KONTAKT Z PRZYRODĄ I EDUKACJA PRZYRODNICZA

KONTAKT Z PRZYROD Ą I EDUKACJA PRZYRODNICZA

dla osób z niepełnosprawno ściami Cz ęść I

Zaj ęcia z przewodnikiem i programy edukacyjne

b a r r i e r s

nature

b a r r i e r s

nature

Zdjęcie na stronie tytułowej: Park Narodowy Eifel jest od lat wzorcem dostępnej edukacji przyrodniczej.

Tu: Wycieczka w wolnym od barier obszarze „Wilder Kermeter”.

b a r r i e r s

nature

Spis tre ści

1. Wprowadzenie 5

1.1 Informacje o projekcie 5

1.2 Partnerzy projektu 6

1.3 Korzystanie z poradnika 7

2. Zasady dostępności 11

2.1 Kwestie prawne 11

2.2 Dostępność 12

2.3 Komunikacja bez barier 13

2.4 Interakcja oparta na szacunku 15

3. Grupy osób niepełnosprawnych 19

3.1 Osoby z zaburzeniami ruchu 19

3.2 Osoby niewidome i niedowidzące 21

3.3 Osoby niesłyszące i niedosłyszące 23

3.4 Osoby z trudnościami w nauce 25

4. Planowanie i przygotowanie 27

4.1 Sprawdzenie dostępności 27

4.2 Infrastruktura 28

4.2.1 Dostępność ośrodków/obszarów ochrony przyrody 28

4.2.2 Budynki 29

4.2.3 Toalety 30

4.2.4 Trasy, teren, punkty widokowe 31

4.3 Usługi specjalne i wsparcie na miejscu 32

4.3.1 Dla osób z zaburzeniami ruchowymi 32

4.3.2 Dla osób z dysfunkcją wzroku i niewidomych 33

4.3.3 Dla osób niesłyszących i niedosłyszących 34

4.3.4 Dla osób mających trudności w nauce 35

4.4 Przykłady dobrych praktyk 29

4.4.1 Park Narodowy Eifel (Niemcy) 39 4.4.2 Park „na boso” Beelitz-Heilstätten (Niemcy) 40 4.4.3 Naturpark Kaunergrat (Austria) 41

4.4.4 Ziołowa Dolina, Zánka (Węgry) 42

5. Realizacja wycieczek z przewodnikiem i programów edukacyjnych 43

5.1 Informacje przedwyjazdowe 43

5.2 Czynniki wpływające na organizację wycieczek z przewodnikiem 45

5.3 Zalecenia dotyczące wycieczek z przewodnikiem 46

b a r r i e r s

nature

b a r r i e r s

nature

1. Wprowadzenie

1.1 Informacje o projekcie

Niniejsza broszura zawiera poradnik dotyczący doświadczania natury z przewodnikiem.

Głównie dotyczy on oferty dla osób dorosłych z różnymi niepełnosprawnościami. Ich integracja społeczna jest ważnym celem w Unii Europejskiej.

Wiele państw członkowskich zaczęło już zajmować się realizacją tego celu, w przypadku innych, kwestia ta jest wciąż niepodjęta, a osoby niepełnosprawne chciałyby zobaczyć szybsze zmiany w niektórych obszarach życia. Na przykład dla wielu z nich, praktycznie niemożliwe jest uczestniczenie w wycieczkach przyrodniczych i programach związanych z edukacją przyrodniczą.

Projekt Erasmus+ „Zapewnienie osobom niepełnosprawnym dostępu do edukacji przyrodniczej i kontaktu z przyrodą” (akronim „Przyroda bez Barier”) został zainicjowany w celu umożliwienia osobom niepełnosprawnym kontaktu z przyrodą oraz dostępu do edukacji przyrodniczej.

W ramach projektu zostały opracowane, przetestowane i rozpowszechnione materiały

zachęcające i wspierające ekspertów i praktyków edukacji ekologicznej w tworzeniu i wdrażaniu oferty programów dla osób z różnymi niepełnosprawnościami. Podręcznik zawiera konkretne działania, które mogą zostać wdrożone w ośrodkach edukacyjnych i ciekawych przyrodniczo terenach. Rozwiązania te mają również na celu wzmocnienie umiejętności edukatorów i prze- wodników przyrodniczych w pracy z nowymi, rzadko uwzględnianymi grupami docelowymi.

Projekt zapewnia dostęp do odpowiednich kompetencji i kwalifikacji w edukacji przyrodniczej.

Oznacza to, że z jednej strony oferowane programy dają możliwość relaksu i zabawy, z drugiej strony inspirują ludzi do włączenia się w aktywną ochronę przyrody i środowiska.

Partnerzy projektu chcą pokazać konkretne działania, które mogą zostać wdrożone w ośrodkach edukacji przyrodniczej, wskazać kompetencje ważne dla edukatorów przyrodniczych oraz dostarczyć im odpowiednie narzędzia.

Partnerzy w tym konsorcjum projektowym pracowali już wcześniej nad tematem dostępności.

Widzą potrzebę kolejnych działań i chcą podzielić się swoim doświadczeniem. Zapewnienie osobom niepełnosprawnym kontaktu z przyrodą i dostępu do edukacji przyrodniczej jest istot- nym krokiem w kierunku realizacji ważnego europejskiego celu, jakim jest integracja społeczna.

b a r r i e r s

nature

1.2 Partnerzy projektu

Global Nature Fund (GNF) jest międzynarodową, pozarządową fundacją ekologiczną non-profit z siedzibą w Niemczech. Od 1998 r. GNF jest koordynatorem partnerstwa Living Lakes, w skład którego wchodzi ponad 100 organizacji z całego świata. Projekt „Kontakt z przyrodą dla wszyst- kich“ zakończony w 2016 roku, zapoczątkował zaangażowanie GNF w tematykę zajęć przyrod- niczych dla niepełnosprawnych, konkretnie dla osób niewidomych i słabowidzących. Obecnie celem fundacji jest dotarcie z materiałami edukacyjnymi dotyczącymi doświadczeń przyrodni- czych do większej liczby grup docelowych.

Stowarzyszenie Ekologiczne „Etna” działa głównie w dziedzinie ochrony przyrody, zrówno- ważonego rozwoju i edukacji ekologicznej. Jako partner sieci Living Lakes, Etna koncentruje swoją działalność w Dolinie Baryczy, na południu Polski, obszarze o wyjątkowych walorach przyrodniczych. Działa tu w ramach Lokalnej Grupy Działania, zrzeszającej ponad 100 partnerów z samorządu, biznesu i sektora społecznego, wspierającej rozwój lokalny w oparciu o walory przyrodnicze regionu, w tym turystykę przyrodniczą i rekreację przygodową.

Etna angażowała się w edukację ekologiczną osób niepełnosprawnych w różnych grupach wiekowych. Większość beneficjentów edukacji Etny miała różnego rodzaju niepełnosprawność umysłową.

Agencja Koordynacji Rozwoju Jeziora Balaton (Balatoni Integrációs és Fejlesztési Ügynökség Közhasznú Nonprofit Kft.) jest firmą non-profit założoną w styczniu 2000 roku przez Radę Rozwoju Jeziora Balaton. Agencja wykonuje zadania profesjonalne i operacyjne mające na celu promowanie rozwoju Obszaru Wypoczynkowego Balaton. Celem Agencji jest zapewnienie sku- tecznej pomocy, aby uczynić jezioro i jego okolice jednym z najbardziej atrakcyjnych regionów na Węgrzech i w Europie. Jednym z głównych działań Agencji jest realizacja długoterminowych planów rozwoju obszaru uzdrowiskowego jeziora Balaton. LBDCA kładzie duży nacisk na działania komunikacyjne mające na celu podniesienie świadomości w zakresie ochrony środowiska i przyrody oraz promowanie zachowań przyjaznych dla środowiska.

Niemiecki Związek Niewidomych i Słabowidzących (DBSV) jest organizacją samopomocową tworzącą społeczność osób zainteresowanych oraz solidaryzujących się z niewidomymi i słabowidzącymi w Niemczech. Jest to organizacja parasolowa dla 20 regionalnych organizacji samopomocowych zrzeszających osoby z upośledzeniem wzroku i ma na celu stworzenie wa- runków umożliwiających osobom niewidomym i słabowidzącym prowadzenie samodzielnego i niezależnego życia.

Organizacja działa w sektorze turystycznym od 2006 roku. Promuje interesy osób niewidomych i słabowidzących w łańcuchu usług turystycznych, utrzymuje kontakt ze wszystkimi zaintereso- wanymi stronami. Organizacja tworzy materiały informacyjne dotyczące projektowania obiektów turystycznych pozbawionych barier, opracowuje zalecenia dotyczące projektowania tras

i ścieżek spacerowych dostępnych dla osób niewidomych i słabowidzących.

Parasolowa organizacja ekologiczna Umweltdachverband (UWD) jest platformą dla 37 organi- zacji członkowskich w Austrii. Główne sfery organizacji to ochrona środowiska, zwłaszcza Alp, rolnictwo, leśnictwo, a także odnawialne źródła energii. Ważnym elementem pracy edukacyjnej UWD jest rozwijanie strategii komunikacyjnych i wspieranie osób powielających ich pomysły

b a r r i e r s

nature

1.3 Korzystanie z poradnika

Niniejszy poradnik oferuje spostrzeżenia i porady dotyczące pracy z osobami

niepełnosprawnymi. Odnosi się do potrzeb poszczególnych grup docelowych. Edukatorzy znajdą w nim propozycje dotyczące planowania, przygotowywania, organizowania i przepro- wadzania wycieczek przyrodniczych z przewodnikiem. Oferty zajęć zawarte w broszurze skie- rowane są głównie do osób dorosłych, ale mogą zostać dostosowane również do dzieci w wieku szkolnym lub grup młodzieżowych.

My, jako autorzy, zdajemy sobie sprawę, że wiele ośrodków i instytucji ochrony przyrody nie jest w pełni dostępna. Chcemy przyczyniać się do wdrażania bardziej dostępnych rozwiązań. Chce- my zachęcać edukatorów do korzystania z już istniejących ofert i możliwości, aby pokazać, jak małe dostosowanie może prowadzić do zwiększenia dostępności, może nie dla wszystkich, ale dla wielu osób z niepełnosprawnościami. Często nie wymaga to dużego nakładu finansowego.

Porady zawarte w niniejszej broszurze, powinny być traktowane jako sugestie, aby podejść do tematu dostępności i integracji społecznej pragmatycznie i sprawić aby stały się możliwe, bardziej niż wcześniej sądzono. Mamy nadzieję, że ta broszura będzie pomocna w pokonaniu przeciwności i dostarczy praktycznych porad i konkretnych przykładów metod działania.

Więcej szczegółów dotyczących propozycji adaptacji w ośrodkach ochrony przyrody, znajdziesz w broszurze „Samodzielne doświadczanie natury”, opracowanej również w ramach niniejszego projektu.

Broszura składa się z dwóch głównych części. W pierwszej części użytkownik otrzymuje infor- macje teoretyczne. Druga część zawiera sugestie i przykłady programów.

Część I jest podzielona na 5 rozdziałów. Pierwszy z nich to przegląd projektu i organizacji part- nerskich. Rozdział drugi poświęcony jest ogólnym informacjom na temat kwestii prawnych, dostępności, komunikacji bez barier i interakcji opartej na szacunku. Informacje te mogą pomóc w przygotowaniu się do tematu i poznania nowych grup docelowych.

W rozdziale trzecim opisano główne grupy osób niepełnosprawnych. Znajdują się tu ogólne informacje o osobach z upośledzeniem narządów ruchu, niedowidzących i niewidomych, niesłyszących i słabosłyszących, a także o osobach z trudnościami w nauce. Różnicowanie według grup docelowych nie jest powszechnie popierane w pedagogice. Jednak podział ten pomoże edukatorom zapoznać się z tematem oraz wspomoże w przygotowywaniu ofert krok po kroku.

b a r r i e r s

nature

Rozdział 5 dotyczy ogólnych aspektów organizowania i przeprowadzania wycieczek z prze- wodnikiem dla osób niepełnosprawnych. Na końcu rozdziału zamieszczono kilka wskazówek dotyczących ocen i informacji zwrotnych od uczestników.

Część II „Propozycje wycieczek i programów z przewodnikiem“ oferuje edukatorom przyrod- niczym propozycje programów i działań podzielonych tematycznie: „Zmysły“, „Zajęcia kreatyw- ne“ czy „Zajęcia grupowe“, a następnie konkretne przykłady programów o różnej tematyce, na przykład „Ekosystem jeziora“ lub „Obserwacja ptaków“.

W celu wskazania, dla jakich grup docelowych są odpowiednie poszczególne programy, zasto- sowano system obrazkowy. Przedstawione piktogramy nie służą ocenie ani certyfikacji ofert.

• Ludzie niezdolni chodzić na długich dystansach

• Osoby na wózkach inwalidzkich z możliwością chodzenia na krótkich dystansach

• Osoby na wózkach inwalidzkich, które nie mogą chodzić

• Osoby niewidome

• Osoby niedowidzące

• Osoby niesłyszące

• Osoby z zaburzeniami słuchu

• Osoby z trudnościami w nauce

Zapraszamy do dostosowywania zaprezentowanych metod do własnych potrzeb, oczekiwań grupy i lokalnych warunków środowiska.

!

b a r r i e r s

nature

W uzupełnieniu do niniejszego poradnika, dotyczącego przystosowania wycieczek przyrod- niczych z przewodnikiem do potrzeb osób niepełnosprawnych, w ramach projektu powstała także broszura „Samodzielne doświadczanie natury”. Koncentruje się ona na przeprojektowaniu ścieżek przyrodniczych tak, aby były pozbawione barier i aby osoby niepełnosprawne mogły korzystać z nich samodzielnie. Broszura zawiera odpowiedni kwestionariusz, pozwalający ocenić ścieżkę i usunąć zarówno bariery fizyczne, jak i komunikacyjne. Jest dostępna na:

https://www.nature-without-barriers.eu/pl/samodzielny-kontakt-z-przyrod%C4%85.html Wspomniana broszura nie wyczerpuje 100% sytuacji. Ma na celu pokazanie edukatorom przy- rodniczym, jak ocenić ofertę pod kątem barier, a w niektórych przypadkach proponuje proste sposoby jej dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych.

b a r r i e r s

nature

Zdjęcie: Symbole dotykowe pomagają niewidomym i niedowidzącym odnaleźć drogę i dostarczają dodatkowych informacji. Dom Edukacji Leśnej w Stuttgarcie, Niemcy.

b a r r i e r s

nature

2. Zasady dost ępności 2.1 Kwestie prawne

W tym rozdziale skoncentrowano się na niektórych kwestiach prawnych, związanych z projektem. Zamieszczono także uwagi dotyczące dostępności, komunikacji bez barier oraz opartej na szacunku interakcji z osobami niepełnosprawnymi.

Oprócz przepisów wewnętrznych każdego kraju, projekt bazuje na Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych (2006) oraz Europejskiej strategii w sprawie niepełnosprawności 2010-2020.

Konwencja ONZ to porozumienie, które wspiera, chroni i zapewnia możliwość korzystania z pełni praw człowieka i podstawowych wolności przez osoby niepełnosprawne. Wymaga poszanowania godności, wyborów i integracji wszystkich osób niepełnosprawnych.

Do osób niepełnosprawnych zalicza się osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów, co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami. Definicja ta podkreśla, że proble- mem są bariery, a nie niepełnosprawność. Konwencja wymaga od stron angażowania niepełnosprawnych w decyzje mające wpływ na ich życie.

Wraz z wejściem w życie Konwencji, osoby z niepełnosprawnościami nie są dłużej trak- towane jako osoby w jakimś stopniu gorsze, które muszą dostosowywać się do danych warunków. Raczej ludzie z niepełnosprawnościami, postrzegani przez pryzmat potencjału i doświadczenia, będą przyczyniać się do integracji społecznej. Nie muszą dłużej

dostosowywać się do społeczeństwa, ale społeczeństwo musi rozwijać się wspólnie, by zapewnić uczestnictwo na wszystkich polach życia społecznego.

Europejska strategia w sprawie niepełnosprawności na lata 2010-2020 opiera się na Kon- wencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Określa strategię wzmacniania pozycji osób niepełnosprawnych, aby mogły one w pełni korzystać ze swoich praw i uczestniczyć w życiu społecznym i gospodarczym na równych zasadach z innymi. Promuje aktywną integrację poprzez realizację działań w ośmiu priorytetowych obszarach, takich jak:

dostępność, uczestnictwo, edukacja, czy szkolenia. Ponadto ma ona na celu zapewnienie, aby niepełnosprawni korzystali z dostępnego systemu edukacji i programów uczenia się przez całe życie. Komisja Europejska uruchomiła już kilka inicjatyw w dziedzinie edukacji, takich jak Europejska Agencja Rozwoju Edukacji Specjalnej.

b a r r i e r s

nature

2.2 Dost ępność

Dostępność jest niezbędnym warunkiem równości osób niepełnosprawnych i ich udziału w życiu społecznym. Obowiązek podjęcia odpowiednich środków w celu jej zapewnienia to droga do integracji społecznej osób niepełnosprawnych.

„Dostępność” nie odnosi się jedynie do podjazdów dla osób o ograniczonej sprawności rucho- wej. Obejmuje również umożliwianie osobom z zaburzeniami zmysłów i trudnościami w nauce doświadczania, zrozumienia i odkrywania przyrody poprzez wrażenia dotykowe i słuchowe. Co więcej, możliwe powinno być aktywne uczestnictwo w wydarzeniach, takich jak wycieczki z przewodnikiem i programy edukacyjne.

Zgodnie z koncepcją „projektowania dla wszystkich“ lub „projektowania uniwersalnego“, fizyczne otoczenie, produkty i usługi powinny być projektowane w taki sposób, aby mogły być wykorzystywane w możliwie łatwy i efektywny sposób przez osoby o różnych warunkach, możliwościach, preferencjach lub potrzebach.

Większości państw europejskich posiada standardy dotyczące dostępności przestrzeni

zabudowanej. Tutaj wspominamy tylko o wymogach funkcjonalnych. Aby konkretne rozwiązania spełniały wymogi dostępności, należy zapoznać się z odpowiednimi normami państwowymi.

W Polsce podstawowymi dokumentami są Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2017 r. poz. 1332, z późn. zm.) oraz wydane na jej podstawie Rozporządzenie Minis- tra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2015 r. poz. 1422, z późn. zm.). Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa zamówiło kilka opracowań, które pełnią funkcję wytycznych przy projektowaniu budynków i przestrzeni publicznej. Przy ich opracowaniu stosowano standardy normy ISO 21542, która jednak nie została jak dotąd przetłumaczona na język polski.

Uniwersytet Wrocławski podejmował obiecujące próby stworzenia standardu dla wolnych od barier tras turystycznych, jednak nie ma jeszcze norm ani przepisów w tym zakresie.

Komisja Europejska zwróciła się do Europejskiego Komitetu Standaryzacji (CEN), aby stworzyć standard dostępności (EN 17210 Dostępność i użytkowość przestrzeni zabudowanej – wymagania funkcjonalne). Rozdział 19.3 odnosi się do ogrodów, parków i obszarów chronionych. Równolegle zostanie opracowany standard techniczny. Data publikacji obu przepisów prawnych nie jest znana na etapie tworzenia niniejszej broszury.

Dostępność ma wiele aspektów. Barierą dla osób niepełnosprawnych może być np. opłata za wstęp. Stosowanie cen promocyjnych dla ofert grupowych i rabatów na wizyty indywidualne może być dobrym sposobem usunięcia tego rodzaju barier ekonomicznych.

Dostępność jest korzystna nie tylko dla niepełnosprawnych, ale również dla rodzin z wózkami dziecięcymi czy osób starszych. Jest to szczególnie istotne w świetle trendu demograficznego w kierunku starzejącego się społeczeństwa.

b a r r i e r s

nature

2.3 Komunikacja bez barier

W tym podrozdziale, komunikacja oznacza dostęp do informacji takich jak media drukowa- ne i elektroniczne. Szczególnie osoby z zaburzeniami zmysłów oraz z trudnościami w nauce napotykają bariery w pozyskiwaniu informacji. Dzieje się to jeśli strony internetowe nie są zapro- jektowane w sposób dostępny, a oferty nie są wyraźnie wyszczególnione lub brakuje informacji w języku łatwym do odczytania.

Informacje przedwyjazdowe

Podczas planowania wycieczki zdobycie informacji przedwyjazdowych jest szczególnie ważne dla osób niepełnosprawnych, dużo ważniejsze niż dla innych turystów. Szczegółowe informacje na stronach internetowych oraz w biurach turystycznych pomogą w zaplanowaniu wycieczki dopasowanej do osobistych zainteresowań i możliwości.

Informacje zdobyte przed wyjazdem powinny pozwolić odwiedzającym podjąć jasną decyzję.

Na przykład, powinni zostać poinformowani, że osoby z zaburzeniami ruchu lub wzroku mogą napotkać trudności na miejscu.

W celu dotarcia do potencjalnych odwiedzających, należy udostępniać informacje w różnych formach.

Oznacza to oferowanie różnych mediów, takich jak ulotki z dużą czcionką, w łatwym do odczy- tania języku lub na stronie internetowej wolnej od barier. Strony internetowe wolne od barier są często wykorzystywane przez osoby niepełnosprawne w celu pierwszego zapoznania się z ofertą.

Szczegółowy opis jak trafi ć

Bardzo pożądane są szczegółowe informacje na temat sposobu dotarcia do celu podróży, między innymi, czy można dostać się w docelowe miejsce środkiem transportu publicznego.

Dodatkowe opisy, np. drogi z przystanku autobusowego do wejścia, są nie tylko pomocne dla osób niewidomych lub niedowidzących, pomagają w orientacji wszystkim odwiedzającym.

Zapewnienie informacji tego typu jest proste i nie generuje dodatkowych kosztów.

Ponadto należy informować o tym, co sprawia, że doświadczenie przyrody w miejscu docelo- wym jest interesujące i ekscytujące dla osób z niepełnosprawnościami. Szczegóły te powinny być uzupełnione o informacje praktyczne, jak długość trasy, czas trwania oraz informacje

b a r r i e r s

nature

Strona internetowa pozbawiona barier

W celu umożliwienia odwiedzającym zebrania informacji przedwyjazdowych, należy opisać na stronie internetowej programy ofert, infrastrukturę i specjalne usługi. Najlepiej, gdyby strona była zaprojektowana zgodnie z Wytycznymi Dostępności Sieci WCAG 2.1. Strona internetowa pozbawiona barier dla osób niewidomych i niedowidzących, to taka, gdzie możliwa jest zmia- na koloru i rozmiaru czcionki oraz z której można korzystać używając programów komputero- wych dla osób niewidomych (głosowy czytnik ekranu, język Braille’a). W tym przypadku ważną funkcją jest możliwość poruszania się na stronie za pomocą klawiatury (bez użycia myszy!) oraz przypisanie elementom graficznym opisów tekstowych. Wiele z tych elementów może zostać zaimplementowanych bez ponoszenia dodatkowych kosztów, za pomocą podstawowych funk- cji programowych.

Dla osób niesłyszących filmy powinny być dostępne z komentarzem w języku migowym lub na- pisami, a dla osób z trudnościami w nauce wszystkie informacje powinny być podane w łatwym języku.

Opracowanie i zapewnienie dostępnych w internecie dokumentów, nawet w formacie audio, jest prostsze i niesie więcej korzyści, niż drukowanie ulotek w kilku czcionkach czy produkowanie i wypożyczanie multimedialnego sprzętu audio. W ten sposób, każdy jest w stanie ściągnąć informacje w odpowiednim dla siebie formacie.

Zapraszanie odwiedzaj ących

Pomocne, w zapraszaniu osób niepełnosprawnych, jest nawiązanie kontaktu z ich stowarzysze- niami i organizacjami. Zaproszenie powinno zawierać następujące informacje:

- przyjazdy i odjazdy środków transportu publicznego;

- informacje o miejscach parkingowych dla niepełnosprawnych;

- dostępność toalety pozbawionej barier;

- informacja czy konieczna jest obecność osoby towarzyszącej;

- długość i inne warunki tras (nawierzchnia, nachylenia większe niż 6%, miejsca odpoczynku);

- czas trwania oferty;

- informacje o wszelkich usługach pomocniczych, np. wypożyczalnia wózków inwalidzkich;

- informacja o odpowiedniej odzieży zewnętrznej (jeśli konieczne);

- informacja czy dozwolona jest obecność psa przewodnika;

- opłaty wejściowe i inne koszty związane z ofertą/programem;

- dane kontaktowe w razie zapytań (nie tylko numer telefonu, co jest ważne w szczególności dla osób z zaburzeniami słuchu, np. adres e-mail, fax, numer telefonu komórkowego w celu komunikacji przez SMS lub WhatsApp, Facebook).

b a r r i e r s

nature

Jeśli publikujesz informacje o wydarzeniu na swojej stronie internetowej, opisz szczegółowo dla kogo przeznaczona jest dana oferta. Nie wystarczy napisać, że istnieją oferty odpowiednie dla osób z niepełnosprawnościami, np. dla osób z zaburzeniami słuchu. To sformułowanie nie zawiera informacji w jaki sposób zajdzie komunikacja (tłumacz języka migowego, tłumacz pisemny, technologia kompatybilna z aparatami słuchowymi).

Powinieneś również zawrzeć informację, czy w czasie wycieczki dostępne są urządzenia pomagające w poruszaniu się, takie jak: silniki Swiss Tracs – przyłączane do wózków inwalidz- kich umożliwiają podjazd pod strome zbocza. Zarówno grupy zorganizowane jak i indywidualni odwiedzający powinni mieć możliwość z nich skorzystać.

W wielu przypadkach, poleca się współpracę z lokalnymi dystrybutorami sprzętu medycz- nego, protetykami słuchu, optykami oraz lokalnymi stowarzyszeniami i organizacjami osób niepełnosprawnych.

2.4 Interakcja oparta na szacunku

Integracja oznacza nie tylko możliwość pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, ale także poważanie i poszanowanie wszystkich ludzi. Traktowanie osoby niepełnosprawnej z szacunkiem oznacza np., że nie należy dotykać jej, pchać, ani ciągnąć bez uprzedniego zapytania. W tej części znajdziesz kilka ogólnych zaleceń dotyczących opartego na szacunku komunikowania się i interakcji z osobami niepełnosprawnymi. Szczegółowe informacje na temat tego, co należy uwzględnić podczas pracy ze specjalną grupą docelową, znajdują się w rozdziale 4.3.

Ogólnie rzecz biorąc, ważne jest, aby cały personel był przeszkolony i uwrażliwiony w celu zapewnienia odpowiedniej obsługi wszystkich odwiedzających. Szkolenia pomagają w ogra- niczeniu obaw związanych z kontaktem z osobą niepełnosprawną oraz osiągnięciu prawdziwej komunikacji. W ten sposób przyjazne środowisko tworzone jest przez wszystkich pracowników, dzięki czemu Twoi goście będą czuli się akceptowani.

W zależności od przekazywanych treści, szkolenie może trwać dwie godziny lub pół dnia. Usługi tego typu prowadzone są przez przedstawicieli interesów osób niepełnosprawnych, zwykle bez- kosztowo. Dane kontaktowe dostępne są na naszej stronie:

https://www.nature-without-barriers.eu.

Na miejscu powinna być osoba zajmująca się integracją nowych grup odwiedzających,

działająca jako osoba kontaktowa w tym temacie i utrzymująca kontakty ze stowarzyszeniami i organizacjami.

b a r r i e r s

nature

Zasadniczo, w interakcji z osobami niepełnosprawnymi obowiązują te same zasady, co z innymi osobami:

1. Nie istnieje żadna złożona metoda, której trzeba użyć do komunikacji lub interakcji. Strategia oparta na szacunku polega na podejściu do osób niepełnosprawnych tak, jak do każdego, kto jest w ich wieku lub na ich stanowisku: „Pan/Pani“ oraz nazwisko.

2. Po przedstawieniu się osobie niepełnosprawnej, właściwe jest wyciągnięcie ręki na przywita- nie. Osoby z ograniczoną sprawnością ruchową rąk lub noszące protezę, zazwyczaj są w stanie witać się poprzez uścisk dłoni. Przywitanie za pomocą lewej ręki jest akceptowane.

Witając się z osobą niewidomą, upewnij się że ręka została wyciągnięta na przywitanie. Jeśli nie, zapytaj czy uścisk dłoni jest preferowany.

3. Odnoś się do osób niepełnosprawnych po imieniu, jeśli zwracasz się tak do wszystkich innych.

4. Rozmawiając z osobą niepełnosprawną, należy mówić bezpośrednio do niej, a nie przez osobę towarzyszącą lub tłumacza języka migowego. Jeśli masz kontakt z osobami na wózkach inwalidzkich lub osobami z niedoborem wzrostu, postaraj się utrzymać wzrok na tym samym poziomie, siedząc, jeśli jest taka możliwość.

5. Słuchaj uważnie, gdy rozmawiasz z osobą, która ma trudności z mówieniem. Bądź cierpliwy i czekaj, aż osoba skończy, zamiast poprawiać lub mówić za nią. W razie potrzeby zadawaj krótkie pytania, które wymagają krótkich odpowiedzi, jak kiwnięcie lub kręcenie głową. Nigdy nie udawaj, że rozumiesz, jeśli masz z tym problem. Zamiast tego, powtórz, co zrozumiałeś i daj osobie szansę na odpowiedź. Odpowiedź naprowadzi Cię do zrozumienia przekazu.

6. Nie krępuj się, jeśli zdarza ci się używać akceptowanych, powszechnych wyrażeń, takich jak „Do zobaczenia później“ lub „Czy słyszałeś o tym?“, które wydają się odnosić do niepełnosprawności danej osoby. Kiedy będziesz próbował unikać tych wyrażeń, Twój język będzie brzmiał nienaturalnie.

7. Jeśli oferujesz pomoc, zawsze czekaj, aż propozycja zostanie przyjęta. Następnie posłuchaj lub poproś o instrukcje. Zaakceptuj, jeśli ktoś nie chce przyjąć twojej pomocy.

8. Zachowanie prywatnej przestrzeni jest bardzo ważną kwestią dla wszystkich ludzi. W przy- padku osoby na wózku inwalidzkim, oznacza to, że wózek inwalidzki jest częścią osobistej przestrzeni osoby korzystającej z niego. W żadnym wypadku nie należy dotykać, pchać ani ciągnąć osób niewidomych, bez uprzedniego uzgodnienia. Niedopuszczalne jest również prze- suwanie białej laski lub innych osobistych przedmiotów osoby niewidomej, bez uprzedniego uzgodnienia.

Wyjątkiem są pilne sytuacje awaryjne!

b a r r i e r s

nature

9. W nagłych przypadkach, dobrze jest mieć na miejscu wyszkolony personel. Może to być również osoba towarzysząca grupie. Zazwyczaj osoba ta zna potrzeby grupy. Ważne jest posia- danie następujących informacji:

- Listy adresowe lekarzy-specjalistów w twojej okolicy;

- Zapewnienie pomocy i kontaktu w zakresie organizacji transportu lokalnego;

- Specjalne lub bezpłatne oferty osób udzielających pomocy i osób towarzyszących.

10. Jeśli nie jesteś pewien, co powiedzieć lub zrobić, po prostu zapytaj grzecznie! Z reguły, lu-dzie są chętni pomóc.

Podsumowując, niepełnosprawność jest tylko jedną z wielu cech osoby. Na przykład, osoba na wózku inwalidzkim jest kobietą, a także może być pracownikiem i matką. Nie sprowadzaj ludzi do niepełnosprawności. Nie postrzegaj bycia innym jako wady, ale traktuj jak różnorodność.

b a r r i e r s

nature

Zdjęcie: Ścieżka odkryć przyrodniczych „Dziki Szlak” w Parku Narodowym Eifel, ze stanowiskami do czytania i eksponatami dotykowymi, umożliwia wolny od barier dostęp do przyrody.

b a r r i e r s

nature

3. Rodzaje niepełnosprawności

3.1 Osoby z zaburzeniami ruchu

W niniejszej broszurze termin „mobilność“ oznacza samodzielne pokonywanie odległości w przestrzeni. Mobilność jest centralną funkcją umożliwiającą samodzielne uczestnictwo w życiu społecznym.

Określenia „niepełnosprawność ruchowa“ lub „ograniczona sprawność ruchowa“, wielu oso- bom kojarzą się z osobą na wózku inwalidzkim stojącym przed schodami. Do kategorii „ogra- niczonej sprawności ruchowej” można zaliczyć również inne grupy ograniczeń, jak np. używanie wózka dziecięcego.

Ta sekcja koncentruje się na osobach z niepełnosprawnością ruchową. Określenia „zabu- rzenia ruchu“ czy „niepełnosprawność ruchowa“ oznaczają tutaj grupę docelową dotkniętą tą niepełnosprawnością. Niepełnosprawność ruchowa jest najbardziej widocznym rodzajem niepełnosprawności.

Zaburzenia ruchu są bardzo zróżnicowane i jak każda niepełnosprawność – bardzo indywidual- ne. Niektóre osoby mogą chodzić, ale mają trudności z wchodzeniem i schodzeniem po nierów- nym terenie czy na długich dystansach. Są ludzie z ograniczonymi funkcjami ruchowymi ramion lub rąk. Niektóre osoby na wózkach inwalidzkich są w stanie chodzić na krótkich dystansach, inni mogą poruszać się jedynie na wózku elektrycznym.

Upośledzenia ruchowe mogą wynikać z całego szeregu przyczyn: od urazów mózgu, poprzez choroby układu oddechowego lub skóry, aż do wad rozwojowych lub jako skutek wypadku.

Osoby z różnymi zaburzeniami ruchowymi napotykają na liczne trudności.

Szybkie uniknięcie niebezpieczeństwa, wejście po schodach lub na krawężnik, może

przysporzyć trudności osobom niepełnosprawnym ruchowo i osobom z niedoborem wzrostu.

Osoby na wózkach inwalidzkich mają trudności w pokonywaniu stopni, krawężników, schodów i stromych zjazdów oraz w naciskaniu wysokich przycisków w automatach sprzedażowych i windach.

Upośledzenie chwytu może prowadzić do trudności w korzystaniu z automatów sprze-

b a r r i e r s

nature

W codziennym życiu osoby w pełni sprawne często napotykają takie same lub podobne barie- ry jak osoby o ograniczonej sprawności ruchowej, np. osoby z wózkami dziecięcymi i małymi dziećmi lub osoby starsze.

Co za tym idzie, redukcja barier w zakresie mobilności pomogłaby wszystkim. Konkretne porady i propozycje rozwiązań znajdziesz w naszej broszurze: „Samodzielne doświadczanie natury”.

Trochę liczb: W państwach członkowskich Unii Europejskiej żyje od 6 do 12% ludzi z poważnymi niepełnosprawnościami. Średnia w Unii Europejskiej wynosi 10,1%.

Dostępne dane świadczą o tym, że upośledzenia ruchowe są częstsze niż zaburzenia zmysłów.

W przybliżeniu, w przeciętnym kraju UE 57% wszystkich osób niepełnosprawnych ma proble- my z poruszaniem się, 19% z widzeniem, 16% z zapamiętywaniem lub koncentracją, a 7% ze słuchem. Są to dane orientacyjne.

Ta sama osoba może być dotknięta kilkoma niepełnosprawnościami w tym samym czasie. Sta- tystyki nie uwzględniają zazwyczaj współwystępowania niepełnosprawności.

b a r r i e r s

nature

3.2 Osoby niewidome i niedowidz ące

Definicje ślepoty i częściowego widzenia, jak również kryteria rejestracji tych zaburzeń różnią się w poszczególnych krajach europejskich. Dlatego w niniejszej broszurze nie ma definicji „ślepoty“

i „zaburzeń wzroku“.

Do osób z upośledzeniem wzroku zalicza się osoby niewidome lub niedowidzące od urodzenia, niewidome ze szczątkowym widzeniem, osoby, które straciły wzrok z powodu urazów lub cho- rób i osoby starsze o słabnącym wzroku.

Szacuje się, że na kontynencie europejskim jest ponad 30 milionów osób niewidomych i słabowidzących. Przeciętnie 1 na 30 Europejczyków doświadcza utraty wzroku. Osób niedowidzących jest cztery razy więcej niż niewidomych.

W danych liczbowych pochodzących z 2010 r. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) podaje, że w Europie jest:

2.550.000 osób niewidomych i

23,800,000 osób słabowidzących, co daje w sumie 26,350,000 osób z wadami wzroku.

Utrata wzroku jest ściśle związana ze starością. Jednemu na trzech seniorów powyżej 65 roku życia grozi utrata wzroku. Tylko nieliczne osoby rodzą się niewidome lub z ograniczonym widze- niem. Większość może nabyć postępujące choroby oczu pogarszające wzrok, takie jak cukrzy- ca lub zwyrodnienie plamki żółtej w późniejszym okresie życia.

Widzenie często jest uważane za podstawowy sposób postrzegania. Większość naszego pro- cesu nauki, postrzegania i doświadczeń opiera się na wzroku. Oko przyswaja więcej informacji w krótszym czasie, niż inne zmysły. Wiele źródeł podaje tu rząd 80% lub nawet więcej.

Ważną rolę odgrywa wiek, w którym osoba staje się niewidoma. Ma to znaczący wpływ na możliwość doświadczenia, rozpoznania i wyobrażania sobie rzeczy i faktów. Osoba niewidoma od urodzenia dorasta bez wrażeń wzrokowych. Taka osoba przechodzi świadomy proces, w którym zdaje sobie sprawę, że większość ludzi ma dodatkowy poziom postrzegania. Trudno jest go sobie wyobrazić osobie niewidomej od urodzenia.

Dla osoby, która późno stała się niewidoma, ograniczone postrzeganie traktowane jest jak utrata czegoś. Te osoby mają wiele doświadczeń i wspomnień wzrokowych, które starają się

b a r r i e r s

nature

Powszechne błędne przekonanie jest takie, że niewidomi nie widzą nic. Zupełny brak wzroku dotyczy tylko niektórych. Wielu innych ma pewną zdolność postrzegania światła i cienia, widzi wszystko w niewyraźnym rozmyciu lub może zobaczyć jedynie niewielką część otoczenia, jakby patrzyli przez tunel.

Dużo większa grupa to osoby z dysfunkcją wzroku. Dotyczy to osób ze znacznymi zaburzenia- mi widzenia, które jednak radzą sobie w codziennym życiu.

Grupa osób z dysfunkcją wzroku jest bez wątpienia najbardziej zróżnicowana. Każda wada wzroku jest bardzo indywidualna w zależności od przyczyny powstania. Ponadto, stopień widzenia może zmieniać się zależnie od sytuacji, na przykład w zależności od pory dnia lub oświetlenia.

Głuchoślepota jest schorzeniem, które w różnym stopniu łączy w sobie ubytek słuchu i wzroku. Obecność tak poważnej dysfunkcji powoduje wysokie ryzyko izolacji i wykluczenia.

Głuchoślepota wymaga zatem specyficznych działań i rozwiązań. Jak wskazano w sekcji 2.4, organizacje i przedstawiciele interesów osób niepełnosprawnych, są w stanie doradzić i pomóc w tych i podobnych szczególnych przypadkach.

Podsumowując, każdy radzi sobie inaczej ze swoją ślepotą, zależnie od własnego charakteru, środowiska społecznego i umiejętności. Niektórzy dostosowują się do danych warunków, inni nie akceptują ograniczeń jakie powoduje bycie niewidomym i robią wszystko co mogą by je pokonać.

b a r r i e r s

nature

3.3 Osoby niesłysz ące i niedosłyszące

Słuch pełni bardzo ważną rolę w naszym życiu. Stale przekazuje bodźce ze wszystkich stron.

Kieruje on percepcją wizualną. Wpływa na nastroje. Przygotowuje nas do nadchodzących wydarzeń. Jest podstawą do nawiązywania i utrzymywania kontaktów. Budzi ciekawość. Po- nadto, jest bardzo ważny w wypowiadaniu się. Dlatego też, jeśli słuch jest uszkodzony, może to powodować poważne problemy z mówieniem i komunikowaniem się przy pomocy słów.

„Zaburzenia słuchu” to termin zbiorczy, który zawiera upośledzenia, niepełnosprawność i utratę. Można to pojęcie interpretować na kilka sposobów.

Zgodnie z nazewnictwem medycznym, zaburzenie słuchu jest to utrata zdolności słyszenia.

Poziomy zaburzeń wahają się od lekkiej do całkowitej utraty słuchu. Dotyczy to zarówno utra- ty stwierdzonej tuż po urodzeniu (wrodzonej), a także ujawniającej się w późniejszym życiu (nabytej).

Wg definicji zawartej w amerykańskiej Ustawie o Edukacji Osób Niepełnosprawnych (IDEA):

„zaburzenie słuchu to trwała lub nietrwała utrata tego zmysłu, która wpływa na osiągnięcia dziecka w nauce. Definicja ta obejmuje dzieci, które mają zdolność do odbierania pewnych bodźców dźwiękowych, w tym mowy i języka. Zdolność ta jest znana jako słuch szczątkowy, który może być wspomagany przez użycie aparatury. Głuchota jest poważnym zaburzeniem słyszenia, które utrudnia dziecku przetwarzanie informacji językowych poprzez słuch. Uczeń z takim schorzeniem nie jest w stanie odbierać dźwięku we wszystkich lub większości jego form“.

W zależności od stopnia utraty słuchu, dysfunkcje słuchu można sklasyfikować w następujący sposób:

- 25-40 dB utraty słuchu - łagodny ubytek słuchu (trudno jest zrozumieć cichą mowę);

- 40-60 dB utraty - ubytek średni (trudno jest zrozumieć normalną mowę);

- 60-90 dB utraty - ubytek ciężki (trudno jest usłyszeć głośną mowę);

- 90-100 (110) dB utraty - ubytek głęboki (słyszy się tylko ze wzmocnieniem);

- powyżej 100 (110) dB utraty słuchu - głuchota (słyszenie jest utrudnione nawet ze

b a r r i e r s

nature

Uszkodzenie słuchu może mieć bardzo różne konsekwencje. Bezpośrednim skutkiem mogą być trudności w nauce języka i w mówieniu. Należy jednak pamiętać, że utrata słuchu nie wpływa na inteligencję ani zdolności intelektualne danej osoby.

Osoby z wrodzonymi zaburzeniami słuchu, mają niekiedy problemy ze zrozumieniem

złożonych tekstów pisanych. W takich przypadkach informacje mogą być przekazywane za pomocą języka łatwego do odczytania. Jednak językiem osób niesłyszących pozostaje język migowy, używanie języka łatwego do odczytania powinno być jedynie opcją dodatkową.

W sytuacji gdy utrata słuchu następuje w późniejszym etapie życia, po doświadczeniu mowy, zazwyczaj nie ma problemów z rozumieniem słowa pisanego.

Upośledzenie słuchu ma wpływ na umiejętności adaptacji społecznej, ponieważ nie są odbie- rane w pełni informacje akustyczne związane ze zmianami środowiskowymi. Osoby z zabur- zeniami słuchu mają trudności lub nie są w stanie odpowiednio reagować na zdarzenia aku- styczne lub dźwiękowe zmiany w otoczeniu.

Zaburzone są kontakty międzyludzkie i umiejętność komunikacji społecznej.

Podczas rozmowy z osobą niedosłyszącą pomocne w zrozumieniu są gesty, mowa

bezpośrednia, utrzymywanie kontaktu wzrokowego i odsłonięte usta oraz widoczne wargi.

Formami komunikacji jest język mówiony, język mówiony, któremu towarzyszy język migowy, język mówiony uzupełniany o język migowy oraz język migowy. Język migowy pozwala na przekazanie i zrozumienie informacji, gdy osoba nie jest w stanie zrozumieć języka mówione- go. Ogromną pomocą dla osoby niesłyszącej w kontaktach z ludźmi słyszącymi jest tłumacz języka migowego.

Krótkie informacje mogą być również w prosty sposób przekazywane na kartce papieru, za pomocą wiadomości tekstowej SMS lub obrazkowo przy użyciu tableta.

b a r r i e r s

nature

3.4 Osoby z trudno ściami w nauce

Spektrum trudności w nauce jest bardzo zróżnicowane, sięga od zaburzeń uczenia się, takich jak dysleksja (trudności w czytaniu i pisowni), przez ADHD (zespół nadpobudliwości psycho- ruchowej z deficytem uwagi) lub zaburzenia przetwarzania dźwięków (APD), aż po schorzenia związane z wiekiem, jak choroba Alzheimera, demencja czy poważna utrata zdolności intelektu- alnych. Zazwyczaj większość z nich można wykryć w latach szkolnych. Niemniej jednak, niek- tórzy ludzie, którzy nigdy nie zostali właściwie zdiagnozowani, muszą iść przez życie nie znając przyczyny swoich trudności z nauką, zachowaniem koncentracji i innymi podobnymi kwestiami.

W niniejszej broszurze bardzo ogólny termin „trudności w nauce“ został nieco zawężony. Skupia się na osobach doświadczających trudności w rozwoju umysłowym/intelektualnym.

Według danych Eurostat, w roku 2011 w Polsce żyło około 0,5 mln osób mających problemy z zapamiętywaniem lub koncentracją. Jest to około 1,4% ludności kraju. W innych krajach Unii Europejskiej odsetek ten waha się od 0,4 do 5% i uzyskuje wartość średnią 1,8%.

Typowe dla osób z trudnościami w nauce są zjawiska takie jak np. opóźnienie w rozwoju języka mówionego, trudności z zapamiętywaniem, trudności w uczeniu się zasad społecznych

i rozwiązywaniu problemów, a także opóźnienia w rozwoju zachowań przystosowawczych, takich jak umiejętności udzielenia sobie pomocy czy umiejętności dbania o swoje ciało i zdrowie.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną uczą się wolniej i mogą potrzebować więcej czasu na rozwinięcie niektórych umiejętności. Proces uczenia wymaga większej ilości powtórzeń, jak i klarownej organizacji wiedzy oraz przepływu informacji.

Wiele osób z trudnościami w nauce, przy odpowiednim wsparciu, może wieść stosunkowo niezależne życie. Największe przeszkody mają źródło w społeczeństwie i często związane są z uprzedzeniami, strachem lub brakiem akceptacji.

Bardzo ważne jest, aby traktować osoby z trudnościami w nauce z szacunkiem i oferować im takie same usługi i jakość na tym samym poziomie, jak wszystkim innym gościom. Sukces w kontaktach z osobami mającymi trudności w nauce można osiągnąć dzięki uważnym i przy- jacielskim rozmowom, byciu otwartym i bezpośrednim w kontaktach czy okazywaniu naturalnej troski bez zbytniej protekcjonalności.

Doświadczanie natury w miejscach do tego przeznaczonych, jest wspaniałą okazją do nauki,

!

b a r r i e r s

nature

Zdjęcie: Zespół projektu „Przyroda bez Barier” podczas warsztatów w Parku Narodowym Łęgów Naddunajskich, Austria.

b a r r i e r s

nature

4. Planowanie i przygotowanie 4.1 Sprawdzenie dost ępności

Odczuwanie i doświadczanie natury jest dla wielu osób szczególnie istotną potrzebą. Dla osób niepełnosprawnych kontakt z przyrodą nie zawsze jest łatwy. Dlatego ważne jest two- rzenie dodatkowych, wolnych od barier ofert. Umożliwiają one osobom niepełnosprawnym czerpanie radości z kontaktu z przyrodą oraz doświadczanie i odkrywanie natury.

Ścieżki przyrodnicze oferują możliwość dyskusji na różne tematy. Dają one szansę na pozna- nie nowych perspektyw i wymianę poglądów na temat przeżyć na łonie natury.

Aby wycieczki z przewodnikiem były atrakcyjne, powinny być interaktywnymi i oddziałującymi na wiele zmysłów doświadczeniami w naturalnym środowisku, niezależnie od tego, czy planu- je się wycieczkę w lesie czy nad jeziorem.

Ogólnie rzecz biorąc, przed organizacją wycieczki zalecane jest skontaktowanie się z przed- stawicielami zainteresowanych, np. zrzeszającymi daną grupę stowarzyszeniami. Podzielą się oni solidną i rozległą wiedzą, z której można czerpać. Mogą pomóc w uzyskaniu dodat- kowych informacji i wsparcia. Pomocnym byłoby również zaangażowanie eksperta do spraw dostępności uznanego przez organizacje osób niepełnosprawnych.

Podczas planowania i wdrażania integracyjnych projektów i programów, ważne jest, aby w pierwszej kolejności usunąć lub przynajmniej zminimalizować wszystkie bariery: fizyczne, komunikacyjne i informacyjne oraz nie tworzyć nowych.

Trzy proste zasady, które pomogą przeprowadzić pierwszą kontrolę pod kątem dostępności:

1. Zasada wózka inwalidzkiego – Czy z oferty mogą korzystać nieprzerwanie osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich jak i osoby chodzące?

2. Zasada dwóch zmysłów – Czy podana informacja jest możliwa do odebrania za pomocą przynajmniej dwóch zmysłów (wzrok, słuch, dotyk, smak, węch)?

3. Zasada prostoty przekazu – Czy przekazujesz informacje w krótki i prosty sposób?

Te trzy zasady to pierwsze do wykonania kroki podczas przygotowywania wycieczek z prze- wodnikiem dla osób niepełnosprawnych, nie zastąpią one jednak bardziej szczegółowej anali-

b a r r i e r s

nature

W fazie planowania, szczególną uwagę należy zwrócić na ciągłość łańcucha usług. Oznacza to np. zapewnienie wyczerpujących informacji potrzebnych do zaplanowania i przygotowania wizyty.

Szczegółowe informacje na temat pełnego łańcucha usług (dojazd, udogodnienia, miejsca od- poczynku, restauracje itp.) jak i formularz do przeprowadzenia początkowej kontroli, znajdują się w naszym poradniku „Samodzielne doświadczanie natury”.

Realizując oferty bez barier, należy zacząć od projektu, który jest łatwy w przeprowadzeniu i może być wykonany w krótkim czasie. Tym sposobem osiągniesz rezultaty, które zmotywują cię do kontynuacji pracy w tym temacie.

4.2 Infrastruktura

4.2.1 Dost ępność ośrodka/obszaru cennego przyrodniczo

W tym rozdziale określenie „infrastruktura” odnosi się zarówno do infrastruktury miejscowej jak i połączeń komunikacji publicznej.

Nawet jeśli budynek centrum przyrodniczego spełnia najwyższe standardy dostępności, dotarcie do niego z parkingu dla autobusów lub dworca kolejowego może być utrudnione ze względu na obecność schodów lub po prostu dużą odległość.

Osoby niewidome i niedowidzące często korzystają z pociągów i autobusów, szczególnie kiedy podróżują samodzielnie. Dla tych osób bardzo ważne są dogodne połączenia, dzięki którym będą mogły skorzystać z ofert takich jak wycieczki z przewodnikiem dostępnym na miejscu.

Jeśli nie jest dostępna odpowiednia infrastruktura, należy rozważyć, czy można zorganizować przewóz do miejsca docelowego lub jako punkt początkowy wycieczki wybrać miejsce, do którego można dotrzeć środkami transportu publicznego.

Aby dać osobom z zaburzeniami ruchu możliwość skorzystania z transportu publicznego, zaleca się wykorzystanie autobusów niskopodłogowych, są one wygodniejsze dla wszystkich użytkowników, np. rodzin z wózkami dziecięcymi. Szczególnie pomocne dla osób z zaburze- niami słuchu są autobusy wyposażone w dźwiękowe i świetlne systemy informowania.

Oznaczone miejsca parkingowe dla niepełnosprawnych są ważne nie tylko dla osób z zabu- rzeniami ruchu, ale także dla osób niewidomych, ponieważ niektóre z nich mają uprawnienia do korzystania z takich parkingów.

b a r r i e r s

nature

4.2.2 Budynki

Jak wspomniano wcześniej, każde państwo europejskie ma regulacje prawne dotyczące infra- struktury pozbawionej barier.

Jako że ten poradnik skupia się przede wszystkim na wycieczkach z przewodnikiem, poda- jemy jedynie krótką listę przykładów i możliwości prowadzących do zwiększenia dostępności małymi krokami. Dalsze pomysły i rozwiązania przedstawione są w broszurze „Samodzielne doświadczanie natury”. Każde z rozwiązań wymaga sprawdzenia pod kątem bezpieczeństwa.

Większe zmiany można zaplanować w ramach przyszłego remontu. W razie wątpliwości zawsze sprawdzaj, czy z ofert niedostępnych np. dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich, mogą skorzystać też inne grupy docelowe.

Do budynku centrum przyrodniczego powinny prowadzić podjazdy, jako alternatywa dla scho- dów. Nachylenie ramp nie może przekraczać 6%. Jeśli nie jest możliwe zainstalowanie stałych podjazdów, dobrym rozwiązaniem może być zastosowanie ramp ruchomych.

W Internecie dostępne są instrukcje budowy podjazdów dla wózków inwalidzkich, których ko- szty zaczynają się na poziomie 15 euro. Samodzielnie budowane rampy zawsze należy poddać testom bezpieczeństwa. Sklepy z zaopatrzeniem medycznym również oferują rampy i podjazdy do pokonywania mniejszych i większych przeszkód.

Nachylenia terenu i stan ścieżek również wymagają sprawdzenia pod kątem dostępności dla użytkowników wózków inwalidzkich.

W toaletach, windach i innych pomieszczeniach musi być możliwość obrócenia się osoby na wózku inwalidzkim. Jeśli nie jest to możliwe w Twojej instytucji, należy poinformować o tym na stronie internetowej oraz w materiałach informacyjnych.

Należy sprawdzić, czy dane pomieszczenia mogą być wykorzystywane przez osoby z innych grup docelowych, np. osoby z zaburzeniami wzroku czy słuchu zazwyczaj mogą używać stan- dardowych pomieszczeń.

Klamki do drzwi i przyciski w windach muszą być dostępne dla wszystkich. Powinny być ustawione nisko i odpowiednio zamontowane, tak aby każdy mógł je zobaczyć nie musząc się schylać czy obracać. Dla osób z wadą słuchu zaleca się stosowanie obok dźwiękowych również sygnałów świetlnych w windach lub na wypadek alarmu.

b a r r i e r s

nature

Drogowskazy napisane prostymi słowami lub w postaci piktogramów i umieszczone w widocz- nych miejscach pomagają osobom z trudnościami w nauce, jak i niesłyszącym bądź słabo słyszącym odwiedzającym. Kolorowe i dotykowe mapy obszaru są przydatne dla osób niewido- mych i niedowidzących i niewątpliwie interesujące dla pozostałych gości.

Dobre oświetlenie wszystkich pomieszczeń jest pomocne zarówno dla osób niedowidzących, jak i dla niesłyszących i słabosłyszących. Osoby niesłyszące są w stanie lepiej zrozumieć tłumacza języka migowego, a słabosłyszący są w stanie dokładniej czytać z ruchu warg, natomiast osoby niedowidzące mają lepszą orientację w przestrzeni, dzięki zwiększonemu kontrastowi w pomieszczeniu. Co za tym idzie, dobrze oświetlone pomieszczenie przynosi korzyści wszystkim odwiedzającym.

W miarę możliwości poleca się używanie przenośnych krzeseł i ławek, aby każdy gość mógł dostosować dystans z jakiego chce patrzeć lub słuchać.

Zalecane jest zainstalowanie pętli indukcyjnej w większych pomieszczeniach i zapewnienie roz- mieszczenia nadajników.

Podsumowując, nie ma wątpliwości, że łatwy do zrozumienia system prowadzenia, dobre oświetlenie wewnątrz centrum ochrony przyrody i rampy zamiast schodów zapewniają dodatko- wy komfort dla wszystkich odwiedzających.

4.2.3 Toalety

Znaczenie toalet pozbawionych barier jest często niedoceniane. Zalicza się to do minimum wyposażenia każdej instytucji otwartej dla zwiedzających. Istnieją jasne, krajowe

i międzynarodowe standardy dotyczące dostępności toalet. Zachęcamy każdą instytucję do przeanalizowania tej kwestii bardziej szczegółowo.

Kilka parametrów musi zostać zachowanych: przestrzenie pozwalające na poruszanie się na wózku inwalidzkim pomiędzy ścianami i muszlą sedesową, odpowiednia wysokość urządzeń sanitarnych, aby umożliwić przejście z wózka na toaletę, przestrzeń pod zlewem do wjechania wózkiem. Wysokość deski sedesowej powinna być regulowana.

Instytucje publiczne (np. parki narodowe) muszą spełniać odpowiednie państwowe standardy w tym zakresie.

Toalety pozbawione barier są wykorzystywane nie tylko przez osoby o zredukowanych

zdolnościach ruchowych, ale również przez niewidomych i niedowidzących, którym łatwiej jest się poruszać po dostosowanej toalecie. Jeśli nie ma systemu naprowadzającego, możliwe, że konieczne będzie towarzyszenie osobie niewidomej przy drzwiach toalety i krótkie objaśnienie gdzie w pomieszczeniu znajduje się sedes lub umywalka.

W przypadku osób z zaburzeniami wzroku, duże znaczenie ma zapewnienie wszystkich znaków informacyjnych oraz tablic tekstowych napisanych pismem o wysokim kontraście. Dotyczy to również oznakowania na drzwiach toalety.

b a r r i e r s

nature

Na otwartej przestrzeni można ustawić kabiny koedukacyjne (toalety kompostujące lub suche), z których korzystać będą wszyscy odwiedzający. W tym przypadku należy zastosować system zamykania za pomocą monety.

Proszę pamiętać: dostęp do odpowiednich toalet jest bardzo ważny, jak również dostęp do odpowiednich informacji na ten temat (np. oznakowanie itp.)

4.2.4 Trasy, teren i punkty widokowe

W terenie szczególnie ważną kwestią jest bezpieczeństwo. Szlaki turystyczne powinny być przeznaczone przede wszystkim dla pieszych, a dla rowerzystów, rolkarzy lub jeźdźców otwierane mogą być jedynie krótkie, pojedyncze odcinki. I odwrotnie, ścieżki rowerowe powinny być w dużej mierze dostępne dla rowerzystów i w jak najmniejszym stopniu przecinane przez pieszych. Szlak turystyczny musi być wolny od ruchu samochodowego.

Jeżeli podczas zwiedzania konieczne jest przejście przez ruchliwą drogę, należy odpowiednio zabezpieczyć przejście (np. sygnalizacja świetlna, pasy itp.).

Szlaki zbudowane nad bagnami lub trzcinowiskami powinny zapewniać stabilną powierzchnię i bariery zabezpieczające przed wpadnięciem w błoto lub do wody. Szerokość traktu powinna umożliwiać użytkownikom wózków inwalidzkich mijanie się i zawracanie.

Przy każdym nachyleniu terenu powinny być zamontowane dobrze zaprojektowane, kontrastujące poręcze, aby zapewniać bezpieczeństwo.

Nawierzchnia szlaku nie powinna być śliska, nawet gdy jest mokra. Niektóre odcinki można wzmacniać instalując na podłożu siatkę z drutu ograniczającą poślizg.

Aby przeprowadzać wycieczki z przewodnikiem dla osób niewidomych i słabowidzących, nie jest konieczne instalowanie systemu naprowadzania dotykowego. Istniejące naturalne

ograniczenia lub krawędzie ścieżek mogą być wykorzystywane do orientacji, jeśli są wyraźnie wyczuwalne za pomocą laski.

Infrastruktura szlaków przyrodniczych często obejmuje wieże widokowe, kryjówki obserwacyj- ne, mosty i tablice informacyjne. Aspekty te zostały uwzględnione w narzędziu do samodziel- nej oceny integracyjnych ścieżek przyrodniczych „Samodzielne doświadczanie natury“. Prze- wodnicy i edukatorzy powinni być świadomi tych problemów.

b a r r i e r s

nature

4.3 Specjalne usługi i wsparcie na miejscu 4.3.1 Osoby z zaburzeniami ruchu

W tym rozdziale zawarte są informacje ogólne i wskazówki jak planować i przeprowadzać wy- cieczki dla konkretnych grup docelowych.

Turyści z zaburzeniami motorycznymi, często napotykają na przeszkody ograniczające swobod- ne poruszanie się. W przypadku planowania wycieczek dla tej grupy osób niepełnosprawnych zaleca się wcześniejsze sprawdzenie trasy i wyeliminowanie potencjalnych barier. Nawet kilku- centymetrowy krawężnik może być barierą dla osoby na wózku inwalidzkim lub korzystającej z chodzika.

Edukatorzy i przewodnicy terenowi powinni zapewnić zwiedzającym poczucie bezpieczeństwa i znać dokładną lokalizację podjazdów, wind i zjazdów, a także toalet pozbawionych barier.

Ważne jest przedstawienie jasnych zasad bezpieczeństwa (np. w pobliżu wody lub by zapobiec zderzeniu się wózków inwalidzkich). Kolizja wózków może prowadzić do urazów uczestników.

Przewodnik wycieczki powinien być zaopatrzony w odpowiedni sprzęt, np. lunetę, z której korzystać będą wszyscy uczestnicy. Pamiętać należy, że osobom na wózkach inwalidzkich dosięgnięcie do statywu może sprawić trudność. Książki mogą być zastąpione znajdującymi się na miejscu tablicami informacyjnymi. Inną opcją jest przesyłanie na smartfony zdjęć na założoną ad hoc grupę.

Pomocne może okazać się również wykorzystanie aplikacji mobilnej zamiast klasycznych map.

Wydrukowane materiały warto bindować, będą wtedy łatwiejsze w użytku dla osób na wózkach inwalidzkich.

W niektórych przypadkach, użycie rowerów wyraźnie rozszerza zakres aktywności osób z nie- pełnosprawnością ruchową. Rowery są idealnym środkiem transportu, gdy dłuższy spacer nie wchodzi w grę. Osoby, które nie są w stanie korzystać z konwencjonalnego roweru z powodu pewnych ograniczeń ruchowych, mogą skorzystać z odpowiednich technicznych rozwiązań dostosowujących lub rowerów specjalnych, na przykład przystawki rowerowe do wózków lub rowery napędzane ręcznie. Mogą one być zapewnione przez organizatorów lub przywiezione przez odwiedzających (zobacz rozdz. 2.3). W tym wypadku konieczna jest możliwość łatwego przeniesienia rowerów z parkingu na szlak.

b a r r i e r s

nature

4.3.2 Osoby niewidome i niedowidz ące

Podczas przyjmowania osoby z zaburzeniami wzroku, zawsze należy identyfikować siebie oraz inne osoby z obsługi. Podczas rozmów w grupie, należy pamiętać, aby wyraźnie zaznaczać do kogo się mówi, wymawiając imię konkretnej osoby.

Do osoby niewidomej powinno się zwracać od boku lub od przodu. Większość niewidomych nie zareaguje, jeśli głos będzie dochodził z tyłu.

Powiadom osobę niewidomą, kiedy opuszczasz swoje miejsce, w ten sposób uniknie się sytuacji, w której Twój niewidomy rozmówca mówi do pustego krzesła, ponieważ myśli, że wciąż tam jesteś. Jest to bardzo nieprzyjemna sytuacja dla osoby niewidomej. Lepiej powiedzieć więcej niż za mało.

Jeśli chcesz wskazać jakiś obiekt osobom niewidomym i niedowidzącym, warto używać zwro- tów odnoszących się do kierunków, takich jak „staw znajduje się pięć kroków na prawo”, za- miast „tam jest staw”.

Obiekty można wskazywać odnosząc się do tarczy zegara, np. „staw znajduje się na godzinie drugiej, w odległości pięciu kroków”. Warto również opisywać co widać po prawej i lewej stronie ścieżki.

Szczegółowe informacje na temat szlaku i ewentualnych niebezpieczeństw podane z wyprze- dzeniem, zapewniają bezpieczny i spokojny spacer:

„Za dwa metry zaczyna się zbocze o długości pięciu metrów, prowadzące w dół do zagłębienia.“

„Cztery metry po Twojej prawej stronie jest drzewo, które omijamy z lewej strony.”

„Trzy metry przed Tobą znajduje się gałąź na wysokości głowy.”

Zwłaszcza dla osób niewidomych interesujące mogą być informacje o widokach i szczególnych cechach najbliższego otoczenia, a także o specyficznych dźwiękach i zapachach. Na przykład:

„Teraz wchodzimy na most nad wyschniętym korytem rzeki. Po naszej prawej stronie znajduje się gęsty las liściasty z wieloma wysokimi drzewami. Po naszej lewej stronie znajduje się łąka, która została niedawno wykoszona.”

Można również opisywać kolory. Wiele osób niewidomych i słabowidzących interesuje się

b a r r i e r s

nature

W zaproszeniach i na stronie internetowej Twojego ośrodka/obszaru przyrodniczego należy zaznaczyć, że psy przewodnicy osób niewidomych są mile widziane. Mogą one towarzyszyć swoim właścicielom w każdym momencie, również w supermarketach czy w gabinetach lekar- skich. Odmowa wstępu psa przewodnika nastąpić może jedynie w wyjątkowych przypadkach.

Zawsze należy prosić właściciela o pozwolenie na dotknięcie lub pogłaskanie psa.

Jeśli wysyłasz pisemne zaproszenie do osób z dysfunkcją wzroku lub do którejkolwiek z organi- zacji samopomocowych, wyślij je pocztą elektroniczną. Możesz skopiować tekst bezpośrednio do wiadomości e-mail lub wysłać go w formie załącznika. W ten sposób odbiorcy będą mieli łatwy dostęp do treści i będą mogli rozsyłać zaproszenia dalej.

Pliki w Word i PDF ułożone i sformatowane w prosty sposób, są łatwe w obsłudze. Jeśli w zaproszeniu znajdują się zdjęcia, podpisz je krótko („Zdjęcie ukazuje...“).

Uwaga: Dokumenty zeskanowane i napisane odręcznie nie mogą być odczytane przez głosowy czytnik ekranu!

4.3.3 Osoby niesłysz ące i słabosłyszące

Aby zwrócić uwagę osoby niesłyszącej, należy zastosować krótki dotyk. W zależności od sytuacji, kontakt można nawiązać również poprzez włączenie i wyłączenie światła, tupnięcie o podłoże lub wyraźne ruchy rąk.

Prostą formą komunikacji z osobami o zaburzonej funkcji słuchu, jest pisanie na kartce papie- ru. Jeśli porozumiewasz się w ten sposób, ważne jest by używać prostego języka i prostych struktur językowych. Dodatkowo rysowanie prostych obrazków może pomóc w zrozumieniu przekazu.

Podczas rozmowy z osobą niedosłyszącą należy zawsze utrzymywać kontakt wzrokowy.

Ważny jest odpowiedni dystans podczas konwersacji, aby rozmówca widział jak największą część Twojego ciała, ponieważ gesty i mowa ciała często mówią więcej niż słowa.

Czytanie z ruchu warg jest wielką pomocą dla osób niesłyszących i słabosłyszących.

Jednakże nie wszyscy niesłyszący potrafią czytać z ruchu warg. W przypadku tych, którzy czytają, należy zwracać szczególną uwagę na ich potrzeby. Należy ustawić się twarzą w stronę źródła światła. Światło powinno pochodzić z różnych kierunków, a nie tylko z góry.

Powinno się mówić naturalnym tonem, wyraźnie i nie za szybko. Dla niektórych osób z

zaburzeniami słuchu, pomocne jest wypowiedzenie kilku słów wprost do ucha, np. do aparatu słuchowego lub implantu ślimakowego.

Dodatkowe porady:

- kiedy mówisz, trzymaj ręce, papierosy i jedzenie z dala od ust;

- wąsy i broda mogą być mylące;

- hałas i odgłosy w tle utrudniają komunikację. Postaraj się jak najbardziej zredukować hałasy wokół siebie;

b a r r i e r s

nature

Jeśli komunikacja głosowa jest niemożliwa lub niepożądana, można użyć języka migowego.

W celu skomunikowania się z osobą niesłyszącą, która używa języka migowego, zaleca się zapewnienie dostępnego na miejscu tłumacza języka migowego. Ponieważ istnieją różne rodzaje języka migowego (podrozdział 3.3), zaleca się wcześniejsze uzyskanie informacji na temat konkretnych potrzeb danej osoby lub grupy.

Nie jest konieczne szkolenie osoby w instytucji z zakresu tłumaczenia języka migowego.

Grupy zorganizowane często mają własnego tłumacza. W razie możliwości, można oferować usługi tłumacza języka migowego na miejscu. Należy zorientować się czy lokalni eksperci będą dostępni, aby towarzyszyć wycieczkom w konkretne dni.

Przy obecności tłumacza języka migowego: podczas rozmowy nie należy patrzeć na

tłumacza, ale na swojego rozmówcę i zwracać się bezpośrednio do niego. Główną rolę ma odgrywać partner rozmowy, a drugą tłumacz. Nie jest to nietaktem wobec tłumacza.

Jeśli niemożliwe jest tłumaczenie na miejscu, pomocne mogą okazać się sposoby

tłumaczenia w trybie wideo. Praktycznie każdy smartphone ma przednią kamerkę, dzięki której możliwe jest tłumaczenie poprzez wideorozmowę, potrzebny jest jedynie dostęp do Internetu.

Języki migowe różnią się w zależności od kraju. Dlatego w przypadku kontaktów z osobą z zagranicy potrzebny może być tłumacz.

Miłym gestem ze strony edukatora będzie znajomość kilku podstawowych słów i wyrażeń w języku migowym.

4.3.4 Osoby z trudno ściami w nauce

Osoby z trudnościami w nauce zazwyczaj podróżują w zorganizowanych grupach z opiekuna- mi. Dlatego też oferty grupowe, np. wycieczki z przewodnikiem czy wycieczki łodzią, są przez nie szczególnie często wybierane.

Podczas rozmowy z osobami mającymi trudności w nauce, staraj się używać prostych i zro- zumiałych słów, unikaj sformułowań specjalistycznych lub wyjaśnij je opisowo. Zaleca się stosowanie „prostego języka” -łatwego do zrozumienia” (ewentualnie „języka łatwego w czyta- niu”). Powstał on w celu pomocy osobom niepełnosprawnym, jest ekstremalnie uproszczoną

!

b a r r i e r s

nature

Tekst zazwyczaj jest akceptowany tylko pod warunkiem, że został przeczytany i zrozumiany przez ludzi z trudnościami w uczeniu się.

Na przykład europejska organizacja Inclusion Europe (Zintegrowana Europa) zaprojektowała logo oznaczające łatwy język. Gdy logo widnieje na dokumencie, oznacza to, że jest on łatwy do odczytania i zrozumienia. Ponadto, w oparciu o Europejski System Metod Kształcenia Językowego (CEFR), sieć capito® stworzyła oznaczenie „Proste czytanie“ dla trzech pozio- mów językowych: A1, A2 i B1.

Wielu innych odwiedzających skorzysta na ofercie skonstruowanej w języku łatwym do odczy- tania i prostym języku, będą to goście z zagranicy, osoby mające trudności z czytaniem oraz dzieci, które w ten sposób szybciej przyswoją skomplikowane zagadnienia.

W czasie odbywania wycieczki dla osób z trudnościami w nauce, słuchaj uważnie, upewnij się, że uczestnicy Cię rozumieją, powtarzaj najważniejsze informacje. Wspieraj się obrazkami i piktogramami.

W celu zapewnienia aktywnego uczestnictwa i zainteresowania grupy należy wziąć pod uwagę następujące punkty:

- adekwatność pytań i informacji (zgodność z tematem i zakres);

- wcześniejsza wiedza uczestników;

- przerwy pomiędzy prezentowaniem informacji;

- zachęcanie i chwalenie;

- rozdzielanie zadań pomiędzy uczestników;

- unikanie rywalizacji;

- unikanie czynników rozpraszających;

- unikanie prowadzenia kilku rozmów równolegle;

- stosowanie różnych form odpowiedzi (ustnej, pisemnej, za pomocą gestów);

- zaplanowanie większej ilości czasu na zajęcia;

- rozwiązywanie konfliktów;

- wcześniejsze rozsyłanie informacji i pytań do uczestników.

Zawsze należy wyznaczyć czas na opinie zwrotne od grupy. Jednym z prostych sposobów przeprowadzenia oceny zajęć jest określenie swojego odczucia za pomocą skali emotikonek, na której można zaznaczyć swoje zadowolenie, niezadowolenie lub niezdecydowanie.

Osoby z upośledzeniem zdolności poznawczych mogą niekiedy wykazywać problemy be- hawioralne, które są wyzwaniem dla innych, a w niektórych przypadkach mogą być nawet destrukcyjne. W takich sytuacjach ważne jest, aby poprosić o pomoc osobę towarzyszącą.

Sytuacje tego typu może rozładować prowadzając ćwiczenia praktyczne lub wykorzystując modele zwierząt.

b a r r i e r s

nature

Poniższa lista sugestii pomoże przeprowadzić zróżnicowane i bezkonfliktowe zajęcia:

- przygotuj kodeks postępowania dla grupy;

- planuj naprzemiennie okresy skupiania uwagi i przemieszczania się;

- podziel zadania na krótsze partie;

- upewnij się, że zadanie jest zrozumiałe, prosząc by uczestnicy powtórzyli polecenie własnymi słowami;

- zapewnij pomoce wzrokowe;

- planuj przerwy;

- przygotuj słowniczek ciekawych, nowych i skomplikowanych słówek;

- kontroluj pracę grupy i dziel się odczuciami;

- łącz uczestników w grupki i pary;

- przedstaw listę kroków, które należy wykonać podczas realizacji zadania.

Ważnymi czynnikami sukcesu w pracy z osobami mającymi trudności w nauce są:

cierpliwość, chęć wielokrotnego powtarzania objaśnień oraz pewność, że przekazywane treści są przez wszystkich rozumiane.

To ogólne zalecenia, ale dotyczą również zajęć prowadzonych na łonie natury.