Widok Pieniądze, szaleństwo i władza w dramacie Jeana Giraudoux Wariatka z Chaillot

(1)

Colloquia Anthropologica et Communicativa: Monety, banknoty i inne środki wymiany, 2010

Uniwersytet Opolski

Pieni¹dze, szaleñstwo i w³adza w dramacie Jeana Giraudoux

Wariatka z Chaillot

Zresztą rzeczywistość nigdy nikogo nie interesowała. Jest miejscem odczarowania, miejscem, w którym symulakra gromadzenia zostaje przeciwstawiona śmierci. Nic gorszego. Niekiedy właśnie czające się w tle wyobrażenie katastrofy sprawia, iż rzeczywistość, prawda zaczynają fascynować¹.

Grożąca katastrofa stanowi siłę napędową zdarzenia dramatycznego w sztuce Wariatka z Chaillot (La Folle de Chaillot, 1945), ostatnim dramacie Jeana Girau- doux (1882–1944), francuskiego dramaturga, dokończonym przez Louis Jouveta.

Autor, wielokrotnie zabierający głos w sprawach istotnych, jako dyplomata do- strzegał lepiej niż inni zagrożenia pojawiające się na horyzoncie. Jasność widze- nia połączona z ogromną erudycją intelektualisty i urokiem osobistym sprawiały, że jego wypowiedzi cieszyły się ogromnym zainteresowaniem współczesnych, podobnie jak jego sztuki teatralne, oczekiwane z dużą nadzieją i niecierpliwością przez paryską publiczność². Tym razem zdarzenie dramatyczne Giraudoux wy- kreował wokół śmiertelnego zagrożenia dla kultury, groźby całkowitego zniszczenia Paryża w związku z odkryciem roponośnych złóż pod jego ulicami. Tytu- łowa wariatka, Aurelia, wraz z trzema koleżankami uratuje Paryż.

Już lista postaci dramatu wyraźnie wskazuje przyjęty przez autora porzą- dek świata. Występują obok siebie postaci mające cechy-wyróżniki pewnych kategorii społecznych, między innymi: Prezes, Baron, Szmaciarz, Sprzedawca sznurowadeł, Makler, Żongler, Rentier, Elegant, Prospektor, Boy, Starszy felczer Jadin, Ratownik, Policjant, Gość antypatyczny, Robotnik kanalizacyjny, Prezesi rad nadzorczych, Zrzeszeni prospektorzy, Przedstawiciele narodu, Przedstawi- ciele Zrzeszenia Agencji Reklamowych, Przewodnicy. Taki dobór reprezentan- tów paryskiego świata wyraźnie pokazuje stanowisko autora, zawsze z ironią

1 J. Baudrillard, O uwodzeniu, przeł. J. Margański, Warszawa 2005, s. 48.

2 Por. J. Body, Jean Giraudoux, Paris 2004, „Cahiers Jean Giraudoux” 19, Paris 1990.

MONETY.indb 117

MONETY.indb 117 2010-05-05 09:12:252010-05-05 09:12:25

(2)

traktującego przedstawicieli władzy³, którzy i tym razem pokazani są jako postaci płaskie i często anonimowe. Natomiast władzę realną mają przedstawiciele paryskiego marginesu, postaci barwne, pogłębione, zróżnicowane, co sprawia, że mamy do czynienia z wizją świata à rebours, a szaleństwo tytułowej bohaterki otwiera pole wyobraźni, przyzwalając na zachowania niekonwencjonalne i roz- wiązania nieoczekiwane⁴.

Sztukę rozpoczyna rozmowa Prezesa i Barona na tarasie kawiarni u Francisa na placu Alma w Paryżu, gdzie pragną uczcić historyczny dzień założenia nowej spółki. Delektują się specjalnym gatunkiem porta, palą cygara z monogramem prezesa, co Baron komentuje:

Czuję się jak w jakiejś bajce arabskiej. Zdaje mi się, że to jeden z tych poranków w Bagda- dzie, kiedy złodzieje zawierają znajomość i zanim wyruszą na nowo próbować szczęścia, opowia- dają sobie swoje życie⁵.

Środowisko biznesu Giraudoux portretuje z dużą bewzględnością. Już w pierwszej scenie Jan Hipolit baron Tommard opowiada Prezesowi jednym tchem swoje pięćdziesięcioletnie życie, w którym najważniejsze były transakcje sprzedaży rodzinnych majątków jego przyjaciółek:

Wymieniałem nazwy miejscowości na imiona, Essarts na Memenę, Maladrerie na Lindę, Durandière na Daisy. Im bardziej były francuskie nazwy miejscowości, tym bardziej egzotyczne stawały się imiona. Mój ostatni folwark nazywał się Frotteau, ostatnie imię brzmiało Anoczka.

(W, 606)

W okresie mniej pomyślnym musiał, korzystając z pośrednictwa pewnego księgarza, pisać tłumaczenia i rozwiązywać zadania uczniom z liceum Jansona.

„Ta pilność w odrabianiu lekcji”, którą nie odznaczał się w dzieciństwie, przynio- sła mu nagrodę obiecywaną wzorowym uczniom w czytankach. Został przedsta- wiony Prezesowi, który uznał na podstawie brzmienia jego nazwiska, że byłby

„godnym albo przynajmniej wygodnym” dla spółki, którą dziś zakłada, człon- kiem rady nadzorczej.

Swoje życie opowiada Prezes, Emil Durachon, rozpoczynając od obrazu za- harowanej matki:

Moja matka, Ernestyna Durachon, wypruwała sobie żyły, aby mieć na opłacenie mojego internatu i szkoły. Nie widziałem jej nigdy inaczej, jak przykucniętą i myjącą podłogę. Kiedy ją w pamięci stawiam na nogi, nie mogę nawet rozpoznać jej twarzy, która wtedy patrzy mściwie i pluje na mnie. (W, 606–607)

3 Por. sceny na dworze królewskim w dramacie Jeana Giraudoux Ondyna.

4 Szaleństwo pozwala na pokazanie relacji niemożliwych do wyświetlenia w zwykłym po- rządku, co lapidarnie ujmuje J. Baudrillard (Symulakry i symulacja, przeł. S. Królak, Warszawa 2005, s. 15): „Nic nie ulega zmianie, gdy społeczeństwo rozbija zwierciadło szaleństwa”.

5 J. Giraudoux, Wariatka z Chaillot, przeł. M. Żurowski, [w]: idem, Teatr, Warszawa 1957, s. 605. Cytaty z tego wydania oznaczone w tekście (W, numer strony).

(3)

Nie wiadomo, dlaczego wyrzuca z siebie od razu, w pierwszej rozmowie, informacje o niechlubnej przeszłości, jakby nie zależało mu na korzystnym wize- runku w oczach rozmówcy. Zachowuje się tak, jakby nie obejmowały go kryteria powszechnego wartościowania. Wyznaje, że został usunięty z internatu, gdyż założył wypożyczalnię wydawnictw pornograficznych, żądając od kolegów wy- sokich opłat za korzystanie z niej. Do Paryża przybył, by „podpatrzeć sposoby sławnych ludzi”. Wspomina początek kariery, gdy jako goniec w gazecie „Fronda”

zanosił martwe psy na cmentarz zwierząt w Asnières. Następnie pracował u Sary Bernhardt, u której przestało mu się powodzić, „odkąd chlebodawczyni zaczęła liczyć swoje walizki”. Potem rozczarowany i rozgoryczony, kradł opony u mi- strza kolarstwa Jacquelina. Jak powiada, „stosunki ze sławą nic [mu] nie dały”

(W, 607). Biedny, głodny i upokorzony zwrócił się ku twarzom bez nazwiska i w ten sposób zdobył powodzenie:

Pierwsza z tych wymokłych twarzy, spotkana między pasażerami metra, nastręczyła mi mój pierwszy prawdziwy zarobek – tysiąc franków za puszczenie w obieg fałszywych pięciofran- kówek. Druga, tak samo nijaka [...] wywołała rozkwit mojego talentu powierzając mi kierowni- ctwo imprezy, która polegała na sprzedawaniu niedziałających bateryjek elektrycznych. Zrozu- miałem już wszystko. Odtąd nie trzeba mi było nic więcej, jak tylko korzystając ze szczęśliwych okazji powierzać swój los każdej takiej twarzy bez życia [...] dzięki temu jestem tym, czym pan mnie dziś widzi, prezesem jedenastu spółek, członkiem pięćdziesięciu dwóch rad nadzorczych, właścicielem tyluż kont bankowych i niebawem dyrektorem światowej firmy, w której pan ze- chciał przyjąć stanowisko. (W, 607)

Poufne wyznania uczestników spotkania zwiążą ich tajemnicą i zmuszą nie- jako do jej zachowania także w ich wspólnym przedsięwzięciu. Zwierzenia te potwierdzą cechy ich działania, wcześniej sygnalizowane w autoprezentacjach:

spowodowanie katastrofy transportowca, ubezpieczonego powyżej swojej warto- ści, szantaż ze skutkiem samobójczym, sprzeniewierzenie powierzonego mienia.

Jean Giraudoux jest bezwzględny w obnażaniu nieuczciwości i braku jakichkolwiek zasad moralnych w powiększaniu majątku. Ich wypowiedzi to kwintesencja porządku świata, w którym oszustwo i brak skrupułów pozwalają zdobyć bo- gactwo i mieć wpływ na bieg zdarzeń, by sprzyjał pomnażaniu się ich majątku.

Rozmowa Prezesa z Baronem pokazuje reguły działania członków spółki. Na pytanie Barona, czy byłoby niedyskrecją zdradzenie charakteru przedsięwzięcia, w którym deklaruje swój udział, Prezes odpowiada:

Żadną niedyskrecją, ale też nie jest to rzecz praktykowana. Pierwszy raz widzę członka rady nadzorczej, który interesuje się takimi sprawami. (W, 608)

Pytany o kapitał, produkcję i perspektywy oraz złoża, Prezes cierpliwie i wyczerpująco wyjaśnia zasady i priorytety nowo powstałego przedsięwzięcia:

Drogi baronie, musi pan zrozumieć, że nowo powstającej spółce akcyjnej nie jest potrzebny obiekt działalności, lecz tylko nazwa. My, działacze na niwie handlowej, nigdy nie wyrządzamy naszym udziałowcom zniewagi, jaką by było przypuszczenie, że deklarując swoje udziały, mają

MONETY.indb 119

MONETY.indb 119 2010-05-05 09:12:252010-05-05 09:12:25

(4)

oni na widoku cele merkantylne, a nie swobodną grę wyobraźni. Dogodzić ich wyobraźni – to je- dyna nasza ambicja. Nie popełniamy błędu powieściopisarzy, którzy mając gotowy tytuł uważają, że powinni jeszcze dodatkowo napisać powieść. (W, 609)

Wśród gości kawiarni pojawia się twarz, jaką przed chwilą opisywał Prezes,

„martwa jak kamień”:

kamień węgielny ludzkiego sprytu, ludzkiej zachłanności i uporu. Kamień milowy na szlakach hazardu, stali, rozpusty, fosfatów. Takimi kamieniami znaczone są etapy kariery zbrodni, krymi- nału i władzy... (W, 609)

Prezes opowiada o swoich zasadach, podkreślając, że o ile nie zwierza się ani żonie, ani córce, ani przyjaciołom, ani urzędnikom, o tyle rozmawia bardzo ot- warcie z nieznajomymi, których mu zsyła przypadek i którzy dają mu gwarancje

w postaci twarzy bez życia. Te wykrzywione wargi, te oczy patrzące w bok, są w naszej dziedzinie rękojmią lojalności, naszej lojalności. (W, 609)

Bardzo plastycznie opisuje cechy charakterystyczne bogaczy, „rycerzy for- tuny”, jak ich nazywa, „matowość cery i trupi odblask na twarzy” (W, 610). Jego wywód, zakłócony pojawieniem się Głuchoniemego i Sprzedawcy sznurowadeł, przerywa wyznanie:

Panie baronie, nie mam prawa wydawać panu poleceń. Jedyną rzeczą, którą mogę uczynić – i tym się zajmiemy na naszym pierwszym zebraniu – jest ustalenie wysokości żetonów za pań- ski udział w posiedzeniach oraz ewentualnie oddanie panu do dyspozycji automobilu. Okolicz- ności zmuszają mnie wszakże, abym pana prosił jak najuprzejmiej o poniechanie jakichkolwiek zakupów u tego człowieka. (W, 611–612)

Życzenie wyrażone jest tak wykwintnie, że Baron nie może mu się oprzeć.

Następuje po nim monolog wyrażający pogardę dla sprzedawcy sznurowadeł i jemu podobnych:

To plugastwo żyje w swoim ohydnym świecie, dzięki któremu daje sobie radę bez nas. Sprze- dawcy sznurowadeł mają tam klientów, którzy chodzą boso, handlarze krawatów obsługują włó- częgów noszących swetry pod szyję, handlarze zabawkami sprzedają nakręcane kaczki tragarzom z hal. Stąd to szyderstwo w ich głosie, ta bezczelność spojrzenia. Stąd ich skandaliczna niezależ- ność. Niech pan tego nie popiera. (W, 612)

Widać wyraźnie, że ci pogardzani handlarze z podziemnego paryskiego świata mają coś, czego brak ludziom o zamożności i statusie Prezesa. Niezależ- ność i zaradność drobnych sprzedawców jest wartością, której Prezes zazdrości im tak bardzo, że nie może mówić o tym tonem obojętnym.

Nie tylko osoby, ale także mechanizmy funkcjonowania kapitalistycznego świata, opartego na zysku jako wartości nadrzędnej, ukazane są w dramacie jed- noznacznie negatywnie. Procedury planowania i dokonywania operacji giełdo- wych wyjawia Makler:

Primo: emisja. Akcje są al pari, sto za sto. Wartość akcji zwyczajnie ustalam na sto dziesięć, czyli tyle co akcje założycielskie, dzięki czemu mogę je odsprzedać po sto dwadzieścia, a po spro-

(5)

wokowanej przez nas panice, kurs ustala się na dziewięćdziesiąt jeden i jedna piąta punktu... Nasi agenci rozpuszczają delikatną pogłoskę o wojnie. Poruszenie wśród klienteli, a my wykupujemy.

(W, 612)

Makler nosi nazwisko Chopin, Georges. Cynicznie wyznaje, że dzięki na- zwisku kompozytora słyszy często: „pianista nas sprzedał”, „pianista zarobił na dwa lata”, „strzelajcie do pianisty”. Potrafi on ulokować kapitał tak, by po- mnażał się satysfakcjonująco:

Za pośrednictwem tytularnego inspektora finansów, kierującego robotami publicznymi, podpisuję pożyczkę inwestycyjną i przenoszę na subwencje rzepakowe ubezpieczenia robotni- cze przewidziane dla budowy zapór wodnych w Masywie Centralnym. Całą resztę zastrzeżo- ną dla drobnej oszczędności dostaje Bank Powszechny i Kredyt Lyoński, które nam bonifikują dziesięć procent od ustawowych odsetek. Pozostaje fundusz nieruchomy, który można by księ- gować w operacjach bieżących, wtedy jednak podlegałby podatkowi od kapitału dochodowego...

(W, 613–614)

Dynamikę i rozmach wizji Maklera, dalekowzroczność planów, znajomość rynku inwestycyjnego i planu zagospodarowania przestrzennego, znajomość róż- nego rodzaju posunięć, pozwalających wyeliminować lub zminimalizować ryzy- ko transakcji, udział w przedsięwzięciu inspektora finansów, „który jest stałym delegatem przy tymczasowej komisji tekstyliów”, przerzucenie rezerwy dozwo- lonej dla bawełny na węgiel brunatny, zachwycają Rentiera. Oddaje do dyspozycji maklera siebie i swoje oszczędności z komentarzem: „Oddaję w pańskie ręce duszę i ciało!” (W, 614). Deklaruje wdzięczność do grobowej deski, mimo kąśliwych uwag Maklera, że nie musi niczego podpisywać jako osoba niebędąca akcjonariuszem.

Nowo powstała spółka akcyjna powinna mieć nazwę jasną i niedwuznaczną.

Nadano jej miano „Towarzystwo Eksploatacji Złóż Paryskich”. Barwne opowiadanie nowo poznanego człowieka sukcesu zawiera magiczne słowo „prospekcja”, które wzbudziło duże uznanie zebranych, co wykorzystuje Prezes:

Prospekcja, poszukiwanie złóż! [...] to właśnie dzisiaj rządzi światem! Prospekcja wynajduje we wnętrznościach ziemi rezerwy płynu lub metalu, które stanowią najsolidniejszy fundament dla jedynego związku między ludźmi, jaki uznaje nasza epoka, zmęczona narodowymi i patriarchal- nymi formami organizacji – dla spółki akcyjnej! Pan prospektor przynosi nam nieocenioną ideę!

Proponuję, żebyśmy umieścili naszą firmę na terenie prospekcji. (W, 618)

Prezes proponuje, by poszukiwano złóż pod ulicami Paryża. Prospek- tor jest przekonany o istnieniu „miliardów pod brukiem Paryża”, gdyż „Paryż jest miejscem najmniej zbadanym przez prospektorów”. Giraudoux wykpiwa tu bezmyślność ludzi kierujących się jedynie chęcią zysku. W rozmowie wspól- ników pojawiają się ekolodzy jako przeszkoda w realizacji planów prospekcji.

Prezes zapewnia, że ma dobre kontakty z władzami miasta i na pewno uzyska wymagane pozwolenie „choćby to miało być w samym środku Ogrodu Tuileryj- skiego” (W, 620). Nie robi na nim wrażenia wątpliwość Prospektora:

MONETY.indb 121

MONETY.indb 121 2010-05-05 09:12:252010-05-05 09:12:25

(6)

W każdej dzielnicy, gdzie mi zalatuje naftą, żelazem, platyną, przeszkadzają mi dużo sil- niejsze wyziewy zmarłych pokoleń albo żywych namiętności, i te wyziewy rozpędzają tamte albo je zagłuszają. (W, 620)

Pojawia się Wariatka z Chaillot, w stroju wielkiej damy, w jedwabnej spódni- cy z ogonem, podpiętym parą metalowych szczypczyków do wieszania bielizny, w pantoflach w stylu Ludwika XIII, w kapeluszu „à la Maria Antonina”, na łań- cuszku lorgnon, kamea, koszyk na zakupy w ręku. Jej obecność tak przeszkadza zebranym, że polecają kelnerowi ją usunąć. Jego stanowcza odmowa oraz szacunek, z jakim zwraca się do Wariatki, wprowadza zebranych w jeszcze większą irytację. Potrącony przez nią kieliszek, wylana na spodnie Prezesa zawartość, wywołują w nim atak wściekłości:

To są nasi prawdziwi wrogowie, baronie! Powinniśmy się ich pozbyć z Paryża, nie zwlekając ani chwili! Przepędzić te kukły tak do siebie niepodobne barwą, wzrostem, ruchami! Cóż bowiem jest jedyną gwarancją, jedyną podstawą świata naprawdę nowoczesnego? Jednolity typ człowieka pracy – ta sama twarz, to samo ubranie, te same gesty i słowa u każdego. (W, 625)

Jest to szczególnie irytujące w dzielnicy ekskluzywnej, w której mieszka

„największa w Paryżu liczba dyrektorów i miliarderów, wypełzają i paradują na naszych oczach te duchy kuglarstwa, żonglerstwa, szalbierstwa”.

Świadomy jest zagrożenia wynikającego z dobrego humoru nędzarzy, po- gardliwego i bezczelnego zachowania służby, gdy „szaleństwo cieszy się szacun- kiem i sympatią” (W, 625).

Rozwój wypadków potwierdza, że grupy nieformalne zdominowały kawiar- nię. To one budzą szacunek w dzielnicy. Bogaci w świecie dramatu zostaną przez przebiegłą wariatkę sprowadzeni do podziemia i tam unicestwieni. Ona podej- muje najważniejsze decyzje, przy udziale Szmaciarza. Jej podwójny status, raz jest wariatką, raz Aurelią, postacią serio, bez ekstrawagancji, pozwala autorowi na granie konwencją. To postaci półświatka, w zwykłym świecie zmarginalizo- wane lub nawet odrzucone, w dramacie Giraudoux wygłaszają kwestie dotyczące radości życia. Tak zwane ważne postaci są do siebie bardzo podobne. Jednakowo ubrane i jednakowo bezduszne. Ich filozofia jest bardzo prosta: pomnażać mają- tek, nie bacząc na zniszczenia, jakie z tego wynikają.

Przykładem potwierdzającym porządek świata à rebours jest postać poli- cjanta. W każdej rzeczywistości gwarantuje on porządek. W dramacie Giraudoux Wariatka wzywa posterunkowego, by potwierdził, że jest jej do twarzy z irysem przypiętym do ubrania oraz by uznał, że Piotr jest „dużo ładniejszy od Adolfa Bertaut” (W, 635). Zazwyczaj obywatele tłumaczą się przed policjantami z po- pełnionych wykroczeń. W dramacie Giraudoux sytuacja jest odwrotna. Widać to bardzo wyraźnie, kiedy policjant, chcąc spisać dane niedoszłego topielca, zostaje skarcony przez Wariatkę:

Co mu z tego przyjdzie? Czy on nie będzie mógł się utopić, kiedy się dowie swojej daty uro- dzenia? [...] Proszę schować notes i pocieszyć go... [...] Strażnicy porządku społecznego powinni

(7)

zachwalać życie tym, którzy chcą się zabić [...] Wy gilotynujecie morderców. Przepędzacie han- dlarzy warzyw z miejsc, gdzie nie ma postoju. Nie pozwalacie, żeby dzieci pisały na murach. Więc widocznie podoba wam się życie czynne, szlachetne i czyste... Niech mu pan powie... Właśnie funkcjonariusze, którzy organizują życie, mają obowiązek go bronić... Co to za strażnik porządku, który nie stoi na straży życia... (W, 636)

Policjant posłusznie wykonuje polecenie Wariatki i usiłuje zachęcić Piotra do życia:

Samobójstwo, panie Fabrycy [zdaniem Wariatki: „W południe wszyscy mężczyźni mają na imię Fabrycy” – przyp. K.M.] jest zbrodnią przeciwko państwu. Każdy samobójca oznacza ubytek jednego żołnierza, ubytek jednego płatnika podatków... (W, 637)

Wariatka nie zaakceptuje takiego sposobu ukazywania radości życia. Dalej prowokuje policjanta do wyznań, pytając: „Kim pan jest: urzędnikiem skarbo- wym czy miłośnikiem życia?” (W, 637). Uzyskuje szczerą odpowiedź o jego na- miętności do gry w pikietę. Wariatka jednak staje się napastliwa:

Czy w zakresie rozkoszy to jest wszystko, czym policja może się pochwalić? [...] Nie jest pan wart pensji, którą panu płacą, panie posterunkowy. Założę się, że żaden młody człowiek, który postanowił popełnić samobójstwo, nie zmieni zamiaru pod pańskim wpływem. (W, 638)

Piotr, ufając Wariatce, opowiada jej o planach Prezesa i Prospektora, którzy chcą zburzyć Paryż, by znaleźć naftę. A zrobią z nią: „To, co się robi z nafty. Nę- dzę. Wojnę. Brzydotę. Świat nieszczęśliwy” (W, 648).

Władza pokazana jest w dramacie w kilku aspektach. Występują obok siebie protagoniści reprezentujący władzę nominalną w różnych jej postaciach oraz realną, opartą na autorytecie. Władzę nominalną symbolizuje w dramacie mun- dur policjanta, frak i cylinder, a także posiadana fortuna, stanowiąca o możliwo- ści wpływania na losy świata. Władzę realną uosabia Szmaciarz, bardzo ważna postać dramatu, porte-parole autora. To on opowiada między innymi o degradacji wartości współczesnego świata. Stosowane przez niego uproszczenia nie umniej- szają wagi jego obserwacji dotyczących bogaczy:

Na ulicy z gołą głową, a jak gdzie wchodzą, wkładają kapelusz. Mówią prawie nie otwiera- jąc ust. Nie biegają, nie spieszą się. Nigdy nie widać, żeby się pocili. Uderzają papierosem o pa- pierośnicę, zanim zapalą. Głośno jak sto diabłów. Mają zmarszczki i torby pod oczami, jakich my nie mamy. Można by pomyśleć, że mają inne grzechy główne niż my. Mają nasze kobiety, ale w ozdobniejszych i bardziej rozmaitych wydaniach. Kupili manekiny z wystaw sklepowych, razem z futrami, i za dopłatą kazali je ożywić. To są ich żony. (W, 650)

Zajęcie biznesmenów oraz ich zachowanie Szmaciarz opisuje z sarkazmem:

Nie mają żadnego fachu. Kiedy się spotykają, mówią szeptem i podają sobie z ręki do ręki banknoty po pięć tysięcy. Można ich zobaczyć koło giełdy, ale nie wykrzykują cen; koło domów przeznaczonych na rozbiórkę, ale nie pracują [...] Dawniej wydawało się, że towary, że sztuki teatralne same się sprzedają, same się przedstawiają. Teraz wszystko, co się je, wszystko, co się ogląda, co się kombinuje, i wino też, i przedstawienia, ma swoich alfonsów, którzy to wszystko wyprowadzają na ulicę i pilnują tego, a sami nic nie robią. Tak, tak, pani hrabino, to są alfonsy

MONETY.indb 123

MONETY.indb 123 2010-05-05 09:12:262010-05-05 09:12:26

(8)

[...] świat jest pełen alfonsów. Oni wszystkim rządzą i wszystko psują [...] Każdy artykuł ma swoje- go alfonsa. I dlatego wszystko drożeje, pani hrabino. Pani, na przykład, pije białe wino z likierem cassis. Z każdego franka, którego pani płaci, dwa centymy bierze alfons od białego wina, dwa – alfons od likieru. (W, 651)

Ten bardzo trafny, dowcipny komentarz dotyczący mechanizmów gospodar- ki rynkowej, postrzeganych przez konsumentów ponad pół wieku temu, nie stra- cił na aktualności. Jako człowiek teatru Giraudoux ze szczególną troską przyglą- dał się kulturze. Niepokojem napawało go dostrzeganie wszechobecności reguł wolnego rynku, także w tej dziedzinie. Kultura, z natury swojej, nie może bez negatywnych konsekwencji dla jakości pełnienia swojej misji poddać się regułom opisywanym przez zysk i stratę. Giraudoux jako wizjoner okazał się nie tylko bardzo odważny. Jego prognozy wygłaszane przez Szmaciarza na temat domi- nacji kapitału, ekonomii w rządzeniu światem sprawdziły się i wyraźnie widać ich konsekwencje zwłaszcza w kontekście kryzysu:

nadchodzi czas niewolników. My jesteśmy ostatni ludzie wolni [...] Śpiewak będzie musiał ułożyć się z alfonsem od piosenek, a ja z alfonsem od koszy na śmiecie. Inaczej nie damy rady. (W, 651)

Nawet dla Wariatki wizja prezentowana jest tak przykra, że chciałaby na- tychmiast uwolnić świat od tych wszystkich niepożądanych osób, do których na- leżą:

Prezesi rad nadzorczych, dyrektorzy administracyjni, sekretarze generalni przedsiębiorstw, deputowani z departamentu Alpy Nadmorskie wybrani do komisji budżetu marokańskiego, sek- westratorzy państwowi, pan Duplat-Vergorat, bez zawodu... Pan Iks z agencji reklamy itd., itd....

(W, 653)

Policjant ostrzega ją, że zadanie jej utrudni przede wszystkim ich zdolność do metamorfozy:

Oni mają węch. Nam, w policji, nigdy nic się z nimi nie udaje. Wystarczy zbliżyć się do nich, a już zmieniają postać. Podchodzę do dyrektora administracyjnego, a z niego tymczasem robi się prezes; do prezesa, a to już jest prezes honorowy; do maklera pracującego na report, ale okazu- je się, że to makler terminowy; podchodzę do deputowanego, a on właśnie zostaje ministrem...

(W, 653)

Wariatka znalazła na nich sposób. Pojęła prostą zależność wynikającą z chci- wości, której towarzyszy głupota. Na naradzie wariatek, od której zależy szczęś- cie ludzkości, uświadamia im: „Nie można się łudzić, że ktoś oprócz nas zechce nauczyć świat rozumu” (W, 674).

W teatrze Jeana Giraudoux władza, i to zarówno ta mundurowa, jak i ta wynikająca z wysokiej pozycji zajmowanej w hierarchii społecznej za sprawą posiadanego majątku, zostaje wyszydzona i skompromitowana. Akcentuje to wy- raźnie postać inteligentnego i barwnego Szmaciarza. Dzięki swoim przymiotom, niezależności, filozofii życiowej, umiejętności dystansowania się wobec wartości narzuconych to on reprezentuje w dramacie władzę rzeczywistą. To Szmaciarz

(9)

gra na giełdzie, i to w sposób oryginalny, niepoddający się jakiejkolwiek logice finansowej. Na pytanie Aurelii o powód sprzedania akcji „Dolnej Amazonki”

po tysiąc franków oraz obniżenia ich kursu w ciągu tygodnia na trzydzieści trzy, Szmaciarz z wdziękiem odpowiada:

Żeby pani zrobić przyjemność, pani hrabino. To mój jedyny cel w życiu. Robić przyjemność damom. Żeby uwolnić od pieniędzy ludzi, którzy je mają. (W, 692)

Szmaciarz staje się coraz bardziej pewny siebie, nie przyjmuje żadnych ar- gumentów:

Do mnie należą wszystkie kobiety. Mając pieniądze można je zdobyć wszystkie, oczywi- ście nie licząc pań tu obecnych. Chude za pomocą tłustej gęsiej wątróbki, tłuste – perłami. Jeżeli trafi się oporna, owijam ją w nurki. Ona się szamoce, ale jednocześnie wciąga rękawy. Do tej, która prędko chodzi, wołam, że dostanie rolls-royce’a, i ona w tejże chwili zwalnia kroku, stawia stópkę przy stópce. Rozkosznie małą stópkę. Trzeba już tylko wyciągnąć rękę, żeby ją zagarnąć.

(W, 693)

Tej wypowiedzi Szmaciarza nie akceptuje ani Sprzedawca sznurowadeł, nazywajac go łajdakiem, ani Żongler, przypominając mu, że Irma-pomywaczka już raz „dała mu szkołę”. Szmaciarz jest głęboko przekonany, że jako miliarder bez trudu zdobędzie serce Irmy. Kontynuuje swój cyniczny wywód:

Oto, do czego prowadzą pieniądze. Ale co pani ma im do zarzucenia? Pieniądze i uczciwość to jedno i to samo. Ci, co nie mają pieniędzy i chcą robić interesy, są nieuczciwymi aferzystami.

Jeżeli tak się nazywa człowieka interesu, który nie ma pieniędzy, to znaczy, że pieniądze są zaletą, a nie wadą. (W, 694)

Sprowokowany przez Aurelię Szmaciarz opowiada o swoich projektach zainwestowania pieniędzy z nafty w Chaillot. Planuje nabycie zamku w Cham- bord, będzie utrzymywał tancerki z Opery Komicznej, zakupi konie do biegów z przeszkodami oraz obrazy na drzewie, na marmurze, bardziej solidne od tych na płótnie, które miał dotąd. Kończy opowiadanie o planach, że kupi sobie Irmę.

Także dyskusja między wariatkami doprowadzi do konkluzji, że światem rządzi pieniądz, dlatego Aurelia pragnie unicestwić wszystkich tych,

co są sprawcami głodu na całej ziemi, co kradną nasze boa, przygotowują wojnę, biorą pro- wizje, dostają stanowiska nie mając odpowiednich dyplomów, ci, co demoralizują młodzież.

(W, 676–677).

Nietrudno tu dostrzec korespondencję Giraudoux z refleksjami Baudrillarda na temat kapitału, który, zdaniem autora Symulakrów i symulacji, nigdy nie był związany umową ze społeczeństwem, nad którym panuje. Stanowił natomiast

„rodzaj czarnoksięstwa stosunków społecznych”, będąc wyzwaniem wobec spo- łeczeństwa i jak na wyzwanie należy na niego odpowiedzieć, podjąć w zgodzie z prawem symbolicznym⁶. W sztuce Giraudoux wariatki symulują proces boga-

6 J. Baudrillard, Symulakry i symulacja..., s. 23.

MONETY.indb 125

MONETY.indb 125 2010-05-05 09:12:262010-05-05 09:12:26

(10)

czy, ponieważ trzeba zachować procedury postępowania osądzającego. Oskarże- ni, jak w każdym procesie sądowym, mają prawo do obrony oraz do adwokata.

Z powodu pośpiechu oraz braku kandydatów do tej roli wariatki angażują Szma- ciarza, któremu Józefina przypomina:

Pański obowiązek polega właśnie na tym, żeby dla obrony swoich klientów posługiwać się najbardziej nieuczciwymi sposobami. Kłamstwem. Oszczerstwem. (W, 687)

Proces sądowy, niezależnie, w jakiej sprawie się toczy, zawsze jest rodzajem eksplozji, uwidaczniając w niezwykle skondensowanej formie nie tylko motywy wewnętrzne prowadzące ludzi do takich, a nie innych zachowań. Sam proces przypomina teatr. Lista osób dramatu i przypisane im role są znane przed rozpo- częciem: sędzia, prokurator, oskarżony, obrońca. Przebieg procesu przypomina strukturę dramatu, akcja dochodzi do punktu kulminacyjnego, ma rozwiązanie.

Procesy sądowe odbywają się we wszystkich krajach na całym świecie. Zawsze jednak dla ich przebiegu są ważne obowiązujące granice prawa i indywidual- nej odpowiedzialności za popełnione czyny. Każdy proces, tak jak wymiar spra- wiedliwości, odzwierciedla charakter swoich czasów. I dlatego Szmaciarz w roli obrońcy jest bardzo interesujący. Jego mowa oskarżycielsko-obrończa wpisuje się w ambiwalencję świata poetyckiego dramatu. Na początku wypiera się, jakoby lubił pieniądze:

Ja – pieniądze, pani hrabino? Ach niestety, to one mnie uwielbiają! To one mnie wytropiły na łonie uczciwej rodziny z Pré-Saint-Gervais i podrzuciły mi w koszu na śmieci dziesięciokilową sztabę złota. Para starych zelówek bardziej by mi się wtedy przydała [...] Pieniądze to złodziejstwo i kanciarstwo, ja ich nie cierpię, ja się nimi brzydzę, ale one mnie kochają. Widocznie jest we mnie coś takiego, co je przyciąga. One nie lubią ludzi delikatnych, a ja jestem ordynarny. Nie lubią inteligentnych – ja jestem kretyn. Nie lubią uczuciowych – ja jestem egoista. Dlatego też nie dały mi spokoju aż do czterystu miliardów. I już mnie nie wypuszczą z objęć. Jestem bogaczem ideal- nym. Wcale nie czuję z tego powodu dumy, ale to jest fakt. (W, 689–690)

Opowiada o pierwszych transakcjach i niezależnym od siebie wzbogacaniu się z powodu gwałtownego wzrostu cen, a także o naturalnym samopomnażaniu się kapitału:

Ja robię wszystko, co mogę, żeby się ich pozbyć [...] Nam bogaczom najtrudniej jest nie mieć pieniędzy! One nie chcą się od nas odczepić! Jeżeli postawię na beznadziejnego konia, on wy- grywa o dwadzieścia długości. Jeżeli gram na loterii i wybiorę bilet z niedobrą liczbą, to na ten bilet padnie główna wygrana. Z kosztownymi kamieniami mam ten sam problem, co ze złotem.

Ile razy wrzucę do Sekwany diament, tyle razy odnajdę go w płotce, którą mi podaje do stołu mój maître d’hôtel. Dziesięć diamentów, dziesięć płotek. Dając głuchoniememu centyma nie pozbędę się przecież moich miliardów. Więc co ja zrobiłem złego? (W, 690–691)

Szmaciarz w roli prezesa zostaje sprowokowany niedorzecznymi, jego zdaniem, pytaniami (o nazwy kwiatów, imiona tancerek), staje się coraz śmielszy w swoich wypowiedziach:

(11)

Ja jestem członkiem dwustu rodzin! [...] Nie ma zakazów, które by obowiązywały członków dwustu rodzin! Ani praw! Nie wiecie, z kim macie do czynienia! [...] Członkom dwustu rodzin, proszę pań, wolno jest wypiąć tyłek, a ludzie wtedy się uśmiechają i całują, jakby to była twarz.

Całują w tyłek. Oni tego nie potrzebują, ale są tacy, co im się chcą podlizać. (W, 696)

Te dwieście rodzin stanowiło cel walki politycznej Frontu Narodowego w kampanii wyborczej w 1936 r. Chodzi o dwustu najbogatszych akcjonariuszy Banque de France, banku prywatnego, którzy swoimi działaniami mafijnymi, notorycznymi aferami związanymi z malwersacjami, zabójstwami, bulwersowali społeczeństwo, stanowiąc, przez skuteczne unikanie konsekwencji swoich dzia- łań poza prawem, państwo w państwie⁷.

Obnażając bezlitośnie mechanizmy współczesnego świata, Jean Giraudoux okazał się nie tylko bacznym obserwatorem, ale też wizjonerem, którego talenty potwierdził Tadeusz Kowzan, powołując się na notatkę prasową w „Figaro-Eco- nomie” z 7 czerwca 1988 r., informującą o wydaniu zezwolenia trzem spółkom:

Total, Elf-Aquitaine i British Petroleum, zamierzającym prowadzić poszukiwania na terenie Paryża⁸.

7 Por. M. Besson-Herlin, opracowanie not do dramatu w wydaniu Pleiade, J. Giraudoux, Théâtre complet, Paris 1982, s. 1785.

8 T. Kowzan, ‘La Folle de Chaillot’: Gérontologie, écologie, sémiologie, [w:] La Guerre de Troie a-t-elle eu lieu? Actes du colloque international de Bursa, Tours 1992, s. 46.

MONETY.indb 127

MONETY.indb 127 2010-05-05 09:12:262010-05-05 09:12:26