszow e Kruhela W ielkiego koło Przem yśla” (Sprawozd.
Kom. Fizj. Ak. Um. t. 42, Kraków), że skały jurajskie w Kruhelu w y stę
pują w postaci brył egzotycznych, nieraz ogrom nych rozmiarów, które drogą sedym entacyjną dostały się do osadów fliszow ych. Są to w ięc
„skałki sedym entacyjne”. Sądził on na podstawie opracowanej przez siebie mikrofauny, że osady zawierające bloki egzotyczne są wieku oli
goceńskiego; pogląd ten został niedawno sprostowany przez St. B u k o w e g o i G e r o c h a 1, którzy zebrali nowe fakty i zrewidowali oznacze
nia W ó j c i k a . Niem niej pogląd jego o genezie bloków jurajskich oko
licy Przem yśla dotąd został utrzymany; nie ulega wątpliwości» że bloki jurajskie wraz z iinnymi dostały się do osadów fliszow ych drogą sedy
m entacyjną, przypuszczalnie osunięte w głąb morza z niszczonych falam i brzegów.
Do czasów W ó j c i k a sądzono, że w Kruhelu w ystęp u je tylko tytoń rozm yty w’ postaci wapieni rafowych, zwanych w Karpatach powszechnie sztramberskimi; W ó j c i k wykazał, że w K ruhelu oprócz tego wapienia reprezentowane są też inne ogniwa: piaskow ce batonu, oolity batonu-ke- low eju i wapienie m argliste oksfordu-sekwanu. Na podstawie tych zna
lezisk m ógł on zrekonstruować niem al pełny profil osadów jurajskich, począwszy od batonu aż po tytoń. Do czasu poznania jury Bachowic 2, był to najkom pletniejszy profil (jury Karpat zewnętrznych.
Stw ierdził też W ó j c i k , że najniższe ogniw a jury kruhelskiej pod w zględem litologicznym i faunistycznym odpowiadają jurze obszaru kra
kowskiego, a w ięc jurze pozakarpackiej, w oksfordzie stanowią typ m ie
szany m iędzy jurą pozalkarpacką i karpacką, w tytonie i przypuszczalnym kim erydzie Kruhel nabrał cech karpackich. Te spostrzeżenia dały W ó j- c i k o w i podstawę do interesujących i do dziś dnia aktualnych rekon
strukcji paleogeograficznych; w bacie i kelow eju małopolskie morze jurajskie, posuwając się od północnego zachodu, sięgało po okolice Prze
myśla; morze to nie miało jeszcze związku z morzem karpackim. W oiks- fordzie morze m ałopolskie połączyło się z morzem zalew ającym M orawy z jednej strony a Dobrudżę i Donieckie z drugiej; obszar K ruhela stano
w ił obszar, gdzie morza te w innych obszarach oddzielone barierami łączyły się ze sobą bezpośrednio. W kim erydzie i tytonie „brama kruhel- ska zamknęła się”, otw orzyły się natom iast lepsze połączenia z morzem karpackim, Kruhel nabrał charakteru karpackiego, a związek z morzem środkowoeuropejskim stał się bardzo słaby.
Koncepcje W ó j c i k a stały się punktem w yjścia dla poglądów
1 O w i e k u z l e p i e ń c ó w e g z o t y k o w y c h w K r u h e l u W i e l k i m . Rocz. Pol. Tow. Geol.,
2 6 , 1 9 5 6 .
2 M . K s i ą ż k i e w i c z , J u r a i k r e d a B a c h o w i c . Rocz. Pol. Tow. Geol. 2 4 , 1 9 5 4 .
w ypowiedzianych przez piszącego te słow a po rozpoznaniu bogatej jury Bachowie.
Z ogniw jurajskich opracowanych przez W ó j c i k a najbogatszej fauny dostarczył w apień rafowy, który zresztą jest najpospolitszą skałą Kruhela i tw orzy najw iększe skałki. Tylko z tego,ogniw a oznaczył W ó j- c i k 223 gatunki. Rafowy w apień Kruhela odpowiada słynnem u z n ie
zmiernie bogatej fauny w apieniow i Sztramberku na Morawach, z którego w ydobyto do r. 1911 przeszło 600 oznaczonych gatunków. Skałka Sztram berku jest ogromna, bez porównania większa od skałek kruhelskich i była eksploatowana przez dziesiątki lat. Nic w ięc dziwnego, że fauna K ruhela jest ilościowo uboższa. Fauna Kruhela zbliża się bardzo do sztram berskiej; w edług W ó j c i k a 60% oznaczonych skam ieniałości z Kruhela jest w spólnych z fauną sztramberską; ilość ta byłaby zapewne większa, gdyby Kruheł rozmiarami dorów nywał Sztramberkowi. Na tej podstawie w yw nioskow ał W ó j c i k , że faunę Kruhela należy uznać przede w szystkim jaiko należącą do górnego tytonu. Zwrócił on wszakże uwagę, że masowe w ystępow anie H eterodiceras luci (D e f r.) może w ska
zyw ać, iż w apień rafow y Kruhela może sięgać także w yżej i obejm ować berias. Stw ierdził on też, że w faunie K ruhela istnieje wprawdzie tylko
15 form w spólnych z tytonem dolnym , ale są m iędzy nim i głowonogi, przy czym 6 głowonogów, m. in. H em ilyto cera s m o n ta n u m (O p p.) i P erisph inctes (obecnie Subplanites) contiguus (C a t.) w ystęp u je tylko w tytonie dolnym . Na podstawie tych form, z których szczególnie druga jest stratygraficznie ważna, w ypow iedział W ó j c i k przypuszczenie, że w w apieniu Kruhela nie tylko górny, ale też dolny tytoń jest reprezen
towany. W ten sposób WT ó j c i k jest pierw szym autorem, który w yraził przypuszczenie, że facja w apienia rafowego rozwinęła się nie tylko w górnym, ale też w dolnym tytonie. Trzeba tu zaznaczyć, że do podob
nego poglądu doszli w w iele lat później, nie znając pracy W ó j c i k a , znakomici znawcy jury F. S p a t h i W. J. A r k e l l . 1 Ponieważ P er is p h in ctes contiguus schodzi aż do kimerydu, a ponadto w faunie Kruhela istnieje pewna ilość form w spólnych z fauną K elheim (górny kimeryd), w yraził W ó j c i k , opatrzone zastrzeżeniami przypuszczenie, że też kim eryd może być w Kruhelu reprezentowany.
Praca W ó j c i k a o K ruhelu była więc, jak w ynika z powyższych uwag, osiągnięciem szczególnej w agi i do dzisiejszego dnia nie straciła na znaczeniu. N ależy tu z żalem podkreślić, że fatalny zbieg okoliczności spowodował, że praca ta, znana dobrze geologom polskim, nie uzyskała należnego jej rozgłosu i uznania za granicą i jest niem al zupełnie geolo
gom zagranicznym nie znana 2. Stało się to dlatego, że praca o Kruhelu ukazała się tylko w języku polskim. Akademia U m iejętności ogłaszała niem al z reguły prace drukowane w języku polskim także w sw ym ,,B iuletynie m iędzynarodowym ” w języku obcym bądź w całości, bądź też w obszernym streszczeniu. Jednakowoż praca W ó j c i k a ukazała się tuż przed pierwszą wojną św iatową i do ogłoszenia tekstu obcojęzycz
nego w „B iuletynie A kadem ii” n ie doszło.
Profesor W ó j c i k zmarł w r. 1937 i chociaż Polskie Tow. Geolo
giczne zamieszcza w sw ym „Roczniku” wspom nienia pośm iertne o swych
1 P o r . J u r a s s i c g e o l o g y o f t h e w o r l d , s t r . 1 6 4 i n a s t .
2 A r k e l l w p o p r z e d n i o w y m i e n i o n e j p r a c y , w k t ó r e j s k r z ę t n i e z e s t a w i ł b i b l i o g r a f i ę j u r a j s k ą c a ł e g o ś w i a t a , m i m o ż e c y t u j e p r a c e W ó j c i k a o j u r z e k r a k o w s k i e j , p r a c y o K r u h e l u n i e w y m i e n i a .
członkach (prof. W ó j c i k był członkiem Towarzystwa od początku jego istnienia), wypadki w ojenne i przerwanie działalności Towarzystwa na długie lata przeszkodziły przygotowaniu i opublikowaniu nekrologu. D la
tego przy sposobności przypomnienia ważności pracy Kazimierza W ó j c i k a o :jurze Kruhela należy przypomnieć sylw etk ę naukową geologa, który tak bardzo przyczynił się do pomnożenia naszej w iedzy o geologii Polski.
Kazimierz W ó j c i k urodził się 15 lutego 1875 w Przem yślu. W la
tach 1897 do 1902 studiow ał na U niw ersytecie Jagiellońskim nauki przy
rodnicze ze szczególnym uw zględnieniem geologii i paleontologii;
w r. 1898 przez jedno półrocze studiował też w Wiedniu. W r. 1904 u zy
skał stopień doktora na podstawie pracy „Dolnooligoceńska fauna Kru
hela Małego pod Przem yślem ”. Od września 1900 do r. 1914 pełnił funk
cje asystenta w Zakładzie Geologii U niw ersytetu Jagiellońskiego;
kierownikiem Zakładu b ył prof. W ładysław S z a j n o c h a . W latach 1904/5 przebyw ał w Getyndze i Fryburgu, studiując u tak w ybit
nych w ow ym czasie paleontologów, jak K o e n e n , S t e i n m a n n i B o e h m. Oprócz tego kilkakrotnie w yjeżdżał za granicę w okresie 1903 — 1914 bądź studiując zbiory w muzeach i pracowniach Wiednia, Budapesztu, Bolonii, Florencji, Pizy, Berlina, Zurychu itd., bądź też za
poznając się w terenie z geologią Alp, Apeninów, Jury Szwajcarsko-Fran- cuskiej, osadami jurajskim i południowych i północno-zachodnich Niem iec.
Z tych w yjazdów przyw iózł 'cenne zbiory, mieszczące się częściowo w Za
kładzie Geologii U niw ersytetu Jagiellońskiego. W r. 1911 habilitow ał się na U niw ersytecie Jagiellońskim . W r. 1910 otrzym ał od Akadem ii U m ie
jętności nagrodę im. Meyera w kwocie 2000 koron za pracę pt. „Bat, kelow ej i oksford okręgu krakowskiego”, stanowiącą jedną z najcen
niejszych pozycji w zakresie literatury dotyczącej system u jurajskiego w Polsce.
W latach poprzedzających pierwszą wojnę św iatową opublikował Kazimierz W ó j c i k głów ne sw e prace naukowe; dotyczyły one różno
rodnej tem atyki, a w ięc m ikrofauny osadów karpackich, budowy zagłę
bia w ęglow ego, a przede w szystkim utworów ^jurajskich.
Tę twórczą i owocną działalność przerwała pierwsza wojna światowa, w czasie której pełnił służbę wojskową. Po powrocie do Krakowa i Za
kładu Geologii UJ objął z powrotem obowiązki docenta, ale już 1 listo
pada 1919 został m ianowany profesorem nadzw yczajnym geologii i pa
leontologii na U niw ersytecie Jagiellońskim . Jednakowoż gdy zaczął się organizować P aństw ow y Instytut G eologiczny w Warszawie, Kazimierz W ó j c i k przejściowo pracował w tej instytucji w charakterze starszego geologa, a w r. 1920 objął stanowisko profesora zwyczajnego geologii na U niw ersytecie Poznańskim, początkowo na W ydziale Rolniezo-Leśnym , a od 1 października 1922 na W ydziale Filozoficznym .
Organizacja nowej placówki, a zapewne też oderw anie od środowiska naukowego, w którym w yrósł, oddalenie od terenów, w których praco
wał, następnie przewlekła choroba podcięły naukową działalność profe
sora W ó j c i k a . W rocznikach Polskiego Towarzystwa Geologicznego czytam y wszakże, że w r. 1923 organizował doroczny w ędrow ny Zjazd Towarzystwa w Poznaniu i na Kujawach, a w r. 1929 ogłosił pracę o bu
dowie podłoża miasta Poznania. Pracował też nad m onografią amonitów jury krakowskiej, z której miał ogrom ne zbiory, ale do ukończenia tej pracy niestety nie doszło. Zmarł dnia 3 kw ietnia 1937 r.
Pięćdziesięciolecie ukazania się pracy Kazimierza W ó j c i k a przy
pada na ten sam rok, w którym U niw ersytet Jagielloński obchodzi sw e sześćsetlecie, którego Kazimierz W ó j c i k b ył wychowankiem , długo
letnim pracownikiem i profesorem. W tym że roku odbyw a się VI Zjazd M iędzynarodowej Asocjacji Geologicznej Karpaeko-Bałkańskiej. Zjazdo
w i tem u Polskie Towarzystwo Geologiczne poświęca osobny tom za
w ierający zbiór prac z geologii Karpat. W tym zbiorze pomieszczamy krótkie przypom nienie o Kazimierzu W ó j c i k u , który pracą swą o jurze Kruhela i innym i pracami z zakresu geologii Karpat tak bardzo przyczynił się do poznania geologii łańcucha karpackiego.
SUMMARY
F ifty years ago Kazimierz W ó j c i k published an im portant paper on the Jurassic sequence of Kruhel near Przem yśl (Polish Eastern Car
pathians *).
In this paper he described the Jurassic rocks and their fauna; these rocks occur as sedim entary klippes in the flysch deposits of the border zone of the Carpathians. The occurrence of Tithonian lim estones near Przem yśl had been known for long time, but W ó j c i k discovered there also blocks of Bathonian, Callovian and Oxfordian sedim ents. Moreover, he found in the Tithonian reef lim estones, comparable in facies to the Stram berg lim estone, not on ly a fauna corresponding w ith the Upper Tithonian, but also indicating low er zones of the Tithonian and possibly the Kimmeridgian. Thus he found that the Stram bergian reef facies m ay also be developed in the Lower Tithonian. More than three hundred eigh ty species were determined, described and partly figured b y W ó j- c i k. His discoveries led him to a very interesting and still valid paleo- geographical reconstruction. He show ed that the Bathonian and Callo
vian deposits of the K ruhel klippes lithologically and faunistically be
longed to the foreland facies. In the Oxfordian a connection w ith the M editerranean sea w as established, w hile towards the end o f the Jurassic period the Carpathian sea w as cut o ff from the foreland sea and entirely incorporated into the Mediterranean province.
K. W ó j c i k for several years w as assistant and lecturer at the Departm ent of Geology of the Jagellonian U niversity of Cracow. In 1919 he became professor of geology at the sam e university, but soon after
wards he w ent to Poznań, w here h e organized the geological laboratory at the U niversity, conducted by him for several years. H e died in 1937.
His activities covered various branches of geology, but he w orked m ainly on the Jurassic stratigraphy and fauna.
In the year 1963 the Jagellonian U niversity celebrates its 600-years Anniversary. In the sam e year the VI M eeting of the International Car- patho-Balkanian Geological Association takes place in Poland. For this reason w e w ish to remind of Kazimierz W ó j c i k , w hose life w as so fruitfully connected both w ith the Jagellonian U niversity and the developm ent of Carpathian geology.
1 M e m o i r s o f t h e C r a c o w A c a d e m y o f S c i e n c e , V o l . 5 3 - 5 4 . 1 9 1 3 - 1 9 1 4 ( i n P o l i s h , 2 6 0 p ., p l a t e s I — X X V I I ) .
S P I S P R A C P R O F . K A Z I M I E R Z A W Ó J C I K A
P U B L I C A T I O N S O F K . W Ó J C I K
1 9 0 2 . W a r s t w y z C l a v u l i n a s z a b o i n a K r u h e l u M a ł y m p o d P r z e m y ś l e m . Kosm os
2 8 , L w ó w .
1 9 0 3 . D o l n o o l i g o c e ń s k a f a u n a K r u h e l a M a ł e g o p o d P r z e m y ś l e m . Rozpr. Akad. Um.
4 3 . K r a k ó w .
1 9 0 3 . J . P u s c h : G e o l o g i c z n y o p i s P o l s k i ( t ł u m a c z e n i e ) .
1 9 0 5 . D o l n y o l i g o c e n z R i s z k a n i i p o d U ż o k i e m . Rozpr. Akad. Um. 4 3 . K r a k ó w . 1 9 0 5 . E x o t i c a f l i s z o w e K r u h e l a W i e l k i e g o . Sprawozd. Komis. Fizjogr. Aka d. Um.
4 2 , K r a k ó w .
1 9 0 7 . E x o t i s c h e B l ó c k e i m F l y ś c h v o n K r u h e l W i e l k i . Bull. Acad. Sc. Cracoviae.
1 9 0 7 . O p r a w d o p o d o b n y m r o z p r z e s t r z e n i e n i u K r a k o w s k i e g o Z a g ł ę b i a W ę g l o w e g o n a p o ł u d n i e i w s c h ó d o d K r a k o w a , ( o d c z y t ) , K r a k ó w .
1 9 0 7 . O n i e k t ó r y c h o d s ł o n i ę c i a c h j u r y ś r e d n i e j w o k r ę g u k r a k o w s k i m . Pam. Zjazdu Lek. Przyr. Pol., L w ó w .
1 9 0 8 . D o d a t e k d o X I I z e s z y t u A t l a s u g e o l o g i i G a l i c j i , K r a k ó w .
1 9 0 9 . E i n e n e u e E in t b lo s is u n g v o n O o l i t h i m E i s e n b a h n e i n s c h n i t t e i n B a l i n . Buli.
Acad. Sc. Cracoviae.
1 9 0 9 . N o w e o d s ł o n i ę c i e o o l i t u i k a j p r u w p r z e k o p i e k o l e j o w y m w B a l i n i e . Kosmos
3 4 , L w ó w .
1 9 1 0 . S z k i c b u d o w y g e o l o g i c z n e j Z a g ł ę b i a W ę g l o w e g o Ś l ą s k o - K r a k o w s k i e g o ( d w i e m a p y g e o l . ) .
1 9 1 0 . B a t , k e l o w e j i o x f o r d o k r ę g u k r a k o w s k i e g o . Rozpr. Akad. Um. 5 0 , K r a k ó w . 1 9 1 3 /1 9 1 4 . J u r a K r u h e l a W i e l k i e g o p o d P r z e m y ś l e m . C z . I — I V . Rozpr. Akad. Um.
1 9 2 7 . G r o t a w P o s l o j n i e . Tęcza, P o z n a ń . 1 9 2 8 . W i e l k i K e n i o n C o l o r a d a , Tamże.
1 9 2 9 . S z k i c b u d o w y g e o l o g i c z n e j p o d ł o ż a m i a s t a P o z n a n i a . Księga pam. m iasta Po
znania, P o z n a ń .
