Dobro dziecka jako przesłanka korzystania z jego prawa do wolności religijnej.

MAREK BIELECKI

DOBRO DZIECKA JAKO PRZESèANKA KORZYSTANIA Z JEGO PRAWA DO WOLNOSÂCI RELIGIJNEJ

UWAGI OGOÂLNE

Analiza niemal wszystkich przepisoÂw prawnych, ktoÂreodnoszaÎ sieÎ do dziecka i jego sytuacji prawnej, doprowadza do stwierdzenia, izÇ podstawowaÎ klauzulaÎ, ktoÂraÎ nalezÇy sieÎ kierowac w relacjach praw- nych z dzieckiem jest jego dobro. Dla obecnego prawodawstwa nie- mal na caøym sÂwiecie w sprawie praw dziecka ma zastosowanie Kon- wencja o Prawach Dziecka (KoPD) przyjeÎta 20 listopada 1989 r.

przez Zgromadzenie OgoÂlneNarodoÂw Zjednoczonych¹. Dobro dziecka jest tu nadrzeÎdnaÎ zasadaÎ, w odniesieniu do ktoÂrej nalezÇy interpretowac niemal wszystkie unormowania zawarte w konwencji.

SÂwiadczyc o tym mogaÎ nasteÎpujaÎcesformuøowania ¹[...] wyrazÇajaÎc przekonanie, zÇerodzina jako podstawowa komoÂrka spoøeczenÂstwa oraz naturalnesÂrodowisko rozwoju i dobra jej czøonkoÂw, a w szczegoÂl- nosÂci dzieci, powinna byc otoczona niezbeÎdnaÎ ochronaÎ i wspar- ciem [...]º², ¹[....] wewszystkich dziaøaniach dotyczaÎcych dzieci [...], sprawaÎ nadrzeÎdnaÎ beÎdzie interes dziecka a panÂstwa-strony dziaøajaÎ na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki w takim stopniu, w ja-

1 Zob. Konwencja o Prawach Dziecka przyjeÎta przez Zgromadzenie OgoÂlne ONZ 20 listopada 1989 r., ratyfikowana przez PolskeÎ 7 czerwca 1991 r., Dz. U.

z 1991 r., nr 120, poz. 526.

2 TamzÇe, Preambuøa.

kim jest to niezbeÎdne dla jego dobra, bioraÎc pod uwageÎ prawa i obo- wiaÎzki jego rodzicoÂw, opiekunoÂw prawnych lub innych osoÂb prawnie za nich odpowiedzialnych [...]º³.

PowyzÇszeregulacjeupowazÇniajaÎ do stwierdzenia, zÇekorzystanie przez dziecko z praw wymienionych w konwencji zawsze beÎdzieroz- patrywane w odniesieniu do owej nadrzeÎdnej klauzuli, ktoÂraÎ jest dobro dziecka. Owo dobro jest roÂwniezÇ wyznacznikiem realizacji prawa dziecka do wolnosÂci religijnej, ktoÂrezostaøo proklamowane w art. 14 KoPD. Czytamy tam m.in., ¹izÇ panÂstwa strony beÎdaÎ res- pektowac prawo dziecka do swobody mysÂli, sumienia i wyznania, z jednoczesnym respektowaniem praw i obowiaÎzkoÂw rodzicoÂw i opie- kunoÂw prawnych w sposoÂb zgodny z rozwijajaÎcymi sieÎ zdolnosÂciami dzieckaº⁴. Korelacja praw dziecka z prawami jego rodzicoÂw i opieku- noÂw prawnych przewija sieÎ niemal we wszystkich aktach normatyw- nych regulujaÎcych zagadnienia wolnosÂci i praw dziecka.

Niniejszy artykuø odwoøywac sieÎ beÎdziedo zagadnien zwiaÎzanych z pojmowaniem dobra dziecka zaroÂwno w doktrynieprawa, jak i w orzecznictwie saÎdoÂw polskich.

Klauzula kierowania sieÎ dobrem dziecka pojawiaøa sieÎ w ustawo- dawstwieniektoÂrych panÂstw na døugo przed uchwaleniem KoPD.

Jako pierwszy na sÂwiecie wprowadziø to pojeÎciekodeks prawa maøzÇenÂskiego, rodzinnego i opiekunÂczego Republiki Rosyjskiej z 19 listopada 1996 r. Wedøug unormowania tego kodeksu prawa rodzicielskie winny byc wykonywanewyøaÎczniedla dobra dziecka⁵. W PolscewymoÂg kierowania sieÎ dobrem dziecka zostaø wprowa- dzony dekretem z 22 stycznia 1946 r. o stosunkach rodzinnych. Sta- nowiø on, zÇeobowiaÎzkiem rodzicoÂw jest wykonywanie ich wøadzy nad dzieckiem w sposoÂb zgodny z dobrem dziecka i zgodnie z potrzebami spoøecznymi⁶.

3 TamzÇe, art. 3, ust. 2.

4 TamzÇe, art. 14.

5 Zob. A. è o p a t k a, Dziecko i jego prawa czøowieka, Warszawa 2000, s. 28.

6 TamzÇe.

Na gruncieprawa mieÎdzynarodowego klauzula dobra dziecka zostaøa proklamowana w Deklaracji Praw Dziecka przyjeÎtej przez Zgromadzenie OgoÂlneNarodoÂw Zjednoczonych 20 listopada 1959 r.

NalezÇy przychylic sieÎ do stwierdzenia Zbigniewa RadwanÂskiego, zÇe ¹dobro dzieckaº jest klauzulaÎ generalnaÎ, wyroÂzÇniajaÎcaÎ sieÎ tym sposÂroÂd innych zwrotoÂw niedookresÂlonych, zÇeodsyøa do jakiegos systemu ocen czy norm pozaprawnych. Mierniki zas powoøane w klauzulach generalnych nie wykazujaÎ przy tym reguø bezposÂred- nich, precyzujaÎcych tresÂc normy, a jedynie okresÂlajaÎ wartosÂci lub system preferencji, jakimi organ stosujaÎcy prawo ma sieÎ kierowacÂ.

Z tego tezÇ punktu widzenia nalezÇy stwierdzicÂ, zÇetermin ¹dobro dzieckaº ma charakter klauzuli generalnej, odsyøa bowiem do war- tosÂci precyzowanych w systemie panujaÎcej doktryny moralnej⁷.

Dla blizÇszego sprecyzowania terminu ¹dobro dzieckaº nalezÇy sieÎgnaÎc do prac przedstawicieli doktryny prawnej, jak i do orzecznic- twa saÎdoÂw polskich.

1. STANOWISKO DOKTRYNY

W doktrynie prawa najbardziej reprezentatywnaÎ definicjeÎ ¹do- bro dzieckaº zaprezentowaøa prof. Wanda Stojanowska. Wedøug niej termin ¹dobro dzieckaº w rozumieniu przepisoÂw prawa rodzinnego oznacza kompleks wartosÂci o charakterze niematerialnym i material- nym, niezbeÎdnych do zapewnienia prawidøowego rozwoju fizycznego i duchowego dziecka oraz do nalezÇytego przygotowania go do pracy odpowiednio do jego uzdolnienÂ, przy czym wartosÂci tesaÎ zdetermi- nowane przez wiele roÂzÇnorodnych czynnikoÂw, ktoÂrych struktura za- lezÇy od tresÂci stosowanej normy prawnej i konkretnej, aktualnie ist- niejaÎcej sytuacji dziecka, zakøadajaÎc zbiezÇnosÂc tak pojeÎtego dobra z interesem spoøecznym⁸.

7 Zob. Z. R a d w a n s k i, PojeÎcie i funkcja ¹dobra dzieckaº w polskim prawie rodzinnym i opiekunÂczym, SC 31(1981), s. 6.

8 Zob. W. S t o j a n o w s k a, RozwoÂd a dobro dziecka, Warszawa 1979, s. 27.

Zacieranie roÂzÇnic mieÎdzy dobrem dziecka a interesem spoøecz- nym kryje w sobie istotne niebezpieczenÂstwo, zwøaszcza gdy doko- nujesieÎ takiej interpretacji pojeÎcia dobra dziecka, jak tego wymaga interes spoøeczny⁹. MozÇna przyjaÎcÂ, zÇe zachodzi niekiedy sprzecznosÂc mieÎdzy dobrem dziecka a interesem spoøecznym. IdaÎc wtedy za Kon- wencjaÎ o Prawach Dziecka, nalezÇy stwierdzicÂ, zÇedobro dziecka w ta- kich sytuacjach ma pierwszenÂstwo przed domniemanym interesem spoøecznym¹⁰.

PewnaÎ krytykeÎ definicji przyjeÎtej przez prof. StojanowskaÎ prze- prowadziø Z. RadwanÂski. Twierdzi on, zÇe elementy w niej zawarte odtwarzajaÎ wøasÂciwe postanowienia przepisoÂw kodeksu rodzinnego i opiekunÂczego, poza tym niewøasÂciwe z punktu widzenia metodolo- gicznego wydaje sieÎ utozÇsamianiedobra dziecka z wartosÂciami in- strumentalnie przyporzaÎdkowanym realizacji czegosÂ, co pozostaje dalej niewiadome (dobro dziecka)¹¹.

PodobnaÎ definicjeÎ do cytowanej poprzednio przyjaÎø S. Koøodziej- ski, stwierdzajaÎc, zÇe dobro dziecka to zespoÂø sÂwiadczen materialnych, jak i duchowych, odnoszaÎcych sieÎ zaroÂwno do osoby, jak i majaÎtku dziecka, dotyczaÎcych jego rozwoju fizycznego i duchowego oraz ma- jaÎcych za przedmiot w roÂwnej mierze intelekt dziecka, jak i jego woleι².

Termin ¹sÂwiadczenieº odnosi sieÎ zawszedo objeÎtego obowiaÎz- kiem prawnym zachowania sieÎ czøowieka. SÂwiadczenie i wymagajaÎcy jeobowiaÎzek prawny mogaÎ byc oczywisÂcieroÂzÇnieoceniane± jako dobrealbo jako zøedla dziecka, sameniesaÎ elementem skøadowym dobra dziecka, poniewazÇ niedostarczajaÎ informacji, wedle jakich kryterioÂw nalezÇy ocen tych dokonywac¹³.

W pojmowaniu dobra dziecka nalezÇy miec na wzgleÎdziezaroÂwno dorazÂne, jak i døugofalowe interesy dziecka. NalezÇy przy tym bracÂ

9 Zob. Z. R a d w a n s k i, Dobro dziecka w pracy Konwencja o Prawach Dziecka a prawo polskie, red. A. èopatka, Warszawa 1991, s. 61.

10Zob. A. è o p a t k a, Dziecko i jego prawa, s. 30.

11Zob. Z. R a d w a n s k i, PojeÎcie i funkcja ¹dobra dzieckaº, s. 18.

12Zob. S. K o ø o d z i ej s k i, Dobro wspoÂlnych maøoletnich dzieci ± jako prze- søanka odmowy rozwodu, ¹Palestraº, 1965, z. 9, s. 19.

13Zob. Z. R a d w a n s k i, PojeÎcie i funkcja ¹dobra dzieckaº, s. 18.

pod uwageÎ uczucia i daÎzÇenia samego dziecka, ktoÂrema juzÇ zdolnosÂc formuøowania i wyrazÇania poglaÎdoÂw. Rzecz jasna, dobro dziecka za- wszepowinno byc postrzegane w konteksÂcieinnych doÂbr i interesoÂw.

Tak nalezÇy posteÎpowac woÂwczas, gdy trzeba wybierac mieÎdzy posza- nowaniem roÂzÇnych praw czøowieka a prawami dzieci, a takzÇewtedy, kiedy wysteÎpujekonflikt mieÎdzy dobrem dziecka a interesami ro- dzicoÂw¹⁴.

Dobro dziecka powinno byc pojmowaneprzy uwzgleÎdnieniu ele- mentu obiektywnego, jak i subiektywnego. Uwarunkowania kultu- rowew pojmowaniu dobra dziecka niemogaÎ byc lekcewazÇone. Nie powinny jednak miec pierwszenÂstwa przed zasadami zawartymi w Konwencji o Prawach Dziecka. NalezÇy miec roÂwniezÇ na uwadze, zÇewymoÂg kierowania sieÎ dobrem dziecka nie mozÇebyc uchylony lub zawieszony w sytuacjach nadzwyczajnych, np. wojny czy kataklizmu naturalnego¹⁵.

Jak søuszniepostulujedoktryna, wymoÂg kierowania sieÎ gøoÂwnie dobrem dziecka spoczywa na wszystkich podmiotach, ktoÂrepodej- mujaÎ obecnie decyzje w odniesieniu do dzieci czy tezÇ konkretnego dziecka. Przede wszystkim dotyczy to organoÂw ustawodawczych, ustanawiajaÎcych prawa regulujaÎcesytuacjeÎ dzieci, decydujaÎcych o priorytetach budzÇetowych, o podejmowaniu okresÂlonych progra- moÂw inwestycyjnych, m.in. w sferze szkolnictwa, kultury, opieki spo- øecznej itp. ObowiaÎzek kierowania sieÎ przede wszystkim dobrem dziecka spoczywa na wøadzach lokalnych, rzaÎdowych i samorzaÎdo- wych. Dobro dziecka powinno byc wytycznaÎ przy podzialesÂrodkoÂw na roÂzÇne cele, przy podejmowaniu dziaøan ekonomicznych, organi- zacyjnych, søowem tych wszystkich przedsieÎwzieÎcÂ, ktoÂresaÎ wazÇnedla potrzeb i interesoÂw dziecka. WymoÂg kierowania sieÎ dobrem dziecka spoczywa roÂwniezÇ na saÎdach, organizacjach administracji, instytu- cjach edukacyjnych, socjalnych, zwøaszcza dziaøajaÎcych w søuzÇbie zdrowia, sportu, turystyki itp.¹⁶

14Zob. A. è o p a t k a, Dziecko i jego prawa, s. 31.

15TamzÇe, s. 29.

16TamzÇe, s. 30.

Dobrem dziecka majaÎ obowiaÎzek kierowac sieÎ rodzicei opieku- nowie. Oczywiste jest, zÇe czym innym jest dobro dziecka, a czym innym dobro rodzicoÂw czy rodziny jako caøosÂci. Zakøada sieÎ, zÇew za- sadziedobro rodzicoÂw i dobro rodziny wymaga, aby uwzgleÎdniane byøo i dobro ich dziecka. LezÇy w interesie rodzicoÂw, aby jak najlepiej zapewniony byø interes ich dziecka. Gdy nie daje sieÎ pogodzic dobra dziecka z dobrem jego rodzicoÂw, przewageÎ powinno miec dobro dziecka. O dobru dziecka nalezÇy mysÂlec juzÇ wtedy, kiedy przygoto- wujesieÎ podjeÎcieroÂzÇnych decyzji dotyczaÎcych dziecka i rodziny.

Analiza sytuacji z punktu widzenia zapewnienia dobra dziecka po- winna byc przeprowadzona przed podjeÎciem decyzji majaÎcej znacze- nie dla realizacji interesoÂw dziecka¹⁷.

Po przedstawieniu stanowiska doktryny na temat dobra dziecka nalezÇy jeszcze przyjrzec sieÎ Konwencji o Prawach Dziecka i odpowie- dziec na pytanie, czy podjeÎta zostaøa tu proÂba zdefiniowania tego zagadnienia. Analiza przepisoÂw tej swoistej konstytucji praw dziecka pozwala stwierdzicÂ, zÇeniewysteÎpuje tu sprecyzowanie tego pojeÎcia.

OtoÂzÇ zakøada sieÎ, w mysÂl przepisoÂw konwencji, zÇepodejmujaÎcy de- cyzjeÎ w kazÇdym konkretnym przypadku musi rozwazÇyc i okresÂlicÂ, na czym w danej sytuacji polega dobro dziecka, a takzÇe, w jakiej mierze wymoÂg kierowania sieÎ dobrem dziecka mozÇebyc ograniczony ze wzgleÎdu na innedobra, jakiew danej sytuacji powinny byc brane pod uwageι⁸. NiewaÎtpliwie w samej Konwencji o Prawach Dziecka saÎ wskazanetresÂci, ktoÂreskøadajaÎ sieÎ na pojeÎciedobra dziecka. Do takich tresÂci nalezÇy peøny i harmonijny rozwoÂj dziecka. NalezÇy do nich takzÇeto, by dziecko wychowywanebyøo w sÂrodowisku rodzin- nym, w atmosferze szczeÎsÂcia, miøosÂci i zrozumienia. Tak samo na dobro dziecka skøada sieÎ wymoÂg tego, aby byøo ono w peøni przygo- towanedo zÇycia w spoøeczenÂstwiejako indywidualnieuksztaøtowana jednostka, wychowywana w duchu ideaøoÂw zawartych w KarcieNa- rodoÂw Zjednoczonych, a w szczegoÂlnosÂci w duchu pokoju, godnosÂci, tolerancji, wolnosÂci, roÂwnosÂci i solidarnosÂci. Do wartosÂci skøadajaÎ-

17Zob. Z. R a d w a n s k i, Dobro dziecka w pracy Konwencja o Prawach Dziec- ka, s. 61.

18TamzÇe, s. 31.

cych sieÎ na pojeÎcie dobra dziecka nalezÇy te zÇ braniepod uwageÎ w na- lezÇyty sposoÂb tradycji i wartosÂci kulturowych danego narodu¹⁹.

Dobro dziecka sprowadza sieÎ wieÎc do tego, aby wszystkie jego prawa uznane w konwencji byøy nalezÇycie szanowane i realizowane, aby dziecko nie byøo dyskryminowane ani wyzyskiwane. TresÂci skøa- dajaÎcesieÎ na pojeÎciedobra dziecka saÎ zatem w zasadniczym zarysie sprecyzowane w samej Konwencji o Prawach Dziecka.

2. ORZECZNICTWO SAÎDOÂW POLSKICH

W pracach z zakresu prawa rodzinnego znajduje sieÎ stwierdzenie, zÇeSaÎd NajwyzÇszy tchnaÎø w suche formuøy kodeksu uczucie, ekspo- nujaÎc wartosÂcÂ, jakaÎ dla dobra dziecka przedstawia miøosÂc osoÂb mu bliskich, szczegoÂlniezas rodzicoÂw, a nadewszystko matki²⁰. Trzeba zauwazÇycÂ, zÇepoglaÎd ten gøoszony jest przez SaÎd NajwyzÇszy od same- go poczaÎtku. JuzÇ w orzeczeniach z lat 1951-1953 odnosÂniedo przy- sposobienia i powierzenia wøadzy rodzicielskiej SN podkresÂlaø do- niosøosÂc dla dziecka silnych wieÎzoÂw, majaÎcych swojezÂroÂdøo w uczu- ciach wiaÎzÇaÎcych dziecko z matkaÎ czy ojcem²¹. W orzeczeniu SN z 21 listopada 1952 r. znajdujemy negatywnaÎ oceneÎ posteÎpowania ojca, ktoÂry ukrywaø przed maøym dzieckiem istnienie matki. SaÎd Naj- wyzÇszy wskazaø zarazem, zÇe utrzymanie kontaktu matki z dzieckiem wymaga dobrzepojeÎtedobro dziecka, ktoÂrewychowaneinaczej mia- øoby, z chwilaÎ gdy osiaÎgnie dostateczne rozeznanie, uzasadniony zÇal do ojca, zÇepozbawiø jaÎ takiego dobra, jakim dla dziecka saÎ odbierane przez nie objawy miøosÂci i przywiaÎzaniematki²².

PrzyjeÎta w prawierodzinnym zasada dobra dziecka oznacza, zÇe jego interes rozstrzyga przede wszystkim o tym, jak rodzice i opieku- nowiepowinni wykonywac sweobowiaÎzki wzgleÎdem dzieci i rodziny oraz w jakim kierunku powinny isÂc rozstrzygnieÎcia saÎdu w sprawach

19TamzÇe.

20Zob. Z. R a d w a n s k i, PojeÎcie i funkcja ¹dobra dzieckaº, s. 28.

21Zob. OSN z 1951 r.; OSN z 1953 r., poz. 37.

22Zob. OSN z 1953 r., poz. 92.

rodzinnych. Przykøadu takiego rozumienia zasady dobra dziecka i zwiaÎzanej z niaÎ zasady dobra rodziny dostarczajaÎ powoøanejuzÇ wyzÇej wytyczne Izby Cywilnej SaÎdu NajwyzÇszego z dnia 30 listopada 1974 r. (III CZP 1/74)²³.

Wedøug wyzÇej wymienionych wytycznych dobro dziecka pozosta- je z reguøy w peønej harmonii z interesem rodzicoÂw. JezÇeli wyjaÎtkowo dojdziedo rozbiezÇnosÂci mieÎdzy tymi wartosÂciami, to zasada dobra dziecka nie mozÇeprowadzic do zapoznawania przy podejmowaniu przez saÎd okresÂlonych rozstrzygnieÎc interesu rodzicoÂw. JesÂli zatem w ostatecznym wyniku ochrona dziecka da sieÎ pogodzic z interesem rodzicoÂw, to saÎd niemozÇe ich interesu nie wziaÎc pod uwageÎ, nawet przy zaøozÇeniu, zÇerozstrzygnieÎcie wywoøa pewne przejsÂcioweskutki, ujemne dla dziecka. Interes rodzicoÂw musi przeto zejsÂc na dalszy plan dopiero wtedy, kiedy w zÇadnym razienieda sieÎ pogodzic z uzasad- nionym interesem dziecka²⁴.

Zgodniez uchwaøaÎ Peønego Skøadu Izby Cywilnej SN z dnia 9 czerwca 1976 r. zalecono m.in. brac pod uwageÎ wzajemny stosunek uczuciowy mieÎdzy dzieckiem a rodzicami, stopien wrazÇliwosÂci dzieci, zwracajaÎc uwageÎ, zÇewieÎz rodzinna mieÎdzy rodzicami i dziecÂmi i mo- ralnew tych stosunkach uczuciemiøosÂci z reguøy stanowiaÎ dostatecz- naÎ gwarancjeÎ prawidøowego wykonywania wøadzy rodzicielskiej.

W razienatomiast koniecznosÂci ustanowienia opieki z reguøy najlep- szymi kandydatami na opiekunoÂw saÎ osoby wskazaneprzez ojca lub matkeÎ. Co do tych osoÂb mozÇna bowiem przypuszczacÂ, zÇebeÎdaÎ one darzyøy uczuciem, ktoÂrew jakims stopniu wyroÂwna mu brak miøosÂci rodzicielskiej²⁵. Jak wynika z tego sformuøowania, SN wysoko ceni uczuciewiaÎzÇaÎce dziecko niekoniecznie z jego biologicznymi rodzica- mi, aleroÂwniezÇ z innymi, bliskimi mu osobami. WartepodkresÂlenia jest to, zÇeuczuciedziecka zwiaÎzanez zÇyciem rodzinnym SN pojmuje nietylko jako dobro samo przez sieÎ cenne dla dziecka, ale zgodnie z psychologiaÎ jako wartosÂc instrumentalnaÎ odgrywajaÎcaÎ podstawowaÎ roleÎ w wychowaniu dziecka w pozÇaÎdany sposoÂb.

23OSNCP z 1975 r., poz. 37.

24TamzÇe.

25Zob. OSN z 1976 r., poz. 184.

Podobny tok rozumowania SN odnajdujemy w orzeczeniu z dnia 18 stycznia 1954 r. Stwierdza sieÎ tam, zÇemiøosÂc rodzicoÂw do dziecka ± znajdujaÎca zresztaÎ odpowiednik we wzajemnym uczuciu dziecka do rodzicoÂw ± jest wielkim dobrem dziecka, uøatwiajaÎcym m.in. w sposoÂb szczegoÂlny wywieranie staøego dodatniego wpøywu ze strony rodzi- coÂw na jego wychowanie i øatwiejsze uleganie temu wpøywowi ze strony dziecka. Ten cenny stosunek uczuciowy jest w konsekwencji jednym z gøoÂwnych czynnikoÂw, ktoÂremogaÎ przyczyniac sieÎ do tego, zÇe dziecko zostanie przygotowane nalezÇyciedo pracy dla dobra spo- øeczenÂstwa i oczywisÂciejest branepod uwageÎ przez ustawodawceÎ jako jedna z podstaw, dla ktoÂrych panÂstwo tak szczegoÂlnaÎ ochronaÎ otacza rodzineβ⁶. OgromnaÎ roleÎ wychowawczaÎ rodziny podkresÂla roÂwniezÇ uchwaøa Peønego Skøadu Izby Karnej SaÎdu NajwyzÇszego z dnia 9 czerwca 1976 r.²⁷Rodzina jest w procesie wychowawczym pierwszym wzorcem wspoÂøzÇycia spoøecznego. Od atmosfery w niej panujaÎcej, wzajemnego poszanowania i solidarnosÂci jej czøonkoÂw za- lezÇy przede wszystkim prawidøowe ksztaøtowanie sieÎ charakteru i oso- bowosÂci dziecka oraz ± gdy dorosÂnie± jego postawa w stosunkach mieÎdzyludzkich decydujaÎcych w znacznym stopniu o jakosÂci zÇycia²⁸. Uchwaøa ta zwraca uwageÎ roÂwniezÇ na inne elementy mieszczaÎcesieÎ w pojeÎciu dobra dziecka, m.in. o zaspokajanie szeroko rozumianych potrzeb. Wedøug SN zaspokojenie podstawowych potrzeb oznacza dostarczenie sÂrodkoÂw materialnych koniecznych nie tylko do utrzy- mania, aleroÂwniezÇ do uzyskania niezbeÎdnego wyksztaøcenia i korzys- tania z doÂbr kulturalnych. Zakres podstawowych potrzeb zÇyciowych niejest pojeÎciem staøym i niezmiennym, lecz zalezÇy od konkretnych warunkoÂw spoøeczno-ekonomicznych i stanu sÂwiadomosÂci spoøecznej na danym etapie rozwoju spoøeczenÂstwa. Im wyzÇszy jest stopien tego rozwoju oraz przecieÎtny poziom zÇycia obywateli, tym wieÎkszei bar- dziej roÂzÇnorodnesaÎ potrzeby uznawane powszechnie za podstawo- we. W szczegoÂlnosÂci stajesieÎ niezbeÎdne nie tylko zabezpieczenie kazÇdemu czøowiekowi minimum egzystencji w postaci sÂrodkoÂw prze-

26Zob. OSN z 1968 r., poz. 184.

27Zob. OSNKW 1976/7-8, poz. 86.

28TamzÇe.

znaczonych na jego utrzymanie (zÇywnosÂci, odziezÇy, mieszkania itp.), aleroÂwniezÇ odpowiednio do wieku zapewnienie mu niezbeÎdnego wyksztaøcenia i przygotowania zawodowego, a takzÇemozÇliwosÂci ko- rzystania z doÂbr kulturalnych. Zaspokojenie takich potrzeb wyzÇszego rzeÎdu, zwøaszcza w odniesieniu do dziecka, jest w rozwinieÎtym spoøe- czenÂstwie istotnym elementem procesu wychowawczego, rozumiane- go jako ksztaøtowanieosobowosÂci, charakteru i postawy obywatel- skiej oraz przygotowanie do samodzielnego zÇycia²⁹. NiemozÇna chy- ba miec zÇadnych waÎtpliwosÂci, zÇeprawo do wolnosÂci religijnej jest potrzebaÎ wyzÇszego rzeÎdu i mozÇliwosÂc jej zaspokajania jest integral- nym prawem kazÇdego dziecka.

IstotnaÎ roleÎ w ksztaøtowaniu dobra dziecka w pojeÎciu SN odgry- wa jego stan cywilny pojmowany w wielu pøaszczyznach. Przede wszystkim dotyczy to ustalenia pochodzenia dziecka pozamaøzÇenÂ- skiego, co ± jak podkresÂlajaÎ wytycznewymiaru sprawiedliwosÂci z 6 grudnia 1952 r. ± z reguøy søuzÇy dobru dziecka³⁰.

Z kolei chroniaÎc ustalony juzÇ stan cywilny, SN wyraziø poglaÎd, izÇ z punktu widzenia interesu dziecka i interesu spoøecznego ustalenie stanu cywilnego dziecka jest problemem zbyt powazÇnym, aby mozÇna jebyøo poddawac fluktuacjom zalezÇnym od stanowiska meÎzÇczyzny, ktoÂry dziecko uznaø, lub osoby, ktoÂra wyraziøa zgodeÎ na to uznanie³¹. KolejnaÎ sferaÎ, z ktoÂraÎ SN zwiaÎzaø troskeÎ o nalezÇyty rozwoÂj fizycz- ny i psychiczny dziecka, saÎ warunki mieszkaniowe. Na tych wøasÂnie zaøozÇeniach oparte saÎ wytycznewymiaru sprawiedliwosÂci z 30 listo- pada 1974 r., preferujaÎce interesy maøzÇonka i pozostajaÎcych z nim dzieci i w razie podziaøu majaÎtku w jego skøad wchodzi spoÂødzielcze prawo do lokalu³².

OproÂcz potrzeb mieszkaniowych, ktoÂrewchodzaÎ w zakres pojeÎ- cia dobra dziecka, SN uznaø za istotne zaspokojenie takzÇeinnych potrzeb biologicznych dziecka, a wieÎc w szczegoÂlnosÂci pozÇywienia, odzienia itp.³³

29TamzÇe.

30Zob. OSN z 1953 r., poz. 31.

31TamzÇe.

32Zob. OSN z 1975 r., poz. 37.

33Zob. OSN z 1959 r., poz. 76.

W przedstawionym powyzÇej orzecznictwie SaÎd NajwyzÇszy nie pokusiø sieÎ o zdefiniowanie, czym jest dobro dziecka, a wskazywaø jedynie na elementy, ktoÂrewchodzaÎ w jego skøad. ProÂby zdefiniowa- nia tego pojeÎcia podjaÎø SaÎd NajwyzÇszy w 1985 r., stwierdzajaÎc, zÇe dobro dziecka to uksztaøtowanie jego prawidøowej osobowosÂci, zgod- niezespoøecznymi normami posteÎpowania, ktoÂrelezÇy w peøni w in- teresie spoøecznym i jako takie stanowiaÎ dobro nieletniego³⁴.

SaÎd NajwyzÇszy zwroÂciø tu uwageÎ na wartosÂci niematerialne wy- wierajaÎce wpøyw na ksztaøtowanie dobra dziecka, zatem ± jak mozÇna wywnioskowac ± to wøasÂnie dobra intelektualne i kulturalne odgry- wajaÎ zasadniczaÎ roleÎ w realizacji zasady kierowania sieÎ dobrem dziec- ka. NienalezÇy jednak zapominac o pierwiastku materialnym, ktoÂre- mu wiele uwagi posÂwieÎciø SaÎd NajwyzÇszy w swoim orzecznictwie.

34Zob. Wyrok SN, III KR 237/84.